Πως πάνε τα παιδιά σχολείο;

Κάθε χρόνο τέτοια εποχή ξεκινάει η έναρξη του νέου σχολικού έτους, προς μεγάλη χαρά ή απογοήτευση εκατομμυρίων παιδιών σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι σε ορισμένες χώρες το σχολείο μπορεί να αποτελεί πολυτέλεια, όταν σε κάποιες άλλες είναι απλώς και μόνο μια δυσάρεστη υποχρέωση.

Υπάρχουν παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο που πρέπει να διανύσουν απίστευτες διαδρομές, προκειμένου να λάβουν την εκπαίδευση που μερικοί από εμάς θεωρούν δεδομένη. Σύμφωνα με την UNESCO, η πρόσβαση των παιδιών στα σχολεία έχει επιβραδυνθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε ετών. Οι επικίνδυνες διαδρομές είναι ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους πολλά παιδιά αποφασίζουν να εγκαταλείψουν το σχολείο.

Μαθητές με τσάντες και σακίδια στους ώμους. Παιδιά που αγωνίζονται να φτάσουν στο σχολείο κάτω από αντίξοες και επικίνδυνες συνθήκες. Πρέπει να περάσουν παγωμένα ποτάμια, να διασχίσουν ζούγκλες, να αναρριχηθούν στα βράχια, να ισορροπήσουν σε ετοιμόρροπες γέφυρες, να τραβήξουν κουπί, ακόμα και να κολυμπήσουν, για να πάνε στο σχολείο.

Για να «ταΐσουν» το όνειρό τους για μια καλύτερη ζωή. Στην Κίνα, την Ινδία, την Ινδονησία, στην Κολομβία, τις Φιλιππίνες, την Σρι Λάνκα. Τα περισσότερα παιδιά σχηματίζουν μικρές ομάδες και με όπλο την αλληλεγγύη θα φτάσουν στην αίθουσα διδασκαλίας. Κάποιες φορές έχουν στο πλευρό τους κάποιους ενήλικους που τους δείχνουν το δρόμο και τα βοηθούν να περάσουν τα εμπόδια.

Οι παρακάτω φωτογραφίες δείχνουν πόσο αποφασισμένα είναι μερικά παιδιά, τα οποία δίνουν αγώνα καθημερινά για να φτάσουν στο σχολείο και νομίζετε πως κάποιες από τις φωτογραφίες είναι υπερβολικές, μάλλον έχετε ξεχάσει, τι γινόταν στα χωριά της Ελλάδας μέχρι πριν 5-10 χρόνια, αν και σε μερικά απόμερα σημεία της χώρας μας ακόμη και σήμερα η εικόνα της διαδρομής μέχρι το σχολείο είναι, για να το πω κομψά … απαράδεκτη.

Δείτε τις φωτογραφίες και αναρωτηθήτε για τον «πολιτισμό» του ανθρώπινου ζώου.

Το σχολείο είναι ίδρυμα σχεδιασμένο να επιτρέπει και ενθαρρύνει τους μαθητές να μαθαίνουν, υπό την καθοδήγηση δασκάλων. Η λέξη σχολείο, από την οποία παράγεται και η αντίστοιχη αγγλική school, είναι ελληνική και προέρχεται από τη λέξη σχόλη που σημαίνει απραξία ή χρόνος ανάπαυσης ή διαθέσιμος χρόνος ή αργία, πχ «κατά το χρόνο της σχόλης μου, βλέπω τηλεόραση».

Οι περισσότερες χώρες έχουν σχολεία ενταγμένα σε εκπαιδευτικά συστήματα, η παρακολούθηση των οποίων είναι συνήθως υποχρεωτική. Τα ονόματα αυτών των σχολείων ποικίλουν ανάλογα με τη χώρα, αλλά εν γένει περιλαμβάνουν την πρωτοβάθμια ή στοιχειώδη εκπαίδευση (Δημοτικό σχολείο) για τα νεαρά παιδιά και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Γυμνάσιο, Λύκειο) για τους εφήβους που έχουν συμπληρώσει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση.

Επιπρόσθετα σε αυτά τα δύο βασικά σχολεία, σε πολλές χώρες οι μαθητές έχουν επίσης πρόσβαση και παρακολουθούν σχολεία πριν και μετά την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Τέτοια είναι τα νηπιαγωγεία, ή εν γένει τα σχολεία προσχολικής αγωγής που προσφέρουν ένα βαθμό σχολειοποίησης σε πολύ μικρά παιδιά (συνήθως 3 έως 5 ετών). Μετά τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ή και παράλληλα προς αυτήν, υπάρχουν αφ’ ενός τα Πανεπιστήμια, Τεχνολογικά Ιδρύματα, Κολλέγια ή Σεμινάρια που απαρτίζουν την Τριτοβάθμια εκπαίδευση (Ανώτερη και Ανώτατη) και αφ’ ετέρου η επαγγελματική ή τεχνική εκπαίδευση.

Τα εναλλακτικά σχολεία προσφέρουν μη παραδοσιακή ύλη διδασκαλίας και ακολουθούν μη παραδοσιακές μεθόδους.

Υπάρχουν επίσης μη κρατικά σχολεία: Τα ιδιωτικά σχολεία που είτε απευθύνονται σε μαθητές με ειδικές ανάγκες που δεν καλύπτονται από τα κρατικά σχολεία είτε λειτουργούν παράλληλα με τα δημόσια (κρατικά) σχολεία, τα θρησκευτικά σχολεία, ή σχολεία που έχουν διαφορετικές προδιαγραφές εκπαίδευσης.

Τα σχολεία για ενήλικες περιλαμβάνουν τα Ινστιτούτα επαγγελματικής κατάρτισης (ΙΕΚ) και τις Επαγγελματικές, Στρατιωτικές κ.α. σχολές, πολλές από τις οποίες είναι ενταγμένες στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, πχ Σχολή Ικάρων, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

Στην κατ’ οίκον διδασκαλία και στα διαδικτυακά σχολεία, όπως είναι το Ανοικτό Πανεπιστήμιο, η διδασκαλία και η μάθηση γίνονται εκτός του παραδοσιακού κτηρίου του σχολείου.

Ιστορία και εξέλιξη του σχολείου: Η έννοια της ομαδοποίησης των μαθητών σε συγκεκριμένες τοποθεσίες για να μάθουν υφίσταται από την εποχή των Κλασσικών χρόνων της ελληνικής αρχαιότητας. Η Ακαδημία του Πλάτωνα και η Περιπατητική Σχολή αποτελούσαν οργανωμένα δημόσια εκπαιδευτικό ίδρυμα κατ’ αντίθεση της κατ’ οίκον ιδιαίτερης διδασκαλίας την οποία επιτελούσαν οι παιδοτρίβες. Επίσης οργανωμένα σχολεία βρίσκονται στην αρχαία Ινδία (Gurukul) και στην αρχαία Κίνα. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε, από το 425 μ.κ.ε. εκπαιδευτικό σύστημα που ξεκινούσε από τη στοιχειώδη εκπαίδευση η οποία ήταν προαπαιτούμενο για τους στρατιωτικούς.

Ο Ισλαμικός πολιτισμός ανέπτυξε εκπαιδευτικό σύστημα με τη μοντέρνα έννοια του όρου. Κατ’ αρχήν τα τζαμιά συνδύαζαν αμφότερες τις θρησκευτικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες αλλά, κατά τον 9ο αιώνα, ιδρύθηκαν οι μεντρεσέδες (madrassa) που ήταν κανονικά σχολεία. Επίσης εισήχθη η έννοια της δημόσιας δωρεάν παιδείας, κάτω από τον έλεγχο του Χαλίφη.

Επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι πόλεις Προύσα και Αδριανούπολη έγιναν τα κύρια κέντρα μάθησης. Το οθωμανικό σύστημα του Kulliye, ένα σύνθετο κτήριο που περιελάμβανε τζαμί, νοσοκομείο, μεντρεσέ, δημόσιες κουζίνες και εστιατόρια, έκανε την μάθηση προσιτή σε ευρύτερο κοινό μέσω δωρεάν γευμάτων, ιατρικής περίθαλψης και μερικές φορές δωρεάν διαμονής.

Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα και στην πρώιμη Μοντέρνα εποχή, ο κύριος στόχος των σχολείων (κατ’ αντίθεση προς τα Πανεπιστήμια) ήταν η διδασκαλία των Λατινικών. Αυτό οδήγησε στον όρο grammar school και στον αντίστοιχο Ελληνικό όρο γραμματοδιδασκαλείο που χαρακτηρίζει το σημερινό Δημοτικό σχολείο.

Το σχολείο στο σύγχρονο ελληνικό κράτος: Οι Έλληνες λογίζονται φιλεκπαιδευτικός λαός. Είτε λόγω της αρχαιοελληνικής παράδοσης, είτε λόγω της γεωγραφικής θέσης και του γεωγραφικού αναγλύφου, είτε λόγω της ιδιαιτερότητας της ελληνικής γλώσσας ή οποία επί Ελληνιστικών χρόνων ήταν η κυρίαρχη γλώσσα του δυτικού κόσμου, η λαϊκή σοφία έχει αποκρυσταλλωμένη άποψη υπέρ του σχολείου. Το «άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο» αντικατοπτρίζει τον διαρκή πόθο των Ελλήνων για το σχολείο. Μετά την Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη, οι Έλληνες δούλοι που αναλαμβάνουν την μόρφωση των Ρωμαίων, το Βυζάντιο που ιδρύει σχολεία και κατά το Μεσαίωνα, ο ελληνικός Χριστιανισμός με τα «ιερογράμματα», διατηρούν την παράδοση του σχολείου.

Με την άφιξή του στην Ελλάδα το 1828, ο Ιωάννης Καποδίστριας ιδρύει ορφανοτροφεία στην Αίγινα και τον Πόρο, όπου τα ορφανά ελάμβαναν γενική μόρφωση και επαγγελματική εκπαίδευση και όπου παράλληλα λειτουργούσαν διδασκαλεία για την μόρφωση των δασκάλων.

Ιδρύεται γεωργική σχολή στην Τίρυνθα, ιερατική σχολή στον Πόρο και στρατιωτικό σχολείο στο Ναύπλιο. Με τον Όθωνα, το 1933, εκδόθηκε διάταγμα που καθόριζε τις αρμοδιότητες της «επί των Εκκλησιαστικών γραμματείας» που ήταν το πρώτο υπουργείο παιδείας. Οι Βαυαροί διαίρεσαν την όλη εκπαίδευση σε τρεις κύκλους, τη στοιχειώδη εκπαίδευση, τη μέση και την ανώτερη. Τη στοιχειώδη εκπαίδευση ονόμασαν Δημοτική, διότι η διοίκηση και η εποπτεία ανατέθηκαν στους Δήμους, σύμφωνα με τον νόμο της 6 Φεβρουαρίου 1834 που ήταν πιστό αντίγραφο του γαλλικού νόμου του 1833, και η διάρκεια φοίτησης προβλεπόταν να είναι επταετής. Βάση αυτού του νόμου ιδρύθηκε Διδασκαλείο στο Ναύπλιο το 1835, όπου εισήχθη η αλληλοδιδακτική μέθοδος.

Το 1836 συστάθηκε η «Φιλεκπαιδευτική εταιρία» που ίδρυσε σχολεία θηλέων και προετοίμασε τις πρώτες δασκάλες. Δυστυχώς όμως ούτε η υποχρεωτική φοίτηση ούτε η επταετής διάρκεια εφαρμόστηκαν και η θέση των δασκάλων ήταν τραγική. Το 1944, λόγω της απροθυμίας των δήμων να ιδρύσουν και συντηρήσουν σχολεία εκδόθηκε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο «εις την δημοτική εκπαίδευσιν συντρέχει και το κράτος κατά το μέτρον της ανάγκης των δήμων». Παρ όλα ταύτα η κατάσταση χειροτέρεψε και το 1863 το διδασκαλείο έκλεισε.

