Οι επαναστάσεις των Κρητικών κατά την Ενετοκρατία

 

Πρόσφατα, γνωστή περσόνα της ελληνικής πολιτικής σκηνής αμφισβήτησε το γεγονός ότι οι Κρήτες επαναστάτησαν κατά την τουρκοκρατία.

 

Όμως η ιστορική πραγματικότητα είναι ότι οι Κρήτες όχι απλά επαναστατούσαν σχεδόν κάθε 20 χρόνια κατά την τουρκοκρατία, αλλά επαναστατούσαν πολύ πιο πριν την τουρκοκρατία που για την Κρήτη ξεκίνησε στα μέσα του 17ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, ήδη από τον 13ο αιώνα οι Κρήτες επαναστατούσαν τακτικά εναντίον των τότε κατακτητών Ενετών.

 

Οι Κρητικοί με την προοπτική της τελικής πτώσης της τότε καταρρέουσας βυζαντινής αυτοκρατορίας η οποία διαφαινόταν βέβαιη, δέθηκαν περισσότερο με τους τοπικούς άρχοντες (οι οποίοι κατάγονταν από βυζαντινές οικογένειες) και τον κλήρο.

 

Οι αριστοκρατικές αυτές οικογένειες διέθεταν μεγάλη οικονομική και κοινωνική δύναμη και μαζί με τον κλήρο ασκούσαν τεράστια επιρροή στον τοπικό πληθυσμό. Οι εξεγέρσεις στην Κρήτη ξεκίνησαν από την πρώτη περίοδο της Ενετοκρατίας και είναι σίγουρο ότι ανάγκασαν τους Ενετούς να τροποποιήσουν ή και να εγκαταλείψουν, αρκετές φορές, τα αρχικά τους σχέδια για το νησί.

 

Επικεφαλής των κινημάτων αυτών ήταν οι τοπικοί άρχοντες φεουδάρχες, οι οποίοι ωστόσο δεν εξεγέρθηκαν ποτέ όλοι μαζί. Ήδη από τα τέλη της βυζαντινής περιόδου είχαν αναδειχθεί τεράστιες διαφορές μεταξύ των τοπικών αρχόντων.

 

Όλοι τους ήταν φορτισμένοι με την βυζαντινή-αριστοκρατική τους καταγωγή, ενώ μερικοί από αυτούς είχαν εξελιχθεί σε ισχυρούς γαιοκτήμονες-φεουδάρχες με ισχυρές αυτονομιστικές τάσεις, αρνούμενοι να υπακούσουν σε κάποιο κέντρο αποφάσεων. Έτσι δεν κατόρθωσαν ποτέ να αντιτάξουν κοινό μέτωπο επαναστατών κατά των Ενετών.

 

Οι Βενετοί για να ξεπεράσουν τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν με τον ντόπιο πληθυσμό και για να λύσουν το πρόβλημα της απόστασης σκέφτηκαν και έκαναν εποικισμούς. Οι πρώτοι έποικοι αναχώρησαν από την Βενετία στις 20 Μαρτίου 1212 και ήταν 132 ευγενείς ή ιππότες και 48 πεζοί ή δημοτικοί.

 

Ακολούθησαν και άλλοι εποικισμοί το 1222, το 1235 και το 1252 οπότε χτίστηκαν και τα Χανιά στη θέση της αρχαίας Κυδωνίας. Στην πρώτη εκατονταετία εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη περίπου 10.000 Ενετοί, που δείχνει την σπουδαιότητα που απέδιδαν στο νησί , αφού η ίδια η Βενετία είχε 60.000 πληθυσμό.

 

Οι πρώτοι αιώνες ήταν σκληροί και αδυσώπητοι για τον κρητικό λαό. Τους αφαίρεσαν την γη,δούλευαν σκληρά για την οχύρωση του νησιού και έκαναν πολλές αγγαρείες των Ενετών.

 

Με τους άποικους που έστειλε η Ενετία, καθιερώθηκε απ' την αρχή στην Κρήτη το Δυτικό φεουδαρχικό σύστημα. Η χώρα στο μεγαλύτερο της μέρος μοιράστηκε στους Ενετούς άποικους, όπως συμβαίνει με τους φεουδάρχες. Καθένας πήρε σαν φέουδο ένα ή περισσότερα χωριά της Κρήτης που του τα καλλιεργούσαν οι πάροικοι (Βιλλάνοι), δίνοντας στον άρχοντά τους το 1/3 απ' το εισόδημα.

