Η ἀρετή στα ομηρικά έπη αναφέρεται καταρχήν σ' ένα σύνολο χαρακτηριστικών τα οποία μοιράζονται οι ἀγαθοί και οι ἄριστοι. Στα χαρακτηριστικά αυτά περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, η πολεμική ικανότητα, το γενναίο φρόνημα, η ευγενική καταγωγή, το γόητρο και ο πλούτος, η πνευματική δύναμη, ακόμη και η ομορφιά. Η σύνδεση της έννοιας ἀρετή με τους ἀγαθούς και τους ἀρίστους προκύπτει και από το ότι η ρίζα του ουσιαστικού ἀρ- σχετίζεται ετυμολογικά με τον συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό του επιθέτου ἀγαθός: ἀρείων και ἄριστος.
Μια βασική διαφορά της αρετής στον Όμηρο σε σχέση με τις μεταγενέστερες σημασίες της είναι ότι δεν αποτελεί επίκτητη ιδιότητα, αλλά εμφανίζεται σχεδόν ως έμφυτο χαρακτηριστικό των ἀγαθῶν και των ἀρίστων, όπως η δύναμη ή η ομορφιά τους. Εξάλλου, η ομηρική αρετή δεν περιορίζεται στους ανθρώπους. Η αρετή, για παράδειγμα, του αλόγου είναι η ταχύτητα των ποδιών του, της γης η γονιμότητά της, του δούλου η αφοσίωση στον κύριό του. Γενικότερα, οτιδήποτε ταιριάζει ή ανήκει στον ρόλο που προορίζεται να εκτελέσει ένας ήρωας (ένα ζώο ή κάποιο πράγμα) σε μια δεδομένη περίσταση μπορεί να εξονομάζεται ως ἀρετή.
Στα πολεμικά συμφραζόμενα της Ιλιάδας η αρετή παίρνει πιο ειδική σημασία. Είναι μια μορφή ανωτερότητας και υπεροχής και συνδέεται κυρίως με την ανδρεία των πολεμιστών και οτιδήποτε περιέχεται ή συντελεί σ' αυτήν. Αντιπροσωπευτικά είναι τα περιεχόμενα της πολεμικής αρετής που παρουσιάζει με έπαρση ο Έκτορας στη μονομαχία του με τον Αίαντα (Η 236-243): επιδέξιος χειρισμός της ασπίδας· εφόρμηση στη γενικευμένη σύγκρουση, όπου ο πολεμιστής τρέπει σε φυγή, έφιππος ή και πεζός, τους αντιπάλους με τα άρματά τους· ικανότητα στη μάχη εκ του συστάδην με χτυπήματα στα φανερά συνοψίζουν τις δεξιότητες του ήρωα στον χορό του πολέμου.
Η τυπική φράση «κάθε λογής ανδρεία» (παντοίη ἀρετή) καλύπτει συχνά τις ικανότητες που οφείλει να επιστρατεύσει ο ήρωας στο πεδίο της μάχης. Έτσι ο Αχιλλέας, εκδικούμενος τον θάνατο του Πατρόκλου, λίγο πριν εξοντώσει τον Έκτορα με την ύπουλη υποστήριξη της Αθηνάς, τον προκαλεί να επιστρατεύσει κάθε είδους πολεμική αρετή που κατέχει ως κονταρομάχος και γενναίος πολεμιστής (Χ 268-272):
Θυμήσου κάθε λογής τέχνη [παντοίης ἀρετῆς] που ξέρεις στον πόλεμο, γιατί τώρα σου χρειάζεται πάρα πολύ να είσαι κονταρομάχος και πολεμιστής γεμάτος τόλμη. Δεν έχεις τώρα πια γλιτωμό, τώρα δα η Παλλάδα Αθηνά θα σε σκοτώσει με το δόρυ μου, τώρα θα πληρώσεις όλα μαζί τα βάσανα των συντρόφων μου, που τους σκότωσες, όταν ξεφρένιαζες με το κοντάρι σου.