Το 1871 ιδρύεται στην Αθήνα ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» μέλη του οποίου το 1874 ιδρύουν το εξατάξιο «Πρότυπο δημοτικό σχολείο» στην Αθήνα και το τετρατάξιο «Παιδαγωγείο» στη Θεσσαλονίκη. Έτσι σ’ αυτήν την περίοδο ο εκπαιδευτικός κύκλος αποτελείται από το δημοτικό σχολείο με τετραετή φοίτηση ακολουθεί το Ελληνικό σχολείο με τριετή φοίτηση και τέλος το Γυμνάσιο με τετραετή φοίτηση.

Οι δάσκαλοι το 1873 ιδρύουν τον «Ελληνικόν διδασκαλικόν σύλλογον» ο οποίος εκδίδει το περιοδικό «Πλάτων» και κατορθώνουν να υψώσουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και των πολιτικών για τα εκπαιδευτικά θέματα. Έτσι το 1876 ο υπουργός παιδείας στη Βουλή χαρακτηρίζει «την κατάσταση της εκπαίδευσης εμπαιγμόν δια το έθνος». Ιδρύεται Διδασκαλείο τριετούς φοίτησης στην Αθήνα, καθώς καθ άλλα δύο στην Τρίπολη και στην Κέρκυρα και το 1881 άλλο ένα στη Λάρισα.

Το 1895, ο νόμος «Περί στοιχειώδους ή δημοτικής εκπαίδευσης» διαιρεί τα σχολεία σε κοινά, με έναν δάσκαλο όταν έχουν μέχρι 80 μαθητές, και πλήρη με δύο δασκάλους όταν έχουν μέχρι 140 μαθητές. Όταν οι μαθητές είναι μέχρι 200 το σχολείο είναι τριθέσιο και για περισσότερους από 200 τετραθέσιο. Όπου δεν ήταν δυνατόν να ιδρυθούν κοινά (μονοθέσια) σχολεία προβλεπόταν η ίδρυση γραμματοδιδασκαλείων. Επίσης ιδρύονται εξατάξια σχολεία οι απόφοιτοι των οποίων μπορούν να εγγραφούν στην τρίτη τάξη των “Ελληνικών” σχολείων.

Το 1921, τα «κοινά» σχολεία αφομοιώνονται με τα «εξατάξια», το 1929 επί Βενιζέλου καθορίζεται εξαετής η διάρκεια της δημοτικής εκπαίδευσης και το όριο για την ίδρυση μονοθέσιου δημοτικού σχολείου κατεβαίνει στους 15 μαθητές, με στόχο την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, διότι σύμφωνα με την απογραφή του 1828 υπήρχαν 3500 συνοικισμοί με λιγότερα από 15 παιδιά σχολικής ηλικίας και έτσι, κάθε χρόνο, πάνω από 25.000 παιδιά δεν γραφόντουσαν σε κανένα σχολείο.

Παρ’ όλα αυτά, κατά τη στατιστική του 1936, ενώ στην πρώτη τάξη γραφόντουσαν 200.000 μαθητές, από την έκτη τάξη αποφοιτούσαν μόνο 75.000. Το 1954, στο 3094/1954 (ΦΕΚ252 τ.Α) νομοθετικό διάταγμα «περί καταπολεμήσεως του αναλφαβητισμού» ιδρύονται τα «νυχτερινά σχολεία» για την παροχή της βασικής μόρφωσης σε μαθητές ηλικίας 14 έως 20 ετών, οι οποίοι λόγω της κατοχής και του εμφυλίου δεν είχαν ολοκληρώσει τη στοιχειώδη εκπαίδευση. Στο ίδιο διάταγμα προβλέπεται ότι, μετά το 1962, όποιος δεν έχει απολυτήριο δημοτικού σχολείου δεν θα μπορεί να διευθύνει επιχείρηση ή βιοτεχνικό κατάστημα. Έτσι το 1953-54 λειτούργησαν 2.300 νυχτερινά σχολεία με 67.000 μαθητές και 2.350 δασκάλους, πολλοί από τους οποίους εργάστηκαν δωρεάν. Στη στατιστική της UNESCO για το 1957, το ποσοστό αναλφαβητισμού στην Ελλάδα ανερχόταν σε 25%, ενώ στην Τουρκία σε 68% και στη Γιουγκοσλαβία σε 27%.