 

Οι Ενετοί μπορεί να έστειλαν βέβαια τους δικούς τους αποίκους στο νησί, και να τους μοίρασαν γαίες και προνόμια, όμως το ντόπιο αρχοντολόι, τους αρχοντορωμαίους, δεν τους έθιξαν ουσιαστικά. Αυτό ήταν μια πολύ έξυπνη τακτική από τη μεριά τους.

 

Αν έθιγαν τα συμφέροντά τους, θα είχαν κατόπιν να αντιμετωπίσουν ένα σύσσωμο λαό. Διαιρώντας όμως τον κατακτημένο πληθυσμό σε προνομιούχους και μη προνομιούχους, κατάφεραν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους.

 

Τα εκατόν πενήντα πρώτα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας, το νησί συγκλονίστηκε από εξεγέρσεις. Αυτές αρχίζουν την επαύριο της εγκατάστασης των Ενετών, το 1212, με την επανάσταση των Αγιοστεφανιτών ή των Αργυρόπουλων.

 

Το 1217 έχουμε την επανά­σταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών. Το 1230 επαναστα­τούν και πάλι οι Σκορδίληδες και οι Μελισσηνοί, μαζί με τους Δρακοντόπουλους. Το 1273 ξεσπά η επανάσταση των αδελφών Χορτάτση, Το 1283 έχουμε την επανά­σταση του Αλέξιου Καλλέργη, που δεν σταματά παρά το 1299, με σύναψη ειρήνης ανάμεσα, στα δύο μέρη.

 

Πέντε επαναστάσεις μέσα σε μόνο 100 χρόνια, δηλαδή μία επανάσταση κάθε 20 χρόνια! Ήδη από τον 13ο αιώνα.

 

Το 1332 έχουμε την επανάσταση του Κώστα Σμιρίλιου, που έγινε με την συνεργεία του Λέοντα Καλλέργη και των πεθερικών του, των Καψοκαλύβηδων. Την ίδια χρονιά επαναστατούν και οι Ψαρομήλιγγοι, στην Ανατολι­κή Κρήτη.

 

Το 1363 έχουμε άλλη μια επανάσταση, που αυτή τη φορά γίνεται από τους ίδιους τους Ενετούς ενάντια στη μητρόπολη. Η επανάσταση αυτή πνίγηκε στο αίμα. Μόλις όμως απεχώρησαν τα ενετικά στρατεύματα, ξεσηκώθηκαν αμέσως τρεις αδελφοί Καλλέργηδες, μαζί με τρεις άλλες ενετικές οικογένειες. Και αυτή η επανά­σταση είχε το ίδιο τέλος.

 

Βλέπουμε ότι όλες σχεδόν οι επαναστάσεις που αναφέραμε πήραν το όνομά τους από τους αρχοντορωμαίους, που ήσαν κάθε φορά επικεφαλής του ξεσηκωμού. Αυτό όμως δεν πρέπει να δημιουργήσει καμιά ψεύτικη εικόνα.

 

Οι επαναστάσεις ήσαν κατά βάση επαναστάσεις λαϊκές. Όλες τους ξεκινούσαν από την ύπαι­θρο (με εξαίρεση την ενετικής πρωτοβουλίας εξέγερση του 1363), από τον αγροτικό πληθυσμό, που μέχρι και την τελευταία στιγμή υπέφεραν τα πάνδηνα από την ενετική κατοχή.

 

Ο Αλέξης Καλ­λέργης ξεκίνησε την επανάσταση του 1283 για να την εξαργυρώσει κατόπιν με άφθονα προνόμια, αφού παζάρεψε άγρια με τους Ενετούς με μυστικές διαπραγματεύσεις που κράτησαν μέχρι το 1299.

 

Ο μόνος αρχοντορωμαίος που φαίνεται πως κινήθηκε από αγνό ιδεαλισμό, και μάλιστα με αρκετά επιδέξιο και συνομωτικό τρόπο, ήταν ο Λέοντας Καλλέργης, απόγονος του Αλέξη. Συνελήφθηκε όμως με δόλο από ένα θείο του, ο οποίος τον έπνιξε ρίχνοντάς τον στη θάλασσα, δεμένο μέσα σε ένα σακί.