Στην Ιλιάδα προέχει η πολεμική αρετή, η παλληκαριά του Αχιλλέα· ακριβέστερα η δραματοποίησή της, επειδή, για όσο διάστημα ο ήρωας έχει αποσυρθεί για λόγους τιμής από τη μάχη, η αρετή του γίνεται πρόβλημα για τους συμπολεμιστές και την κοινότητά του. Στην ενδέκατη ραψωδία ο Έκτορας με τους Τρώες έχουν πλησιάσει επικίνδυνα τα πλοία των Αχαιών. Ο Αχιλλέας, βλέποντας από το πλοίο του τον Νέστορα να μεταφέρει με το άρμα του στο στρατόπεδο των Αχαιών πληγωμένο τον Μαχάονα, στέλνει τον Πάτροκλο στη σκηνή του γέροντα, για να εξακριβώσει την ταυτότητά του. Ο Νέστορας βρίσκει τότε την ευκαιρία να διηγηθεί στον Πάτροκλο τα δικά του παλιά, ένδοξα κατορθώματα, που είχαν ως στόχο τη θυσία του για τους συμπολεμιστές και την κοινότητά του. Η στάση αυτή του γέροντα βασιλιά συγκρίνεται με την εγωκεντρική του Αχιλλέα (Λ 760-764):
και όλοι δόξαζαν από τους θεούς το Δία και από τους ανθρώπους το Νέστορα. Τέτοιος ήμουν, αν ήμουν καμιά φορά, ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Αχιλλέας όμως θέλει μονάχος να χαίρεται την παλληκαριά του [ἀρετῆς]. Νομίζω πως κι αυτός πολύ θα κλάψει αργότερα, όταν χαθεί ο στρατός.
Όταν ο γέροντας λέει πως «ο Αχιλλέας θέλει μονάχος να χαίρεται την παλληκαριά του», εννοεί ότι ο ήρωας, καθώς απέχει από τη μάχη για λόγους προσωπικής τιμής, κρατάει την πολεμική αρετή για τον εαυτό του, αφαιρώντας όμως έτσι την αξία της, που συνδέεται με τη θυσία για το σύνολο. Για τον Νέστορα η αρετή αξίζει όχι τόσο όταν την κατέχει κάποιος αλλά όταν τη χρησιμοποιεί για τους άλλους. Ο Αχιλλέας όμως, όπως λέει στην αρχή της διήγησής του ο Νέστορας, παρά το ότι είναι γενναίος, δεν νοιάζεται για τους Αχαιούς ούτε τους λυπάται (Λ 664-665).
Εξάλλου, η παρατεινόμενη αποχή του Αχιλλέα από τις τάξεις των συμπολεμιστών του αναιρεί την εκπλήρωση μιας διπλής εντολής που έδωσε ο γέροντας Πηλέας στον γιο του κατά την αναχώρησή του στην Τροία. Η πρώτη, την οποία ανακαλεί ο Νέστορας στον Πάτροκλο, είναι καθαρά ανταγωνιστική και σχετίζεται με την αριστεία που πρέπει να δείχνει ο Αχιλλέας στο πεδίο της μάχης (Λ 784): να είναι πάντα πρώτος στην παλληκαριά [αἰὲν ἀριστεύειν] και να τους ξεπερνάει όλους.
Η εντολή αυτή αχρηστεύεται στην πράξη, εφόσον ένας πολεμιστής χρειάζεται να μάχεται με τους αντιπάλους του για να διακριθεί. Η δεύτερη εντολή, την οποία θυμίζει ο γέροντας Φοίνικας στον Αχιλλέα, είναι συνεργατική (φιλοφροσύνη ονομάζεται) και αναφέρεται στους ήπιους τρόπους με τους οποίους πρέπει να συμπεριφέρεται ο ιλιαδικός ήρωας απέναντι στους συμπολεμιστές του (I 255-258):
εσύ να συγκρατείς τη δυνατή ορμή σου μέσα στο στήθος· ο γλυκός τρόπος [φιλοφροσύνη] είναι πιο καλός. Σταμάτα τα μαλώματα που φέρνουν κακό, για να σε τιμούν πιο πολύ και οι νέοι και οι γέροι από τους Αργείους.