Η μέση εκπαίδευση επίσης ξεκινάει με τη Βαυαρική αντιβασιλεία το 1836 και χωρίζεται σε δύο κύκλους : κατ’ αρχάς το τριετές «Ελληνικό σχολείο» κατ αντιστοιχία του Βαυαρικού «Latina» και κατόπιν το τετραετές «Γυμνάσιο» το οποίο έχει ως στόχο την «… προπαρασκευήν των μαθητών που θέλουν να σπουδάσουν ανώτερες επιστήμες στα Πανεπιστήμια.» Οι δάσκαλοι των πρώτων καλούνται “Ελληνοδιδάσκαλοι” και των γυμνασίων «καθηγητές».

Όταν το Πανεπιστήμιο άρχισε να δίνει διπλώματα, διοριζόντουσαν στη μέση εκπαίδευση πτυχιούχοι της φιλολογίας και της φυσικομαθηματικής. Επειδή οι εκπαιδευτικοί διοριζόντουσαν, έπαιρναν μετάθεση ή απολυόντουσαν με αυθαίρετο τρόπο, το 1885 εκδόθηκε διάταγμα που όριζε ότι οι «λειτουργοί της μέσης εκπαίδευσης αναγνωρίζονται ως μόνιμοι». Το διάταγμα αυτό ανακλήθηκε το 1886. Οι τύποι των σχολείων του 1836 βασικά παρέμειναν μέχρι την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929.

Το 1922 ιδρύθηκαν τα «Πρακτικά Λύκεια» πάνω στο πρότυπο της Βαρβακείου σχολής, η οποία λειτουργούσε με ιδιαίτερο πρόγραμμα από το 1886. Το Βαρβάκειο ιδρύθηκε το 1843 ως γυμνάσιο στο οποίο είχε συμπληρωθεί και Ελληνικόν σχολείο, αλλά το 1886 μεταρρυθμίστηκε σε πρακτικό λύκειο για να εκπληρώσει «ειδικόν εκπαιδευτικόν σκοπόν» που ήταν «η ανάπτυξις και μόρφωσις της διανοίας, τως εις αυτό φοιτούντων μαθητών, η ηθική αγωγή και ειδικώς η προπέδευσις προς αυτάρκη σπουδήν των θετικών επιστημών». Το 1915 το Βαρβάκειο συνδέθηκε με το «Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης» και αποτέλεσε το δεύτερο πρότυπο σχολείο της Ελλάδας.

Με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 από τον Αλ. Δελμούζο, επί κυβερνήσεως Βενιζέλου, διαμορφώνονται δύο εξαετείς κύκλοι σπουδών, στις μικρές κωμοπόλεις ιδρύονται διτάξια ημιγυμνάσια και κατώτερα επαγγελματικά σχολεία (γεωργικά, εμπορικά, βιομηχανικά, οικοκυρικά). Το 1930 ιδρύεται το «Ανώτατον εκπαιδευτικόν συμβούλιον» και στις 4 Ιουνίου 1930 ο Γ. Παπανδρέου, ως υπουργός παιδείας της κυβέρνησης Βενιζέλου, κλείνει δάνειο της Ελληνικής κυβέρνησης με Σουηδική εταιρία για τις ανάγκες της παιδείας. Με το δάνειο αυτό μέσα σε δύο χρόνια 1930-32 ανεγέρθηκαν 145 διδακτήρια και αποπερατώθηκαν άλλα 1375. Έτσι προστέθηκαν 7376 αίθουσες διδασκαλίας για τις οποίες δαπανήθηκαν 1476 εκατομμύρια προπολεμικές δραχμές.