 

Εξάλλου, δεν είναι απορίας άξιο πως πολλές από τις επαναστά­σεις αυτές συνετρίβησαν χωρίς τη βοήθεια μητροπολιτικού στρα­τού;

 

Ο λόγος είναι πολύ απλός: οι Ενετοί είχαν απλούστατα την υποστήριξη άλλων ντόπιων αρχοντορωμαίων και ευκατάστατων νοικοκυραίων οι οποίοι, ποντάροντας σωστά, ή κέρδιζαν κατόπιν περισσότερα προνόμια, ή έπαιρναν τίτλους ευγένειας, αν δεν ήσαν ήδη τιτλούχοι.

 

Όλες οι επαναστάσεις ξεκινούσαν από την επαρχία, από την καταπιεσμένη αγροτιά, που ζούσε στην κατάσταση του δουλοπά­ροικου. Οι λόγιοι, συνήθως αρχοντορωμαίοι, ζουν στις πόλεις, στις οποίες δεν είναι εύκολο να μεταδοθεί ο επαναστατικός πυρετός λόγω της ενετικής παρου­σίας.

 

Ίσως μάλιστα να μη νιώθουν και τόσο δυσάρεστη την κατοχή των Ενετών, μια και έχουν σπουδάσει στα πανεπιστήμιά τους και έχουν εμποτισθεί από το πνεύμα τους. Ίσως πάλι η ενετοκρατούμενη κουλτούρα δεν διέσωσε έργα λόγιων που είχαν εκδηλώσει επαναστατικές τάσεις. Τα περισσότε­ρα χειρόγραφα που έχουν σωθεί είναι σε κώδικες ενετικών βιβλιο­θηκών.

 

Ας δώσουμε και πάλι το λόγο στον Σπύρο Ζαμπέλιο.Οι Κρητικοί, μια ράτσα φλογερή κι ολοζώντανη, που αγαπά να τραγουδά και να χορεύει, οι Κρητικοί θαυμάσιοι αυτοσχέδιοι ποιητές και παραμυθάδες, έκαναν στις μέρες των Δουκών τη λύρα ένα όπλο πιο επικίνδυνο για τον τύραννο, από το τόξο, που χρησιμοποιώντας το, βέβαια, με μαστοριά, απόχτησαν φήμη μεγάλη.

 

Άδικα οι διάφοροι Αρμοστές φυλάκισαν, κυνήγησαν, τιμώρησαν τους πλανόδιους τραγουδιστές και μιμητές του Ομήρου• το τραγούδι, άπιαστο πνεύμα, θεά που προστατεύει τους βασανισμένους, ξεγέλασε την αγωνία και τις σκοτού­ρες τους.

 

Οι Κρητικοί εκείνου του καιρού με τα τραγούδια τους στήσανε μνημεία που δεν μπόρεσαν να τα καταστρέψουν η φωτιά και τα όπλα των Ενετών.

 

Οι τραγουδιστές της Κρήτης (περίφημοι για τη φλόγα τους και τη γλυκεία φωνή τους), αφού έγιναν μοναδικοί ερμηνευτές της πατρίδας τους, οι μόνοι γνήσιοι χρονογράφοι των γεγονότων, περνούσανε τις γειτονιές και τα χωριά, ξαναφέρνοντας στη θύμησή τους Βυζαντι­νούς αιώνες, εξυμνώντας των πεθαμένων τα χαρίσματα, διαλαλώντας την ευσέβεια και την παλικαριά των προγόνων.

 

Είχαν τραγούδια πατριωτικά για τους άντρες, είχαν μοιρολόγια για τις γυναίκες, είχαν παράξενα και φανταστικά τραγούδια για τα παιδιά, είχαν ιστορίες αγίων και μαρτυρολογήματα για τα μοναστήρια. Το τραγουδάκι που κυκλοφό­ρησε στου Λέοντα τον πνιγμό, ζητούσε την εκδίκηση σε κάθε γωνιά της ταπεινωμένης γης.

 

Η ενετοκρατία στην Κρήτη θα διαρκέσει 457 ολόκληρα χρόνια, κατά την διάρκεια της θα σημειωθούν 27 επαναστάσεις. Οι επαναστάσεις συνήθως ξεκινούσαν από διαφορές μεταξύ των Ρωμαιοαρχόντων και των εποίκων Ενετών ευγενών.

 

Το καλό από αυτή την πάλη ήταν ότι άρχισε και ο λαός να αυτοπροσδιορίζεται.