Με την ανένδοτη στάση του ο Αχιλλέας κάθε άλλο παρά φιλόφρονα διάθεση δείχνει απέναντι στους συμπολεμιστές του. Στην εξέλιξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας η εγωκεντρική, κατά κάποιον τρόπο, αρετή του Αχιλλέα προκαλεί ακόμη και την έκρηξη του Πατρόκλου, ο οποίος τον αποκαλεί αἰναρέτην («που δείχνει τη δύναμη του στο κακό», Π 31), ενώ τις ολέθριες συνέπειες της οργής του τις συνειδητοποιεί καθυστερημένα ο ίδιος ο χολωμένος ήρωας. Μετά τον θάνατο του Πατρόκλου, ο Αχιλλέας, επιβεβαιώνοντας τα λόγια του Νέστορα, αυτοκατηγορείται «άχρηστο βάρος της γης» (Σ 104), επειδή με τη στάση του δεν μπόρεσε να σώσει ούτε τον αγαπητό του φίλο ούτε τον λαό των Αχαιών από το μένος του θείου Έκτορα. Αποτέλεσμα, ο ἄριστος των Αχαιών να αποτελεί πηγή συμφοράς για τους συμπολεμιστές του, επιβεβαιώνοντας έτσι την αναφορά του ποιητή στο προοίμιο της Ιλιάδας (Α 1-5) σχετικά με τις ολέθριες συνέπειες που προκάλεσε η οργή του Αχιλλέα και στους συμπολεμιστές του Αχαιούς.
Με τον θάνατο του Πατρόκλου από τον Έκτορα, ο Αχιλλέας επιστρέφει στη μάχη για να σπείρει τον όλεθρο και στους Τρώες. Αλλά ακόμη και τότε ο ήρωας δεν μάχεται τόσο για λογαριασμό των Αχαιών, αλλά, κυριευμένος από το πάθος της βίας, πασχίζει να σβήσει τη δίψα του για εκδίκηση.
Στην Οδύσσεια, ο βασικός πρωταγωνιστής της εμφανίζεται κατ' αρχάς με όλα τα χαρακτηριστικά της πολεμικής αρετής, που διακρίνουν τους ήρωες της Ιλιάδας. Η φήμη και δόξα που κερδίζει ο ήρωας με την άλωση της Τροίας έχει διαδοθεί και στην Ιθάκη. Απελπισμένη η Πηνελόπη για την εξαφάνιση του άντρα της, ανακαλεί τις διάσημες αρετές του, λέγοντας προς τις δούλες της (δ 724-726 = 814-816):
Έχασα πρώτα περίλαμπρο άντρα, λιονταριού καρδιά,
μ᾽ όλες τις αρετές του κόσμου [παντοίῃς ἀρετῆσι] στολισμένο, στους Δαναούς
περίφημο, με τη μεγάλη δόξα του απλωμένη
και μέσα στο Άργος και πέρα στην Ελλάδα.
Ωστόσο, στον κύκλο των μεταπολεμικών περιπλανήσεων, η παραδοσιακή πολεμική αρετή του Οδυσσέα (στα λόγια και στα έργα), επαυξάνεται με τη μῆτιν (την πολύτροπη ευφυΐα), χάρη στην οποία ο πολυμήχανος ήρωας μπορεί να επιβιώνει δαμάζοντας την ωμή βία των αντιπάλων του. Παράδειγμα το πολεμικό επεισόδιο με τον Πολύφημο, το οποίο υπενθυμίζει ο αρχηγός στους εταίρους του ενόψει του κινδύνου που διαγράφεται για τον νόστο κατά το πέρασμα από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη (μ 208-213):
Ω φίλοι, άμαθοι δεν είμαστε θαρρώ στις τόσες συμφορές·
και σίγουρα δεν είναι αυτό το μεγαλύτερο κακό, όπως εκείνο
όταν ο Κύκλωπας, άγρια και βίαια, μας έκλεισε
μες στη βαθιά σπηλιά του.