Η κυβέρνηση Μεταξά το 1937 τροποποιεί τους τύπους σχολείων της μεταρρύθμισης του Δελμούζου εισάγοντας το οκτατάξιο γυμνάσιο-λύκειο στο οποίο γράφονται οι μαθητές του Δημοτικού μετά την τετάρτη τάξη. Όσοι όμως δεν θέλουν να συνεχίσουν στη μέση εκπαίδευση υποχρεώνονται να συνεχίσουν για άλλα δύο χρόνια στο δημοτικό ώστε να ολοκληρώσουν εξαετή υποχρεωτική στοιχειώδη εκπαίδευση. Τα έξι πρώτα χρόνια απετέλεσαν το εξατάξιο Γυμνάσιο και ακολουθεί το διτάξιο Λύκειο.

Το 1944, με τον κατοχικό νόμο 1468 της 27-2-1944 επανέρχεται το εξατάξιο γυμνάσιο. Με την απελευθέρωση για τις χρονιές 1945 έως 1950, γράφονται στο Γυμνάσιο 138.000, 143.000, 165.000, 174.000 και 183.000 μαθητές αντίστοιχα, που αντιστοιχούσαν σε λιγότερους από 4.000 εκπαιδευτικούς. Έτσι, μετά από την έντονη κίνηση των συνδικαλιστικών οργανώσεων των εκπαιδευτικών λειτουργών, δημιουργήθηκαν και πάλι σοβαρές ανησυχίες και το 1951, κατόπιν πρωτοβουλίας του Γ. Παπανδρέου, εκδόθηκε ο νόμος 1823 που προέβλεπε τον διαχωρισμό της μέσης παιδείας σε τριετές Γυμνάσιο και τριετές Λύκειο, το οποίο διαχωριζόταν σε φιλόλογοιστορικό Λύκειο και φυσικομαθηματικό Λύκειο.

Στο 1ο άρθρο αυτού του νόμου καθορίζεται ότι ο σκοπός της Μέσης εκπαίδευσης είναι «η διάπλασις χρηστών πολιτών εν τω πλαισίω των ιδεωδών του Ελληνικού πολιτισμού», ο οποίος και αναγνωρίστηκε αυτούσιος στο σύνταγμα της 1ης Ιανουαρίου 1951 ότι είναι ο σκοπός της μέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης. Ο νόμος αυτός δεν εφαρμόστηκε από την επελθούσα κυβέρνηση Παπάγου και το 1959 η κυβέρνηση Καραμανλή διατηρεί ενιαίο το Γυμνάσιο, αλλά μετά την 3η τάξη οι απόφοιτοι παίρνουν απολυτήριο που τους δίνει το δικαίωμα να εγγραφούν στις μέσες επαγγελματικές σχολές.

Επίσης, κατά τα τρία τελευταία έτη το Γυμνάσιο διαχωρίζεται σε κλασσικό, πρακτικό και όχι μόνο. Κατά την διάρκεια της δικτατορίας, υλοποιήθηκε ο νόμος 1823 που προέβλεπε το σημερινό 3τάξιο γυμνάσιο και 3τάξιο λύκειο.

Αργότερα, το Λύκειο διαχωρίστηκε σε 3τάξιο ενιαίο λύκειο (ΓΕΛ) για όσους μαθητές είχαν την δυνατότητα να συνεχίσουν κανονικά την εκπαίδευσή τους και το 3τάξιο τεχνικό λύκειο (ΕΠΑΛ) για όσους δεν είχαν δυνατότητες να ανταπεξέλθουν στην δευτερόβαθμια εκπαίδευση, μαθαίνοντας μέσω αυτού κάποια ειδίκευση.