Κι όμως, το ξέρετε, με τη δική μου αρετή, τη γνώση, το μυαλό,
γλιτώσαμε από κει - θα τα θυμόσαστε φαντάζομαι κι αυτά μια μέρα!
Λοιπόν, ελάτε τώρα, θάρρος, σ᾽ ό,τι σας πω ας δείξουμε όλοι υπακοή.
Από την άλλη μεριά, η αρετή της γυναίκας στην Οδύσσεια περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά εκείνα που την αναδεικνύουν ως αποτελεσματική σύζυγο. Σ' αυτά συγκαταλέγονται το «φρόνιμο» μυαλό και ό,τι συντελεί στη γοητεία της, στην ομορφιά της. Γι' αυτό και η Πηνελόπη λέει στον μεταμορφωμένο ξένο της Οδυσσέα ότι, από τότε που ο σύζυγός της έφυγε στην Τροία, έχασε τη γυναικεία αρετή της (τ 124-126, πρβ. = σ 251-253):
Ξένε, σ᾽ εμένα τα χαρίσματα [ἀρετήν], την ομορφιά, το ανάστημα,
όλα τα χάλασαν οι αθάνατοι, τη μέρα εκείνη που αποφάσισαν
το Ίλιο οι Αργείοι να πατήσουν - μαζί τους ο Οδυσσέας έφυγε,
το ταίρι το δικό μου.
Όμως, μετά τη μνηστηροφονία, ο δολοφονημένος Αγαμέμνονας επαινεί από τον Άδη την αρετή τόσο του Οδυσσέα όσο και κυρίως της Πηνελόπης (ω 192-197):
Καλότυχε γιε του Λαέρτη, Οδυσσέα πολύτεχνε,
είχες την τύχη εσύ ταίρι σου ν' αποκτήσεις μ᾽ αρετή μεγάλη·
άψογη η Πηνελόπη, του Ικαρίου η κόρη, με φρόνημα αγαθό,
ποτέ τον Οδυσσέα δεν λησμόνησε, ομόκλινό της σύζυγο.
Γι᾽ αυτό και δεν θα σβήσει η ενάρετή της δόξα.
Το ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι μόνο η έξαρση της αρετής της Πηνελόπης, η οποία κατοχυρώνει το κλέος της, την αθάνατη φήμη της στις μελλούμενες γενιές. Εξάλλου, ένας δολοφονημένος από τη σύζυγό του βασιλιάς, όπως ο Αγαμέμνονας, που είχε άδοξο νόστο, έχει κάθε λόγο να καλοτυχίζει και να επαινεί το συζυγικό αντιπαράδειγμα του οίκου της Ιθάκης. Εντυπωσιάζει κυρίως εδώ το στοιχείο της «συναγωνιστικής αμοιβαιότητας» που μοιράζονται μέσω της αρετής τους οι σύζυγοι, καθώς επαινούνται με τέτοιον τρόπο, ώστε ο ένας να φαίνεται ότι χρωστά την αρετή του στον άλλον. Ειδικότερα, η «μεγάλη αρετή» αφορά τόσο τον Οδυσσέα, ο οποίος, με την πολυμήχανη σκέψη και δράση του, διεκπεραίωσε την τοξοβολία-μνηστηροφονία επανακτώντας τη γυναίκα του, όσο και την Πηνελόπη, που με την επινόηση και την εφαρμογή του σχεδίου της τοξοθεσίας, συντέλεσε στην εξόντωση των μνηστήρων και στην εδραίωση του νόστου του άντρα της.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου