ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (16.818-16.867)

Ἕκτωρ δ᾽ ὡς εἶδεν Πατροκλῆα μεγάθυμον

ἂψ ἀναχαζόμενον, βεβλημένον ὀξέϊ χαλκῷ,
820 ἀγχίμολόν ῥά οἱ ἦλθε κατὰ στίχας, οὖτα δὲ δουρὶ
νείατον ἐς κενεῶνα, διαπρὸ δὲ χαλκὸν ἔλασσε·
δούπησεν δὲ πεσών, μέγα δ᾽ ἤκαχε λαὸν Ἀχαιῶν·
ὡς δ᾽ ὅτε σῦν ἀκάμαντα λέων ἐβιήσατο χάρμῃ,
ὥ τ᾽ ὄρεος κορυφῇσι μέγα φρονέοντε μάχεσθον
825 πίδακος ἀμφ᾽ ὀλίγης· ἐθέλουσι δὲ πιέμεν ἄμφω·
πολλὰ δέ τ᾽ ἀσθμαίνοντα λέων ἐδάμασσε βίηφιν·
ὣς πολέας πεφνόντα Μενοιτίου ἄλκιμον υἱὸν
Ἕκτωρ Πριαμίδης σχεδὸν ἔγχεϊ θυμὸν ἀπηύρα,
καί οἱ ἐπευχόμενος ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
830 «Πάτροκλ᾽, ἦ που ἔφησθα πόλιν κεραϊξέμεν ἁμήν,
Τρωϊάδας δὲ γυναῖκας ἐλεύθερον ἦμαρ ἀπούρας
ἄξειν ἐν νήεσσι φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν,
νήπιε· τάων δὲ πρόσθ᾽ Ἕκτορος ὠκέες ἵπποι
ποσσὶν ὀρωρέχαται πολεμίζειν· ἔγχεϊ δ᾽ αὐτὸς
835 Τρωσὶ φιλοπτολέμοισι μεταπρέπω, ὅ σφιν ἀμύνω
ἦμαρ ἀναγκαῖον· σὲ δέ τ᾽ ἐνθάδε γῦπες ἔδονται.
ἆ δείλ᾽, οὐδέ τοι ἐσθλὸς ἐὼν χραίσμησεν Ἀχιλλεύς,
ὅς πού τοι μάλα πολλὰ μένων ἐπετέλλετ᾽ ἰόντι·
“μή μοι πρὶν ἰέναι, Πατρόκλεες ἱπποκέλευθε,
840 νῆας ἔπι γλαφυράς, πρὶν Ἕκτορος ἀνδροφόνοιο
αἱματόεντα χιτῶνα περὶ στήθεσσι δαΐξαι.”
ὥς πού σε προσέφη, σοὶ δὲ φρένας ἄφρονι πεῖθε.»
Τὸν δ᾽ ὀλιγοδρανέων προσέφης, Πατρόκλεες ἱππεῦ·
«ἤδη νῦν, Ἕκτορ, μεγάλ᾽ εὔχεο· σοὶ γὰρ ἔδωκε
845 νίκην Ζεὺς Κρονίδης καὶ Ἀπόλλων, οἵ με δάμασσαν
ῥηιδίως· αὐτοὶ γὰρ ἀπ᾽ ὤμων τεύχε᾽ ἕλοντο.
τοιοῦτοι δ᾽ εἴ πέρ μοι ἐείκοσιν ἀντεβόλησαν,
πάντές κ᾽ αὐτόθ᾽ ὄλοντο ἐμῷ ὑπὸ δουρὶ δαμέντες.
ἀλλά με μοῖρ᾽ ὀλοὴ καὶ Λητοῦς ἔκτανεν υἱός,
850 ἀνδρῶν δ᾽ Εὔφορβος· σὺ δέ με τρίτος ἐξεναρίζεις.
ἄλλο δέ τοι ἐρέω, σὺ δ᾽ ἐνὶ φρεσὶ βάλλεο σῇσιν·
οὔ θην οὐδ᾽ αὐτὸς δηρὸν βέῃ, ἀλλά τοι ἤδη
ἄγχι παρέστηκεν θάνατος καὶ μοῖρα κραταιή,
χερσὶ δαμέντ᾽ Ἀχιλῆος ἀμύμονος Αἰακίδαο.»
855 Ὣς ἄρα μιν εἰπόντα τέλος θανάτοιο κάλυψε·
ψυχὴ δ᾽ ἐκ ῥεθέων πταμένη Ἄϊδόσδε βεβήκει,
ὃν πότμον γοόωσα, λιποῦσ᾽ ἀνδροτῆτα καὶ ἥβην.
τὸν καὶ τεθνηῶτα προσηύδα φαίδιμος Ἕκτωρ·
«Πατρόκλεις, τί νύ μοι μαντεύεαι αἰπὺν ὄλεθρον;
860 τίς δ᾽ οἶδ᾽ εἴ κ᾽ Ἀχιλεύς, Θέτιδος πάϊς ἠϋκόμοιο,
φθήῃ ἐμῷ ὑπὸ δουρὶ τυπεὶς ἀπὸ θυμὸν ὀλέσσαι;»
Ὣς ἄρα φωνήσας δόρυ χάλκεον ἐξ ὠτειλῆς
εἴρυσε λὰξ προσβάς, τὸν δ᾽ ὕπτιον ὦσ᾽ ἀπὸ δουρός.
αὐτίκα δὲ ξὺν δουρὶ μετ᾽ Αὐτομέδοντα βεβήκει,
865 ἀντίθεον θεράποντα ποδώκεος Αἰακίδαο·
ἵετο γὰρ βαλέειν· τὸν δ᾽ ἔκφερον ὠκέες ἵπποι
ἄμβροτοι, οὓς Πηλῆϊ θεοὶ δόσαν ἀγλαὰ δῶρα.

***

Και ο Έκτωρ απ᾽ τες φάλαγγες άμ᾽ είδε τον γενναίον
Πάτροκλον ν᾽ αποσύρεται κονταροπληγωμένος,
820 προχώρησε, του εστήθη εμπρός, και μέσα εις το λαγγόνι
την λόγχην όλην έμπηξε κι η άκρη εβγήκε πέρα.
Έπεσε και κατήφεια στους Αχαιούς εχύθη.
Και ως λέοντας και αδείλιαστος αγριόχοιρος στο όρος
μάχονται μεγαλόψυχα για μια μικρή βρυσούλα,
825 ότι να πιουν θέλουν και οι δυο με λύσσαν, ώσπου ο χοίρος
ασκομαχώντας ξεψυχά στον λέοντ᾽ αποκάτω·
ομοίως τον ανδράγαθον υιόν του Μενοιτίου,
πολλών φονέα μαχητών ο Πριαμίδης Έκτωρ
με λόγχην εθανάτωσε κι επάνω του εκαυχήθη:
830 «Την πόλιν μας, ω Πάτροκλε, θαρρούσες ν᾽ αφανίσεις,
και δούλες στην πατρίδα σου να πάρεις τες γυναίκες,
ανόητε! και ακούραστα γι᾽ αυτές ετρικυμίζαν
τ᾽ άλογα τα φτερόποδα του Έκτορος, κι εκείνος, —
που είμαι πρώτος μαχητής των φιλομάχων Τρώων,
835 και δεν θα ιδούν, ενόσω ζω, την δουλικήν ημέρα·
και τώρα σε τα όρνεα θα φάγουν εις την Τροίαν.
Άθλιε! δεν σε ωφέλησεν ο ανδρείος Αχιλλέας·
θα σου παράγγελνε πολλά την ώραν που εκινούσες:
«Να μη γυρίσεις, Πάτροκλε ιππόμαχε, στα πλοία
840 πριν σχίσεις εις του Έκτορος τα στήθη τον χιτώνα
βαμμένον εις το αίμα του»· αυτά θα είπ᾽ εκείνος
και αυτά τα λόγια σ᾽ άρεσαν, ανόητος ως είσαι».
Και, Πάτροκλε, του απάντησες με την ψυχήν στο στόμα:
«Έκτωρ, καυχήσου όσο ημπορείς, τώρα που ο Ζευς και ο Φοίβος
845 την νίκην σού εχάρισαν — και αυτοί με καταβάλλουν
εύκολ᾽, αφού μου αφαίρεσαν τα όπλ᾽ από τους ώμους.
Κι είκοσιν όμοιοι με σε να είχαν έλθει εμπρός μου
όλοι νεκροί θα έπεφταν στην λόγχην μου αποκάτω.
Εμένα η μοίρα εφόνευσεν η μαύρη με τον Φοίβον
850 και απ᾽ τους θνητούς ο Εύφορβος· τρίτος εσύ με γδύνεις.
Και άκουσε ακόμα τι θα ειπώ και βάλε το στον νουν σου·
ολίγες είν᾽ οι μέρες σου· και ιδού σε παραστέκει
η μοίρα η παντοδύναμη κι η ώρα του θανάτου,
οπού απ᾽ το χέρι αδάμαστο θα πέσεις του Αχιλλέως».
855 Με αυτά τα λόγι᾽ απέθανε· και κλαίοντας θλιμμένη
την μοίραν, που νεότητα και ανδρείαν τής επήρε,
από τα μέλη του η ψυχή κατέβηκε στον Άδη.
Νεκρόν τον επροσφώνησεν ο λαμπροφόρος Έκτωρ:
«Ω Πάτροκλε, τον θάνατον γιατί μου προμαντεύεις;
860 Ποιος ξέρει μήπως ο Αχιλλεύς, της Θέτιδος ο γόνος,
χάσει αυτός πρώτος την ζωήν στην λόγχην μου αποκάτω; »
Είπε και μέσ᾽ απ᾽ την πληγήν, πατώντας τον, την λόγχην
ανέσπασε και ανάσκελον τον έσπρωξε στο χώμα.
Κι ευθύς στον Αυτομέδοντα με το κοντάρι εχύθη,
865 που είχε άκόλουθον λαμπρόν ο ασύγκριτος Πηλείδης,
να τον κτυπήσει, αλλ᾽ έπαιρναν αυτόν οι ταχείς ίπποι,
οι αθάνατοι που οι θεοί χαρίσαν του Πηλέως.

Καλλιέργεια κριτικής σκέψης

Όχι, δεν τα βάζω με την πίστη, το σύνολο των πεποιθήσεων που έχει ένας άνθρωπος και πορεύεται στη ζωή του.

Το θέμα δημιουργείται στην τυφλή υπακοή με την οποία μεγαλώνουν όλα τα παιδιά σήμερα.

Και γενικώς, μαθαίνουμε να υπακούμε σε κανόνες και όχι να αισθανόμαστε, σε μία ηλικία που η αντίληψη αλλά και η ευαισθησία της ηλικίας αυτής, θα μπορούσαν να αλλάξουν, να δώσουν φτερά στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Πόσοι έχουν διδαχθεί το “ου κλέψεις’’, πόσοι έχουν διδαχθεί το “ου φονεύσεις’’ και πάνω στην εντολή αυτή, σκότωσαν στο τέλος τους περισσότερους.

Διότι έμαθαν απλώς να υπακούν σε ένα σύστημα αξιών, διότι περίμεναν κάποιον έπαινο από τους γονείς ή στην ακόμη χειρότερη περίπτωση από φόβο, για την αποφυγή της τιμωρίας.

Και εδώ ακριβώς φίλοι μου είναι το λάθος. Το θέμα δεν είναι να μάθουμε να υπακούμε, αλλά να αντιμετωπίζουμε τους άλλους ως ένα κομμάτι του δικού μας εαυτού.

Ένας άνθρωπος οικονομικής ευχέρειας αρνείται βοήθεια σε έναν φτωχό που του ζητάει ελεημοσύνη.

Αν όμως μάθαινε από μικρός να αντιμετωπίζει το πρόβλημα του άλλου σαν δικό του, αν μάθαινε ότι οι άλλοι δεν είναι εχθροί μας, δεν είναι άγνωστοι που το πρόβλημά τους δεν μας αγγίζει, αλλά ένα δικό μας κομμάτι, οι συνοδοιπόροι στη δική μας πορεία για τη βελτίωσή μας, τότε θα του ήταν πολύ πιο δύσκολο να σπάσει τους ηθικούς αυτούς κανόνες.

Ο φόβος νεκρώνει τη λογική σκέψη και πλημμυρίζει το άτομο με αρνητικά αισθήματα.

Όταν όμως αγαπάς ειλικρινά, ο φόβος απουσιάζει.

Διότι στην αγάπη δεν υφίσταται ο φόβος, ούτε η επιβολή για τιμωρία από κάποιο ανώτερο ον.

Το να είναι κάποιος καλός άνθρωπος και να αγωνίζεται για τη δικαιοσύνη δεν απορρέει από την προσδοκία για ανταμοιβή.

Αυτό από μόνο του κρύβει μέσα του ιδιοτελείς προθέσεις, την επιθυμία του ανθρώπου να προβληθεί, να κερδίσει το θαυμασμό από τους άλλους. Καμία σχέση με την απορρόφηση των αξιών όμως.

Στο σχολείο μας μιλούσαν συνέχεια για το περιβάλλον. Ακούσαμε πολλά πρέπει, δεν αισθανθήκαμε όμως.

Πόσοι γονείς, πόσοι δάσκαλοι παίρνουν από το χεράκι τα παιδιά τους να φυτέψουν μαζί ένα δεντράκι, να φέρουν κοντά τα παιδιά τους ουσιαστικά με τη φύση, να κατανοήσουν την ομορφιά που κρύβεται μέσα σε αυτή, να νοιώσουν ότι είναι και ένα κομμάτι της δικής τους ζωής; Σχεδόν κανείς.

Δεν ξέρω αν χρειάζεται η πίστη σε ένα δόγμα για να μάθει ένας άνθρωπος να αγαπά.

Ξέρω όμως ότι αν κοιτάξεις γύρω σου την κρυμμένη ομορφιά που κρύβεται παντού, την ομορφιά που είναι κρυμμένη πολλές φορές μέσα σε ανθρώπους που τρέχουν βιαστικά σε καριέρες και γεμάτοι άγχος για τη σύγχρονη πιεστική ζωή, τότε ναι, θα βρεις πολλούς λόγους να αγαπήσεις, να εκτιμήσεις το ανεπανάληπτο δώρο της ζωής.

Το να αγαπάς επειδή κάποιος σε έχει διατάξει, δεν είναι αγάπη. Ψάξε μέσα μου, στην καρδιά σου θα βρεις τις απαντήσεις που ζητάς.

Προσωπικά, δεν αγαπώ τους άλλους ανθρώπους επειδή μου το ζήτησε κάποιος θεός.

Κάθε μέρα που συναναστρέφομαι μαζί τους, βρίσκω άλλους πιο σημαντικούς λόγους για να αγαπώ τον κόσμο που με περιβάλλει.

Τι να παίξετε αν όχι ο ένας με τα νεύρα του άλλου

Ανταγωνισμός κι έρωτας, συχνότατα ευτυχώς ή δυστυχώς πάνε πακέτο. Λειτουργεί ως φυσικό διεγερτικό, μπορεί και αυξάνει τη μεταξύ σας ένταση χωρίς όμως να σας ρίξει ψυχολογικά, είναι ένας διαρκής αγώνας να αποδείξεις ότι είσαι αρκετά καλή περίπτωση και ορθώς σε έχει (ξανά) επιλέξει. Ανασφαλές; Ίσως μα το 70% το έχουμε σε νερό και το 30% σε ανασφάλεια. Το θέμα είναι να εκτονώνεται και να δουλεύεται με τρόπο παραγωγικό.

Ένα παιχνίδι η επανασύνδεση, μα μπορείς να το κερδίσεις!

Ήρθε η ώρα να βρείτε τρόπο να διοχετεύσετε αυτή σας την ενέργεια κάπου άλλου και να την κάνετε πραγματικά διασκεδαστική. Εκτός από το να παίζετε ο ένας με τα νεύρα του άλλου, παίξτε μπόουλινγκ, playstation, μπιλιάρδο, τάβλι ή σκάκι ή ό,τι τέλος πάντων γουστάρετε. Εκτονώστε την περίσσια αμηχανία κι ένταση της αρχής που είναι δεδομένο ότι θα κάνει την εμφάνισή της, δημιουργώντας ένα παιχνιδιάρικο κλίμα μεταξύ σας. Άλλωστε η ανατομία και η βάση όλων των παιχνιδιών ανά τον κόσμο, η φιλοσοφία πίσω από αυτά είναι η υγιής εκτόνωση του ανθρώπινου ανταγωνισμού, γιατί να μην το εκμεταλλευτείτε και λίγο προς όφελός σας λοιπόν;

Βρείτε τρόπους να ψυχαγωγείστε παρέα, να κερδίζετε ή να χάνετε. Χαμογελάστε, πετάξτε ένα μαξιλάρι από θυμό, κλείστε το τάβλι, κάντε ζαβολιές και νάζια, θαυμάστε τις ικανότητές σας και καταλήξτε στο τέλος της βραδιάς ο ένας πάνω στον άλλο, να κάνετε τον γύρο του θριάμβου. Χαμένοι ή κερδισμένοι να μη νοιάζει κανέναν σας!

«Πάμε μια παρτίδα ακόμα ή είσαι κότα;»

Ο χρόνος... μια σύμβαση των ανθρώπων

Απόρροια της ανθρώπινης περιέργειας να ανακαλύψουμε τα πάντα, της ανθρώπινης φιλοδοξίας να δαμάσουμε, να ελέγξουμε όσα υπάρχουν γύρω μας. Ντυμένος με μανδύα δεισιδαιμονιών, εξυπηρετώντας ανάγκες τις καθημερινότητας, ικανοποιώντας πολιτικά, θρησκευτικά, κοινωνικά συμφέροντα...

Ο χρόνος... μια σύμβαση των ανθρώπων.

Παράξενη έννοια. Μας κυνηγάει στην καθημερινότητά μας, μας πνίγει, τον απαρνούμαστε, τον αποφεύγουμε... μας ηρεμεί, τον αποζητάμε, τον εξυμνούμε, τον χρειαζόμαστε.

Ο χρόνος κυλάει με τον ίδιο πάντα ρυθμό και μόνο προς μια κατεύθυνση, από το παρελθόν προς το μέλλον. Η κίνηση γενικότερα ούτε μπορεί να διακοπεί αλλά και ούτε να αντιστραφεί στην έννοια του χρόνου. Ωστόσο φαίνεται να υπάρχουν στιγμές που ο χρόνος περνά πιο αργά ή πιο γρήγορα.

Είναι στιγμές που φαντάζουν αιωνιότητα. Που ο χρόνος κυλάει τόσο αργά που νιώθεις ότι ρουφάς με κάθε σου αναπνοή όλη τη δύναμη που περικλείει. Ήταν οι ατελείωτες καλοκαιρινές σου διακοπές, οι βουτιές σου στην παραλία, τα βλέμματα, τα γέλια, οι φίλοι, οι πλάκες. Κάθε κόκκος άμμου έπεφτε στην κλεψύδρα σου τόσο αργά που έμοιαζε μεγαλειώδης. Είναι πάλι και εκείνες οι ατελείωτες ώρες αναμονής, προσδοκίας, θλίψης, σκέψης... οι στιγμές που ήθελες να σπρώξεις του δείκτες... τόσο αργά σου φάνταζαν ότι κινούνται.

Άλλοτε πάλι, είναι στιγμές που τρέχουν μπρος στα μάτια σου τόσο γρήγορα κάνοντας σε να μοιάζεις με θεατή, παρατηρητή όσων βιώνεις. Πότε περνάει η εβδομάδα, ο μήνας, τα χρόνια... βλέπεις τη ζωή σου να κυλάει μπροστά σου, σαν κάποιος άλλος να τη ζει για σένα. Ήταν τότε που οι μέρες διαδέχονταν απαράλλαχτες η μία την άλλη, παρασύροντάς σε στη δίνη μιας μονότονης αλληλουχίας. Αλλά και κάποιες άλλες που έκρυβαν κάτι νέο, δυνατό, μικρές στιγμές ευτυχίας που πριν προλάβεις να τις γευτείς γίνονταν ανάμνηση και παρελθόν.

Είναι, ακόμα, κάποια δευτερόλεπτα μέσα στα οποία μπορεί να αλλάξει όλη σου η ζωή. Πώς μπορούν κάποιες μικρές κινήσεις του δείκτη του ρολογιού να επηρεάσουν την υπόλοιπη ζωή σου; Τον χαρακτήρα, τα θέλω, το είναι σου, την καθημερινότητά σου; Μια λάθος απόφαση, ένα απρόσμενο νέο, μια απερίσκεπτη πράξη, ένα συνταρακτικό συμβάν. Και έτσι εκείνα τα δευτερόλεπτα, εκείνη η ένδειξη του ρολογιού σημαδεύεται για πάντα μέσα σου. Αποκτά απερίγραπτη διάσταση και επιρροή στην υπόστασή σου.

Και τι δε θα έδινες να είχες την ικανότητα να ρυθμίσεις εσύ την κίνησή των δεικτών διατάζοντάς τους να ακολουθήσουν αντίθετη πορεία; Πόσες φορές δεν σκέφτηκες με όλη σου τη δύναμη να μετακινήσεις προς τα πίσω το εκνευριστικό τους δρομολόγιο; Να αλλάξεις κάτι, να προλάβεις κάτι, να αποφασίσεις κάτι διαφορετικό;

Πόσες φορές δε σκέφτηκες να παγώσεις το χρόνο; Να σταματήσεις τα πάντα γύρω σου και να αφουγκραστείς για όσο θες τη δύναμη και τα συναισθήματα που σου χάρισε η στιγμή που ζεις;

Πόσες φορές δεν αναγκάστηκες να προσαρμόσεις τα θέλω σου και τις πράξεις σου εξαιτίας του χρόνου που άφησε ανεξίτηλα σημάδια στο σώμα σου; Δεν αναγκάστηκες να ακολουθήσεις πιστά τις νόρμες που καθορίζουν τον τρόπο ζωής σου με βάση την ηλικία σου, το δικό σου χρόνο πάνω στη γη; Ο χρόνος σου στην ιστορία των ανθρώπων έχει σημασία, παρατηρείται, καταγράφεται και υποδεικνύει τα όρια στη ζωή σου αφήνοντάς σε ανήμπορο και ανίσχυρο να αντιδράσεις.

Τι είναι όμως ο χρόνος; Που τόση μεγάλη δύναμη και σημασία έχει για όλους μας;

Ο χρόνος είναι φυλακή ή δώρο; Υπάρχει; Πρέπει να υπάρχει; Κι αν υπάρχει, γιατί πρέπει να τον θέτουμε υπό την κυριαρχία μας ή να θέτουμε τους εαυτούς μας κάτω από τους περιορισμούς του; Γιατί πρέπει να προσπαθούμε να τιθασεύσουμε κάθε ανάσα που παίρνουμε, να οριοθετήσουμε κάθε χτύπο της καρδιάς μας;

«Τελικά, ίσως και να έχεις δίκιο», μου έλεγε. «Δεν υπάρχει το “για πάντα”». «Υπάρχει», είπα τότε. «Απλώς δεν ισχύει στην επιμήκυνση του χρόνου, αλλά στην απουσία του. Έτσι κι αλλιώς, ο χρόνος δεν υπάρχει, είναι κάτι φτιαχτό, μια σύμβαση των ανθρώπων. Οι στιγμές που σου έδωσε, όμως, μένουν μέσα σου για πάντα. Με αυτή την έννοια, υπάρχει».

Ο χρόνος είναι πολύ αργός γι’ αυτούς που περιμένουν, πολύ γρήγορος γι’ αυτούς που φοβούνται, πολύ μακρύς γι’ αυτούς που πονούν, πολύ σύντομος γι’ αυτούς που διασκεδάζουν, αλλά για τους ερωτευμένους, ο χρόνος είναι αιώνιος.

Θεόφραστος: περί γάμου

Ο Θεόφραστος ήταν μαθητής του Αριστοτέλη και διάδοχός του στο Λύκειο, ο οποίος συνέγραψε κι ένα βιβλίο "περί γάμου" στο οποίο δεν εκφραζόταν και τόσο τρυφερά για το γυναικείο φύλλο. Την ίδια ακριβώς εποχή, στον Κήπο του Επίκουρου, υπήρχαν πολλοί οπαδοί του, άνδρες αλλά και γυναίκες, ως επί το πλείστον εταίρες, και απ’ όλες πιο διάσημη η Λεόντιον, μία εταίρα και φιλόσοφος της σχολής, η οποία έμεινε στον Κήπο την μετέπειτα ζωή της συναναστρεφόμενη με μέλη του Κήπου.

Η Λεόντιον που ήταν γνωστή αφενός για την ομορφιά της και αφετέρου για την συγγραφική της ικανότητα, του επετέθη με σφοδρότητα και απέσπασε τον γενικό θαυμασμό γράφοντας μία πραγματεία με τίτλο «Κατά θεόφραστου» Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο ακόμα κι αυτός ο Κικέρων εξέφρασε τον θαυμασμό του και μόνον για το ότι μία γυναίκα τόλμησε να γράψει εναντίον ανδρός γνωστότατου για την σοφία του.

Το περί γάμου και κατά Θεόφραστου αυτό έργο της Λεοντίου έχει χαθεί μαζί με σχεδόν όλα τα έργα των επικουρείων, σώθηκε όμως απόσπασμα από το έργο του Θεόφραστου που έγινε η αφορμή να συγγράψει η Λεόντιον την πραγματεία της.

Παρακάτω όμως έχετε την ευκαιρία να διαβάσετε το εν λόγω κείμενο σε πιο... ελευθεριάζουσα απόδοση. Σημαντική προειδοποίηση: "διαβάζετε με δική σας ευθύνη"! Κρατηθείτε:

Πρέπει να παντρεύεται ο Σοφός; Αν πληρούνται οι κατάλληλες συνθήκες, δηλαδή άν το γκομενάκι είναι όμορφο, τσουποτό, άν έχει όλα του τα δόντια, αν έχει καλούς τρόπους και κατάγεται από Σόι και αν αυτός είναι πλούσιος, γερός σαν ταύρος και ντούρος σαν οξιά μπορεί και ο Σοφός να πέσει στην λούμπα και να πει «δεν γαμείς ας πάει και το παλιάμπελο».

Έλα όμως που όλα μαζί δεν γίνονται που νάχεις τον Δία μπάρμπα και την Αθηνά ξαδέλφη, ή άντε και να γίνονται που και που είναι η εξαίρεση, η παρέγκλιση που θα’ λεγε και εκείνος ο θεομπαίχτης ο Επίκουρος κακή του ώρα, που μάζεψε στον Κήπο του κάθε καρυδιάς καρύδι, δούλοι, αφεντάδες, κυρές και πουτάνες όλοι ένα και χαλάει την πιάτσα ημών των original Σοφών. Διότι – δια να επανέλθουμε - κατά πρώτον ο Σοφός θα έπρεπε να διακόψει την βαθυστόχαστον μελέτη της Επιστήμης.

Διότι ή θα παραδίδεται στην ηδονή της γυναικείας σάρκας, ή θα απολαμβάνει το νέκταρ της γνώσης που δίνει η μελέτη των βιβλίων. Κοντολογίς είτε με το κάτω κεφάλι θα ασχολείται είτε με το πάνω σύμφωνα και με την λογική του δασκάλου μου του Αρίστου, θεός ‘σχωρέστον, ψιλοδιχασμένη προσωπικότητα αλλά καλός άνθρωπος, μας άφησε και την Σχολή πεσκέσι ν’ άχουμε να πορευόμαστε.

Αμ τα έξοδα που χρειάζονται αυτά που τα πας! Καλλίτερα να συντηρείς τριήρη παρά σύζυγο! Ντουλάπες φορέματα και όχι ότι και ότι, από Dior και πάνω, δεκάδες ζευγάρια παπούτσια, να περπατάς στο σπίτι και να σκοντάφτεις πάνω τους, εσώρουχα για κάθε φαντασίωση, κοσμήματα με χρυσό και μαργαριτάρια, ποτέ fault bizou, έπιπλα εισαγωγής, κατά προτίμηση, να μην χωράς να περάσεις από τις συμπληγάδες ( και μόλις τα καταφέρνεις να πέφτεις πάνω στα παπούτσια το κέρατό μου ), υπηρέτριες και σπορ αμάξια και φυσικά συγκεντρώσεις με άλλες κλώσες για τσάι, κουμ καν και κουτσομπολιό με κύριο θέμα φυσικά τους δύστυχους συζύγους τους!

Και το άλλο με την κρεβατομουρμούρα πώς τάντέχεις; Να σε ξυπνά καταμεσής της νύχτας και νάρχίζει το σφυροκόπημα με την γλώσσα της στα δύστυχα αυτιά σου με ταχύτητα που θα ζήλευαν και οι ρήτορες στην Εκκλησία του Δήμου! Και να είσαι υποχρεωμένος να απαρνηθείς την αγκάλη του Μορφέα για ακούσεις μετά της δέουσας προσοχής ό,τι παράπονο της κατέβει στο κεφάλι:

«Βλέπεις πως περιποιείται εκείνη η ασχημομούρα η Φρύνη; Όταν βάφεται και κτενίζεται δείχνει ομορφότερη από μένα το τσόκαρο! Αλλά βέβαια! Τα δικά της καλλυντικά είναι Yves Saint Loran ενώ εσύ με ξεγελάς με κινέζικα καρμοίρη! Και καλεί και τις καλύτερες κομμώτριές και τις καλύτερες νυχούδες μέχρι και από την Ελευσίνα και ντύνεται με σινιέ συνολάκια όλο πορφύρα και μετάξι που είναι πάλι της μόδας και φαίνεται κούκλα και ας έχει τρία στρέμματα κώλο και βυζιά πεσμένα!»

«Αμ η άλλη, εκείνο το κνώδαλο η Δημώ, που το παίζει ξύπνια και ας μην μπορεί να χωρίσει δύο γαϊδάρων άχυρα, πόσο την εκτιμούν στις συναναστροφές επειδή έμαθε απέξω κάνα δύο στίχους του Πίνδαρου και της Σαπφούς και κάτι ψιλά από Όμηρο πανάθεμάτην, ενώ εμένα την δύστυχη μ’έχουν συνέχεια στο φτύσιμο!»

«Γιατί όποτε περνά η γειτόνισσα την ξεγυμνώνεις με τα μάτια παλιοξεκούτη πορνόγερε; Τι παραπάνω έχει αυτή η τσούλα από μένα;»

«Γιατί χαμογέλασες προχθές στην Αγορά σ’ εκείνη την μικρή αλήτισα που πούλαγε κορδέλες; Κάτι της είπες μου φάνηκε. Ραντεβού κλείσατε;»

«Καημό τό 'χω ρε καρμοίρη να μου φέρεις μια φορά κάτι όταν γυρνάς στο σπίτι. ΜΙΑ ΦΟΡΑ!!! Ούτε ένα λουλούδι τόσα χρόνια που στραβώθηκε ο πατέρας μου και σε φόρτωσε στην καμπούρα μου! ΑΧΡΗΣΤΕ!!!»

Αλλά βέβαια το μαρτύριο του Σοφού δεν σταματά εδώ. Τσιμπούρι του γίνεται η γυνή! Όχι μόνο δεν μπορεί να δει ένα φίλο να πει μια μαλακία να χαλαρώσει, όχι μόνο δεν μπορεί να απολαύσει ένα συμπόσιο με την συζήτηση, το κρασί, την θεία μουσική των αυλητρίδων, να πιάσει και το κωλαράκι καμιάς καλλίπυγου εταίρας, χωρίς να υποστεί την βάσανον της γκρίνιας, αλλά είναι αναγκασμένος ο περίφημος και σεβαστός Φιλόσοφος να την σέρνει μαζί του σ’ όποια πόλη πάει να διδάξει σαν την χελώνα το καβούκι της!

Αν ο πατέρας της σε ξεγέλασε και αντί προίκας πήρες τ’ αρχίδια σου, είσαι αναγκασμένος μια ζωή να την ταΐζεις. Αν είναι πλούσια τότε την γάμησες! Θα στο κοπανάει μια ζωή και θα σε τραβάει από την μύτη σαν το βόδι! Και είτε θα κάνεις τον μαλάκα και θα κάτσεις, είτε θα πάρεις τα βουνά. Και να σε δώ μπαγάσα Επίκουρε πως θα αντικρούσεις εδώ την λογική του δασκάλου μου του Αρίστου!

Αλλά – για να επανέλθουμε – πείτε μου πως θα διαλέξει ο Σοφός σύζυγο; Αν πας να αγοράσεις ένα άλογο, ένα ρούχο, ένα κύπελλο θα το κοιτάξεις από εδώ, θα το περιεργαστείς από εκεί, θα το δοκιμάσεις, θα σχηματίσεις μια σαφή ιδέα του τι αγοράζεις. Και λάθος να κάνεις μπορείς να το επιστρέψεις!

Με την γυναίκα παίρνεις γουρούνι στο σακί! Αν είναι υστερική, τρελή, ηλίθια, ανοικοκύρευτη, ψηλομύτα, αν βρωμάν τα χνώτα της ή κλάνει στο κρεββάτι, αυτά τα μαθαίνεις μετά την απομάκρυνση εκ του ταμείου. Και άντε μετά να την επιστρέψεις! Κάθεσαι και την τρώς και δεν λες κουβέντα!

Πάντοτε πρέπει να την κοιτάς στα μάτια, και να της κάνεις συνεχώς κομπλιμέντα για την θεϊκή ομορφιά της, τις τέλειες γραμμές της, την αρχοντική της αύρα και να μην παραλείπεις να την αποκαλείς συνεχώς «αγάπη μου» ιδίως όταν τσιλημπουρδίζεις με καμμιά πιτσιρίκα για να μην σε πάρει πρέφα!

Πρέπει να την αποκαλείς Κυρά και Αφέντρα του σπιτιού, να ορκίζεσαι στο όνομά της, να εύχεσαι ο Δίας να σου κόβει χρόνια και να της δίνει μέρες, να φέρεσαι καλά στο Σόι της και άς σού 'ρχεται να ξεράσεις, να είσαι ευγενικός με τους γνωστούς και τους φίλους της και άς ξέρεις ότι ανάμεσά τους κρύβονται εν δυνάμει ή ακόμα εν ενεργεία εραστές όπως θά ’λεγε και ο Αρίστος. Και ιδού το μέγα δίλημμα: Αν την αφήσεις να κάνει κουμάντο στο σπίτι σου θα καταντήσεις δούλος και κερατάς. Αν το παίξεις Κάργας και θελήσεις να επιβάλεις το δικό σου, θα σε κατηγορήσει πως δεν την εμπιστεύεσαι και θα σου σπάσει τ’ αρχίδια με τους καυγάδες και την γκρίνια!

Κάθε λίγο θα σου χτυπούν την πόρτα παράξενες γριές, τσιγγάνες, πλανόδιοι, πιτσαδόροι, ντελιβεράδες, ο υδραυλικός, ο ράφτης κ.ά. που αν τους επιτρέψεις την είσοδο κινδυνεύεις να μπάσεις και τον γκόμενο και να βγάλεις τα μάτια σου με τα ίδια σου τα χέρια. Αν τους κλείσεις την πόρτα κατάμουτρα, θα σου το παίζει προσβεβλημένη, ότι τάχα δεν την εμπιστεύεσαι και θα κάνει τα πάντα να σου γίνουν τα νεύρα κρόσσια!

Αλλά δεν βαριέσαι! Αν το’χει η κούτρα της να κατεβάζει ψείρες και σε πιθάρι να την κλείσεις και να βάλεις τον κέρβερο να την φυλάει, αυτή θα βρει τρόπο να στα φορέσει! Αν δεν το’χει είναι περιττό να την παίρνεις από πίσω. Γιατί με την βία σ’ αυτές τις περιπτώσεις δεν γίνεται τίποτα. Πιστή είναι μόνο εκείνη που όσο και αν την πολιορκούν οι γκόμενοι αυτή δεν χαμπαρίζει μία! Όπως η Πηνελόπη να πούμε του Οδυσσέα αν και ο Όμηρος τυφλός ήτανε, μπορεί και να του διέφυγε καμία φάση, γι αυτό ας μην παίρνουμε και όρκο! Από τις υπόλοιπες, οι όμορφες αλλάζουν τον ένα γκόμενο μετά τον άλλο, οι δε άσχημες αρκούνται σε καμμιά ξεπέτα στα σκοτεινά και τα όρθια.

Τελικά είναι πολύ δύσκολο να κρατήσεις για τον εαυτό σου μόνο, αυτό που το επιθυμούν οι πολλοί αλλά και πολύ άσχημο να έχεις κάτι που κανείς δεν θα ήθελε να έχει. Δηλαδή ή κερατάς θα είσαι να μην μπορείς να περάσεις από τα Προπύλαια ή μαλάκας. Εδώ σε θέλω εξυπνάκια Επίκουρε να μου βρεις την Τρίτη λύση!

Πάντως εγώ προτιμώ μία άσχημη σύζυγο και να έχω το κεφάλι μου ήσυχο, παρά μια ωραία και να μην ξέρω πως να προφυλαχτώ από το κέρατο! Γιατί το φρούριο που προσβάλλεται πανταχόθεν μοιραίο είναι κάποτε να υποκύψει και τότε άντε να βγάλεις άκρη τίνος είναι τα παιδιά!

Αν ζητούμε σύζυγο ικανή να φροντίζει τα του οίκου μας να μας περιποιείται στην αρρώστια και να συμπαραστέκεται στην μοναξιά μας, τότε σίγουρα πήραμε την ζωή μας λάθος! Καλύτερα να εμπιστευτούμε κάποιον Υπηρέτη που θα τον πληρώνουμε και θα εκτελεί ασχολίαστα τις προσταγές μας, παρά την γυναίκα που θα κάνει του κεφαλιού της και θα σε γράφει εκεί που δεν πιάνει μελάνη.

Καλύτεροι συμπαραστάτες θα είναι κάποιοι υπηρέτες οι φίλοι που σου έχουν υποχρέωση, παρά η γυναίκα που σου χρεώνει χρυσό κάθε κροκοδείλιο δάκρυ που θα χύνει και κάθε θεατρική φροντίδα για να σε πείσει να της γράψεις την περιουσία πριν τα κακαρώσεις. Αν η ίδια είναι άρρωστη σε θέλει εκεί στο κρεββάτι της δίπλα μπάστακα - ούτε για κατούρημα δεν μπορείς να πας – να συμπάσχεις και να βογκάς μαζί της. Και αν μεν είναι αγαθή ψυχή χαλάλι της και να την συμπονήσεις και να της συμπαρασταθείς στην γέννα και να κλάψεις αν κινδυνέψει η ζωή της, αλλά αυτό είναι τόσο σπάνιο όσο να βρεις Σπαρτιάτισσα που δεν είναι λεσβία!

Αλλά ο Σοφός ποτέ δεν μένει μόνος ακόμα και στην μοναξιά του! Γιατί του συμπαρίστανται πνευματικώς και διαλέγονται μαζί του, όλοι εκείνοι οι ομοιοπαθείς μαλάκες που έζησαν επι γής από καταβολής κόσμου! Και όταν ανέβει και άλλο ο πυρετός και ενταθεί το παραλήρημα, τους παρατάει και αυτούς και διαλέγεται με τον θεό σε απευθείας σύνδεση.

Αν η απόφαση του Σοφού να παντρευτεί αποβλέπει στην τεκνογονία, προκειμένου να διαιωνιστεί το όνομά του, ή να εξασφαλίσει τα γηρατειά του, και την τύχη της περιουσίας του, τότε ο Σοφός είναι βλαξ με περικεφαλαία! Διότι χέστηκα εγώ έτσι και διαβώ τον Αχέροντα, αν κάποιος διαιωνίσει το όνομά μου, ιδίως αν με λένε Παπαδόπουλο! Και σιγά μην βασιστώ στον γιό μου να με γηροκομήσει που μπορεί να φάει το κεφάλι του με κανένα μηχανάκι ή να το ρίξει στην πρέζα και να τον μαζεύω λιάρδα απ΄ τα σοκάκια ή στην καλύτερη έτσι και επιβιώσει να παρακαλάει το κωλόπαιδο πότε θα τα κακαρώσει ο γέρος για να ξεκοκαλίσει την περιουσία με τις γκόμενες!

Και όσο για την κληρονομιά κάλλιο να την αφήσεις σε κείνους τους φίλους και συγγενείς που γουστάρεις, παρά υποχρεωτικά σε τέκνα που μπορεί και να μην γουστάρεις! Και στην τελική αν είσαι δυσκοίλιος και δεν γουστάρεις ούτε τ΄ άντερά σου δώστα σε κανένα άσυλο να σε μνημονεύουν ή σε κανένα μοναστήρι να σε κοροϊδεύουν!

Εν Αθήναις 10ην του Γαμηλιώνος 54η Ολυμπιάδα

Θεόφραστος ο φιλόσοφος

Αριστοτέλης: Στα μάτια βρίσκεται η ντροπή

Γιατί να ασχοληθεί ένας φιλόσοφος με την ντροπή και να επιχειρήσει να την ερευνήσει σε βάθος; Η ντροπή είναι ένα ανθρώπινο συναίσθημα, αρνητικό. Αλλά έχει και τη θετική του πλευρά ως μέσο προφύλαξης από πράξεις που θα οδηγήσουν σ’ αυτό. Ως εκ τούτου, ο Αριστοτέλης θα αφιερώσει κεφάλαια στην εξέταση της ντροπής τόσο στα Ηθικά Νικομάχεια όσο και στη Ρητορική. Όπως είναι φυσικό, η φιλοσοφική πραγμάτευση εξαρτάται από το αντικείμενο συζήτησης. Έτσι, στα Ηθικά Νικομάχεια η έννοια της ντροπής κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της στο Β΄ βιβλίο, όταν ο συγγραφέας μιλάει για τις μεσότητες και αναφέρεται παρεμπιπτόντως στο συναίσθημα της ντροπής:

«Μεσότητες υπάρχουν και στα παθήματα και σε όσα αφορούν τα πάθη· η ντροπή (αἰδὼς) δεν είναι βέβαια αρετή, αλλά ο ντροπαλός (αἰδήμων) επαινείται. Ο ένας ονομάζεται μέτριος, ο άλλος υπερβολικός, ως συνεσταλμένος που ντρέπεται τα πάντα· ο άλλος ελλιπής ή αδιάντροπος (ἀναίσχυντος) που δεν ντρέπεται τίποτε απολύτως, ενώ ο μέτριος ντροπαλός.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1108a30-35

Πρόκειται για ένα παράδειγμα, το οποίο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί προκειμένου να σκιαγραφήσει τα διαφορετικά επίπεδα ντροπής. Σύμφωνα με την αριστοτελική υπόδειξη, υπάρχει ένα μέσον στην οργή που όχι μόνο θεωρείται αποδεκτό αλλά αξίζει τον έπαινο. Θα χρειαστεί να περιμένουμε το τρίτο βιβλίο του ίδιου έργου για να συναντήσουμε εκ νέου την έννοια της ντροπής. Ο λόγος για τον οποίο αναφέρεται είναι ότι μετέχει στη συζήτηση για την ανδρεία. Ο Αριστοτέλης κάνει μία σημαντική παρατήρηση που θα τον οδηγήσει στη συνάφεια της ντροπής με την επιθυμία για το καλό. Η ντροπή συνδέεται με την ανδρεία και οδηγεί στις ορθές πράξεις. Αυτός που ντρέπεται για την κριτική των άλλων θα γίνει ανδρείος για να αποφύγει τον χλευασμό:

«[Η ανδρεία] απορρέει από την ντροπή και την επιθυμία για το καλό (δηλαδή την τιμή) και την αποφυγή της λοιδορίας, που είναι κάτι αισχρό. Εδώ θα μπορούσε να κατατάξει κάποιος και αυτούς που αναγκάζονται από τους άρχοντες να το κάνουν αυτό [δηλαδή να δείχνουν ανδρεία]. Είναι όμως κατώτεροι σε ανδρεία, όσο ενεργούν κατ’ αυτό τον τρόπο, όχι λόγω ντροπής αλλά εξαιτίας του φόβου και αποφεύγουν όχι το αισχρό αλλά το λυπηρό.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1116a27-33

Είναι αρετή η ντροπή, μεσότητα, έξις ή πάθος; Ο Αριστοτέλης κατά την προσφιλή του μέθοδο αρχικά δείχνει να αδυνατεί να την ορίσει, αλλά αυτά είναι μόνο ερωτήματα που θα απευθύνει στους μαθητές του. Η αιδώς δεν είναι αρετή, τονίζει ο Αριστοτέλης, μοιάζει περισσότερο με πάθος παρά με έξη. Η αριστοτελική σύνδεση της ντροπής με τον φόβο επανέρχεται στο τελευταίο κεφάλαιο του Δ΄ βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων όπου ο φιλόσοφος δίνει τις απαντήσεις του. Ο βιολόγος Αριστοτέλης θα συνδέσει την ντροπή με την ερυθρίαση του προσώπου που συνοδεύει τις ντροπιαστικές πράξεις μας, σε αντίθεση με την ωχρότητα που συνοδεύει τον φόβο, επομένως είναι πάθος και όχι έξη. Η αιδώς όμως ορίζεται ως κάποιο είδος φόβου για την καταφρόνηση (φόβος τις ἀδοξίας). Εφόσον πρόκειται για αρνητικό συναίσθημα θα πρέπει να αποφεύγεται, γεγονός που σημαίνει ότι ανήκει στη νεότητα:

«Το πάθος δεν αρμόζει σε κάθε ηλικία, αλλά στη νεανική. Αυτό συμβαίνει καθώς θεωρούμε ότι οι νέοι πρέπει να είναι ντροπαλοί (αἰδήμονας), αφού ζώντας με πάθος κάνουν πολλά σφάλματα, τα οποία εμποδίζονται από την ντροπή. Έναν μεγαλύτερο όμως δεν θα τον επαινούσε κανείς επειδή είναι ντροπαλός (αἰσχυντηλός)· γιατί πιστεύουμε ότι αυτός δεν θα έπραττε τίποτε από αυτά που θα τον έκαναν να αισθάνεται ντροπή (αἰσχύνη). Η ντροπή δηλαδή προέρχεται από πράξεις που εξαρτώνται από τη θέλησή μας (ἐπὶ τοῖς ἑκουσίοις γὰρ ἡ αἰδώς), και ο αγαθός άνθρωπος (ἐπιεικὴς) ποτέ δεν θα κάνει με τη θέλησή του κακές πράξεις. Η ντροπή θα μπορούσε να θεωρηθεί αγαθό μόνο υποθετικά. Αν έπραττε, δηλαδή, θα ντρεπόταν· κάτι τέτοιο όμως δεν ανήκει στις αρετές.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1128b16-32

Βάσει της ντροπής οι νέοι μαθαίνουν να επιλέγουν ορθά. Σε αυτή την ηλικιακή ομάδα η ντροπή δεν είναι κατακριτέα αλλά οδηγός του καλού. Μέσα από το αίσθημα της ντροπής οι νέοι, που καθοδηγούνται περισσότερο από τα συναισθήματα παρά από τη λογική, θα αποφύγουν τις ντροπιαστικές πράξεις και θα επιλέγουν εκούσια το καλό. Η ντροπή λειτουργεί σαν ασφαλιστική δικλείδα που εμποδίζει τους νέους να κάνουν σφάλματα. Αντιθέτως, κάτι τέτοιο δεν αρμόζει σε μεγαλύτερες ηλικίες, όπου τα συναισθήματα δαμάζονται από τη λογική.

Εκεί όμως που ο Αριστοτέλης θα μιλήσει ενδελεχώς για την ντροπή είναι η Ρητορική του, όπου μετά τον φόβο και το θάρρος θα αναπτύξει τις συμπεριφορές που συνδέονται με αυτό το πάθος. Ο όρος που χρησιμοποιεί αυτή τη φορά αντί για την αἰδῶ είναι η αἰσχύνη, δίνοντας αφορμή στους μελετητές του να μιλήσουν για διαφορετικές έννοιες. Ωστόσο, το συναίσθημα της ντροπής είναι το ίδιο. Τόσο η αἰδώς όσο και η αἰσχύνη συνδέονται με τον φόβο του τι θα πουν οι άλλοι. Οι παρατηρήσεις του περιλαμβάνουν τη σχέση της ντροπής με τον χρόνο. Η αισχύνη δεν έχει να κάνει μόνο με το παρόν, αλλά και με το παρελθόν και το μέλλον.

«Για ποια πράγματα οι άνθρωποι αισθάνονται ντροπή ή όχι, και απέναντι σε ποιους και με ποιον τρόπο θα γίνει φανερό από τα παρακάτω. Έστω ότι η ντροπή είναι κάποιο είδος λύπης ή ταραχή σχετικά με τα κακά που οδηγούν στην καταφρόνηση, είτε είναι παρόντα, παρελθοντικά ή μελλοντικά, ενώ η αδιαντροπιά (ἀναισχυντία) είναι η ολιγωρία και απάθεια γι’ αυτά. Αν λοιπόν η ντροπή είναι όπως έχει οριστεί, είναι αναγκαίο να αισθάνεται κάποιος ντροπή για εκείνα που θεωρούνται κακά είτε για τον ίδιο είτε για εκείνους για τους οποίους ενδιαφέρεται.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1383b10-17

Ο Αριστοτέλης θα αναφέρει πλήθος παραδειγμάτων, για να περιγράψει τις περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ντροπή. Η ντροπή έχει τις ρίζες της στην καταφρόνηση που φανταζόμαστε ότι θα συμβεί από ανθρώπους που θαυμάζουμε και μας θαυμάζουν ή θέλουμε να μας θαυμάζουν (τῶν θαυμαζόντων, καὶ οὓς θαυμάζει, καὶ ὑφ᾽ ὧν βούλεται θαυμάζεσθαι). Σαφώς, το κοινό στοιχείο είναι οι άλλοι. Ντρεπόμαστε τους άλλους. Το πώς μας βλέπουν. «Στα μάτια βρίσκεται η ντροπή»:

«Και αισθάνονται ντροπή περισσότερο για αυτά που γίνονται μπροστά στα μάτια τους και στα φανερά (από όπου βγαίνει και η παροιμία: στα μάτια βρίσκεται η ντροπή)· γι’ αυτό και ντρέπονται περισσότερο αυτούς που βρίσκονται πάντα κοντά τους και αυτούς που τους προσέχουν, γιατί και τα δύο γίνονται μπροστά στα μάτια τους.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1384a33-b2

Η ντροπή καθοδηγεί την πορεία που θα επιλέξουμε στη ζωή μας. Μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι (σεμνοί) ή αναίσχυντοι. Η ντροπή διδάσκει τον χαρακτήρα με άμεσο τρόπο στη νεότητα. Οι νέοι μαθαίνουν από τα λάθη τους, καθώς τα συναισθήματα που τα συνοδεύουν είναι άσχημα. Οι μεγαλύτεροι, έχοντας διδαχθεί από τα αισθήματα ντροπής που έχουν βιώσει, μπορούν να επιλέξουν τι θέλουν να αισθάνονται και τι όχι. Για τους νέους η ντροπή είναι ένας δρόμος προς την αρετή, το μέσον. Για τους μεγαλύτερους, αντιθέτως, η «αρετή» της ντροπής δεν υφίσταται. Η ντροπή ως είδος λύπης και ταραχής απομακρύνει από τον ευδαίμονα βίο. Και αυτό είναι φανερό. Στα μάτια των άλλων. Εκεί όπου βρίσκεται η ντροπή.

Πόσο αληθινή είναι η πραγματικότητα γύρω σου;

Αντιλαμβάνεσαι μόνο ένα μικρό ποσοστό της πραγματικότητας

Αναρωτήθηκες ποτέ τι είναι η πραγματικότητα; Αντιλαμβάνεσαι πραγματικά τι συμβαίνει γύρω σου ή απλά το δέχεσαι;

Σε πολύ βασικές δομές, η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε είναι αυτή που αναλύουμε με τις πέντε βασικές μας αισθήσεις. Αυτό σημαίνει ότι αυτό που υπάρχει εκεί έξω, δεν είναι απαραίτητα αυτό που καταλαβαίνουμε. Τα μηνύματα που αναλύουμε είναι αυτά που λαμβάνουμε με τις πέντε αισθήσεις μας. Από τη στιγμή που γεννιόμαστε ο εγκέφαλος ξεκινάει μία διαδικασία δημιουργίας συνάψεων για να μπορέσει να ερμηνεύσει αυτά τα ερεθίσματα. Καθώς αυτή η διαδικασία είναι μοναδική για τον κάθε άνθρωπο, έτσι και το αποτέλεσμα είναι μοναδικό. Άρα η ερμηνεία της πραγματικότητας είναι μοναδική για τον καθένα από εμάς.

Ερμηνεύουμε την πραγματικότητα βάσει κοινής παραδοχής

Κάτι άλλο που πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν είναι ότι ο τρόπος που ερμηνεύουμε κάποια πράγματα βασίζεται σε μία από κοινού παραδοχή για την πραγματικότητα. Ας το δούμε με ένα παράδειγμα. Όταν ήμασταν μωρά δεν γνωρίζαμε ούτε σχήματα, ούτε χρώματα. Έπρεπε να έρθει κάποιος και να μας εκπαιδεύσει να τα αναγνωρίζουμε.

Έτσι, την πρώτη φορά που σου έδειξαν κάτι μαύρο, δεν ήξερες ότι λέγεται έτσι, ούτε ότι το μαύρο είναι αυτό το χρώμα. Πως ξέρουμε όμως ότι και οι δύο βλέπουμε το ίδιο πράγμα; Ότι το ερέθισμα που λαμβάνουμε είναι το ίδιο και ότι το αποτέλεσμα είναι το ίδιο και για τους δύο μας;

Η αλήθεια είναι ότι δεν το ξέρουμε. Απλά συμμορφωνόμαστε σε μία κοινή, παγκόσμια παραδοχή για το χρώμα μαύρο. Αν σου φαίνεται παράλογο ή υπερβολικό, σκέψου κάποιον που έχει δυσχρωματοψία. Όταν οι περισσότεροι συμφωνούμε ότι αυτό που βλέπουμε είναι πράσινο, εκείνο το άτομο βλέπει γκρι. Η δική του ερμηνεία της πραγματικότητας λοιπόν, είναι διαφορετική!

Αυτό είναι ένα απλό παράδειγμα. Σκέψου κάποιον που είναι εκ γενετής τυφλός. Η δική του ερμηνεία της πραγματικότητας δεν έχει καμία σχέση με αυτή των περισσότερων ανθρώπων. Αυτό δεν θα επηρεάσει μόνο τον τρόπο που λειτουργεί αλλά ακόμη και τον τρόπο που εκφράζεται. Ένας τυφλός δεν θα σου πει ποτέ «Για δείξε μου», εκτός αν έχει τρομερή αίσθηση του χιούμορ!

Φαντάσου να είχες παραπάνω από πέντε αισθήσεις!

Φαντάσου την αντίθετη κατάσταση. Φαντάσου να είσαι ένα άτομο που έχει αναπτύξει μία επιπλέον αίσθηση αντίληψης της πραγματικότητας αλλά επειδή δεν υπάρχει άλλος σαν εσένα δεν σου έχουν διευκρινίσει τι σημαίνει, άρα δεν ξέρεις ακριβώς τι είναι αυτό που αισθάνεσαι.

Πέρα από τις κλασσικές πέντε αισθήσεις, υπάρχουν κι άλλες, ήδη αναγνωρισμένες από τους επιστήμονες, όπως η αίσθηση της ισορροπίας, η αίσθηση των μυών σου και η δυνατότητα να καταλαβαίνεις που βρίσκονται τα διάφορα μέρη του σώματος σου ανά πάσα ώρα και στιγμή (γι’ αυτό μπορείς να ενώσεις τους δείκτες των χεριών σου ακόμη και με τα μάτια κλειστά).

Φαντάσου να μπορούσες να δεις το υπεριώδες φως. Υπάρχει μία πάθηση που λέγεται Αφακία. Προφανώς σημαίνει έλλειψη φακού, στο μάτι. Έχει αναφερθεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις, τα άτομα που πάσχουν από αυτή μπορούν να δουν την υπεριώδη ακτινοβολία. Άραγε πως είναι η δική τους πραγματικότητα και πως την εκφράζουν στους γύρω τους;

Επίσης, έχουν αναφερθεί περιπτώσεις όπου υπάρχουν άνθρωποι υπερευαίσθητοι στα ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Φαντάσου να μπορείς να αισθανθείς τον φούρνο μικροκυμάτων όταν δουλεύει ή να μπορείς να αισθανθείς τον μαγνητικό βορρά και να μην χάνεσαι ποτέ. Μπορεί να σου φαίνεται αστείο αλλά υπάρχουν άτομα εκεί έξω που ενισχύουν αυτές τις ικανότητες για να ξεπεράσουν τον εαυτό τους και τον μέσο όρο.

Ο λόγος που κάνουμε όλη αυτή την αναφορά, λοιπόν, είναι για να δεις ότι η πραγματικότητα είναι ατομική και μοναδική για τον κάθε έναν από εμάς.

Ο μόνος τρόπος να καταφέρουμε να αντιληφθούμε τα πιστεύω, τις πεποιθήσεις, τις ιδέες και τα θέλω του καθενός, είναι να προσεγγίσουμε το θέμα από τη δική τους πλευρά.

Θέλω να αντιληφθώ καλύτερα την πραγματικότητα

Όσο κι αν φαίνεται απίθανο, υπάρχει τρόπος να αντιληφθούμε τα πράγματα από την πλευρά του συνομιλητή μας. Το μόνο που χρειάζεται είναι ενεργητική ακρόαση. Αυτό σημαίνει ότι όταν συζητάμε με κάποιον, προσέχουμε πραγματικά αυτό που μας λέει και αντιλαμβανόμαστε από ποια σκοπιά βλέπει τα πράγματα.

Έπειτα κάνουμε στοχευμένες ερωτήσεις που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε ακόμη καλύτερα την προοπτική του άλλου και που θα τον κάνουν να σκεφτεί ενεργά πριν απαντήσει.

Προϋπόθεση για όλα αυτά είναι να είμαστε καλά με τον εαυτό μας, να έχουμε εσωτερική ισορροπία και ξέρουμε που βαδίζουμε. Άρα, ενεργητική ακρόαση χρησιμοποιούμε ακόμη κι όταν συνομιλούμε εσωτερικά με τον εαυτό μας.

Η πραγματικότητα γύρω μας είναι πολύ περισσότερα από αυτά που αντιλαμβανόμαστε ή που πιστεύουμε ότι υπάρχουν. Το μόνο που χρειάζεται για να ξεκλειδώσουμε πολλά από αυτά τα μυστικά είναι θετική διάθεση, στάση και ανοιχτό μυαλό.

Καλή συνέχεια.

Συναισθηματικό σφουγγάρι: μήπως είστε υπερβολικά ευαίσθητοι;

Μήπως είστε ένα συναισθηματικό σφουγγάρι; Για να σταματήσετε να είστε τόσο ευαίσθητοι, πρέπει να επιτρέπετε στα συναισθήματα να ρέουν και να μην τα κρατάτε μέσα σας. Αν δεν μπορείτε, φροντίστε να περιβάλλεστε από θετικούς ανθρώπους ώστε να απορροφάτε μόνο καλά συναισθήματα.

Αντιδράτε με τρόπο που μερικοί άνθρωποι ονομάζουν υπερβολικό; Σας επηρεάζουν αυτά που αισθάνονται οι άλλοι; Αν ναι, ίσως να είστε ένα συναισθηματικό σφουγγάρι.

Τα πράγματα σας επηρεάζουν περισσότερο από ό,τι άλλους ανθρώπους. Βιώνετε τα συναισθήματα στο έπακρο. Μερικοί άνθρωποι είναι υπερβολικά ευαίσθητοι. Αυτό τους κάνει πιο ενσυναισθητικούς από τους άλλους, αλλά και πιο ευάλωτους.

Όταν είστε λυπημένοι, είστε πραγματικά λυπημένοι. Όταν είστε χαρούμενοι, είστε πραγματικά χαρούμενοι. Όσον αφορά στα συναισθήματα, δεν υπάρχει μέση οδός.

Αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή απορροφάτε συναισθήματα που δεν ανήκουν σε σας.

Είμαι ένα συναισθηματικό σφουγγάρι και υποφέρω

Αν είστε ένα συναισθηματικό σφουγγάρι, μπορεί ακόμα και να επαινείστε για την υπέροχη ενσυναίσθησή σας, για το πόσο καλά ξέρετε να ακούτε και για τις θαυμάσιες συμβουλές σας.

Ωστόσο αυτό που οι γύρω σας δεν γνωρίζουν είναι ότι υποφέρετε επειδή δεν μπορείτε να σταματήσετε να απορροφάτε όσα αισθάνονται οι άλλοι άνθρωποι.

Αυτό συμβαίνει ως εξής: μιλάτε με κάποιον φίλο που περνάει δύσκολες στιγμές επειδή κάποιο κοντινό του πρόσωπο πέθανε. Συναισθάνεστε τον πόνο, τον απορροφάτε και υποφέρετε και εσείς.

Αυτό δεν θα ήταν κακό αν δεν περιβαλλόσασταν από ανθρώπους που μεταδίδουν συνεχώς τα πιο αρνητικά τους συναισθήματα.

Δεν φταίτε εσείς. Δεν το είχατε συνειδητοποιήσει αλλά είστε απλώς πιο ευαίσθητοι από τους άλλους. Αν και αυτό είναι κάτι καλό, μπορεί επίσης να σας βλάψει.

Τα χαρακτηριστικά που έχει ένα συναισθηματικό σφουγγάρι

Τώρα είναι καιρός να συνειδητοποιήσετε ότι πραγματικά είστε ένα συναισθηματικό σφουγγάρι, ένα άτομο που επηρεάζεται περισσότερο από ό,τι οι άλλοι από όσα συμβαίνουν γύρω του. Ακολουθούν μερικά από τα σημάδια:

• Αισθάνεστε διαφορετικοί: Ξέρετε ότι αντιλαμβάνεστε και βιώνετε τα συναισθήματά σας πιο έντονα.
• Είναι πάντα κάτι προσωπικό: Δεν έχει σημασία τι είναι, το παίρνετε πιο προσωπικά πάντα.
• Το άγχος, η ανησυχία και το συναισθηματικό βάρος είναι μέρος της ζωής σας: Δεν τα επιλέγετε, όμως επειδή απορροφάτε τα συναισθήματα των άλλων, γίνονται μέρος σας.
• Είστε αυτοστοχαστικό άτομο: Η ευαισθησία σας σάς επιτρέπει να αυτοαναλύεστε και να αυτοστοχάζεστε για να γνωρίσετε τον εαυτό σας καλύτερα από κάθε άποψη.
• Η ενσυναίσθησή σας είναι καλά ανεπτυγμένη: Μπορείτε εύκολα να βάζετε τον εαυτό σας στη θέση των άλλων.
• Η κριτική σάς επηρεάζει: Ακόμα και αν προσπαθείτε να το αποφύγετε, σας κάνει πάντα να κλαίτε.

Αν δεν είναι δικό σας, αφήστε το να φύγει!

Αν μόλις συνειδητοποιήσατε ότι είστε ένα συναισθηματικό σφουγγάρι, αυτό σημαίνει ότι είστε πολύ αντιδραστικοί. Σημαίνει ότι, σε καταστάσεις στις οποίες άλλοι άνθρωποι δεν θα επηρεάζονταν, εσείς αντιδράτε με υπερβολικό τρόπο.

Φανταστείτε ότι ανεβαίνετε σε ένα λεωφορείο ή ότι είστε στην αίθουσα αναμονής ενός ιατρείου και κάποιος κάθεται δίπλα σας. Αν δεν αισθάνεται καλά, αρχίζετε και εσείς να αισθάνεστε το ίδιο, χωρίς να το προσπαθείτε και χωρίς να το θέλετε. Δεν έχει σημασία αν δεν γνωρίζετε αυτό το άτομο.

Αυτό γίνεται μεγάλο πρόβλημα όταν αρχίζει να επηρεάζει τη ζωή σας και όταν δεν μπορείτε να αφήσετε ό,τι δεν είναι δικό σας να φύγει.

Πρέπει να είστε πολύ προσεκτικοί επειδή μπορεί να αρχίσετε να ξεχνάτε τον εαυτό σας παραδιδόμενοι στους άλλους και υποφέροντας στη θέση τους.

Φροντίστε την υγεία σας

Όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, είναι σημαντικό να αρχίσετε να επαναπροσανατολίζετε τα συναισθήματά σας. Η ενσυναίσθηση δεν είναι αρνητική, ούτε το ότι αισθάνεστε πολλά πράγματα, όμως το να μεταφέρετε και να απορροφάτε τον πόνο των άλλων ανθρώπων είναι κάτι αρνητικό.

Η αντίληψη και η απορρόφηση δεν είναι το ίδιο πράγμα και εδώ είναι που χάνεται μερικές φορές ο έλεγχος.

Γι’ αυτό, όταν αισθάνεστε καταβεβλημένοι ή όταν διαπιστώνετε ότι τα συναισθήματά σας ξεφεύγουν από τον έλεγχο, προσέξτε τον εαυτό σας. Τότε είναι που πρέπει να προστατεύσετε τον εαυτό σας από τα συναισθήματα των άλλων και να μάθετε να τα αισθάνεστε αλλά και να απελευθερώνεστε από αυτά.

Δεν έχετε εσείς την ευθύνη για τα συναισθήματα, τη θλίψη, τη λύπη, τον πόνο των άλλων…

Αν αναλάβετε αυτήν την ευθύνη, τα συναισθήματα αυτά θα συσσωρευτούν μαζί με τα δικά σας μέχρι να γίνουν υπερβολικά και να σας κάνουν να εκραγείτε.

Μάθετε να αποστασιοποιείστε από τα πιο αρνητικά συναισθήματα και να περιβάλλεστε από θετικούς ανθρώπους. Έτσι θα απορροφάτε τα θετικά συναισθήματα και θα αποφεύγετε τα αρνητικά.

Αν δεν μπορείτε να κάνετε κάτι τέτοιο, αφήστε την αρνητικότητα να ακολουθήσει την πορεία της. Μην προσπαθείτε να την κρατήσετε μέσα σας.

Απλώς αφήστε τη να φύγει.

Αν συμπεριφέρεστε ακριβώς όπως επιθυμείτε κάθε φορά, πιστεύετε πως θα έχετε καλύτερη επικοινωνία με τους ανθρώπους που σας περιβάλλουν;

Μπορείτε να συμπεριφέρεστε ακριβώς όπως επιθυμείτε. Το μόνο που έχετε να κάνετε είναι να βρείτε τη σωστή κατάσταση για να το κάνετε.

Υπάρχουν δύο περιπτώσεις στις οποίες μπορείτε να είστε απλώς ο εαυτός σας:

Η πρώτη κατάσταση είναι όταν βρίσκεστε μόνοι σας σε ένα δωμάτιο. Τότε δεν έχει σημασία πώς μιλάτε ή τι κάνετε. Δεν βλάπτει κανέναν αν ουρλιάξετε και βρίσετε ή αν απλώς θελήσετε να καθίσετε σιωπηλοί και να συλλογιστείτε τα μεγάλα μυστήρια της ζωής ή να αναρωτηθείτε γιατί τα μοντέλα μόδας πάντα φαίνονται τόσο τσατισμένα. Μονάχοι σας μπορείτε να συμπεριφέρεστε ακριβώς όπως νιώθετε. Απλό, έτσι δεν είναι;

Η δεύτερη κατάσταση όπου μπορείτε να είστε απολύτως ο εαυτός σας είναι όταν όλοι οι άλλοι στο δωμάτιο είναι ακριβώς όπως εσείς. Τι μας έμαθαν οι μανάδες μας; Να φερόμαστε στους άλλους όπως θέλουμε να μας φέρονται. Εξαιρετική συμβουλή και με πολύ καλές προθέσεις. Και επίσης λειτουργεί, αρκεί να είναι όλοι ίδιοι με εσάς. Το μόνο που χρειάζεται να κάνετε είναι μια λίστα με όλους τους ανθρώπους που γνωρίζετε οι οποίοι πιστεύουν ακριβώς ό,τι κι εσείς, σκέφτονται και ενεργούν ακριβώς όπως εσείς σε όλες τις περιπτώσεις. Στη συνέχεια τηλεφωνήστε τους και αρχίστε να κάνετε παρέα.

Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση θα ήταν μάλλον καλή ιδέα να κατανοήσετε πώς σας αντιλαμβάνονται οι άλλοι και πώς λειτουργούν. Δεν νομίζω ότι θα κάνω κάποια βαρυσήμαντη δήλωση αν σας πω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που γνωρίζετε δεν μοιάζουν με εσάς.

Οι λέξεις μπορεί να έχουν απίστευτη δύναμη, αλλά οι λέξεις που επιλέγουμε και ο τρόπος με τον οποίο τις χρησιμοποιούμε ποικίλλουν. Όπως ξέρετε, υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες των λέξεων. Και όταν χρησιμοποιείτε τη λάθος λέξη, τότε, ναι, ίσως είστε ηλίθιος.

Περιστοιχιζόμαστε από ηλίθιους – ή μήπως όχι;

Τι σημαίνει βασικά αυτό; Καθώς έγραφα, μου ήρθε στο μυαλό η ακόλουθη αναλογία: τα μοτίβα συμπεριφοράς μοιάζουν με εργαλειοθήκη. Όλοι οι τύποι είναι απαραίτητοι. Ανάλογα με την περίσταση, ένα εργαλείο μερικές φορές είναι σωστό και μερικές λάθος. Μια βαριοπούλα γύρω στα δεκαπέντε κιλά είναι τέλεια για να γκρεμίζεις τοίχους, αλλά δεν ενδείκνυται αν θέλεις να κρεμάσεις μια φωτογραφία στο φουαγέ.

Κάποιοι αντιτίθενται στην ιδέα της ταξινόμησης των ανθρώπων σε διαφορετικούς τύπους προσωπικότητας. Ίσως κι εσείς πιστεύετε ότι δεν πρέπει να κατηγοριοποιείτε τους ανθρώπους με αυτόν τον τρόπο, ότι είναι λάθος να κατηγοριοποιεί κανείς τους ανθρώπους γενικότερα. Ωστόσο, όλοι το κάνουμε , ίσως με άλλο τρόπο απ’ ό,τι αυτό το βιβλίο, μολαταύτα όλοι καταγράφουμε τις διαφορές μας. Το γεγονός παραμένει ότι είμαστε διαφορετικοί και, κατά τη γνώμη μου, η επισήμανση αυτή μπορεί να είναι κάτι θετικό αν την κάνετε με τον σωστό τρόπο. Με ακατάλληλη χρήση κάθε εργαλείο μπορεί να είναι επιβλαβές. Έχει να κάνει περισσότερο με το άτομο που το χρησιμοποιεί παρά με το ίδιο το εργαλείο.

Οι συνέπειες του πολέμου στην οικονομική ιστορία

Ο πόλεμος έχει επηρεάσει βαθιά την οικονομική ιστορία διαχρονικά και παντού. Νικητές πολέμων διαμόρφωσαν τους οικονομικούς θεσμούς και τις δομές του εμπορίου. Πόλεμοι επηρέασαν τις τεχνολογικές εξελίξεις. Προπάντων, ο επαναλαμβανόμενος πόλεμος στραγγίζει πλούτο, αποδιοργανώνει αγορές και συμπιέζει την οικονομική μεγέθυνση.

Οι πόλεμοι είναι ακριβοί (σε χρήμα και άλλους πόρους), καταστρεπτικοί (για το κεφάλαιο και το ανθρώπινο κεφάλαιο), διαλυτικοί (για το εμπόριο, τη διαθεσιμότητα των πόρων, τη διαχείριση της εργασίας, κ.λπ.). Οι μεγάλοι πόλεμοι αποτελούν ισχυρούς κλονισμούς για τις οικονομίες των χωρών που συμμετέχουν. Παρά κάποιες θετικές πλευρές -βραχυπρόθεσμη τόνωση και μακροπρόθεσμη καταστροφή και ανοικοδόμηση-, ο πόλεμος γενικά εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη και υπονομεύει την ευημερία. Πολλές ειδικές οικονομικές επιπτώσεις του πολέμου επαναλαμβάνονται στις ιστορικές περιόδους και τους τόπους.

Επιπτώσεις

Πληθωρισμός: Η σταθερότερη βραχυπρόθεσμη οικονομική επίπτωση του πολέμου είναι η ανοδική πίεση στις τιμές, και συνακόλουθα η πτώση του βιοτικού επιπέδου. Αυτός ο οφειλόμενος στον πόλεμο πληθωρισμός περιγράφηκε στην αρχαία Κίνα από το στρατηγό Σουν Τσου (Η Τέχνη του Πολέμου, περίπου 400 π.Χ.): «Οπου είναι ο στρατός, οι τιμές είναι υψηλές. Ή όταν ανεβαίνουν οι τιμές ο πλούτος των ανθρώπων εξαντλείται». Η συμβουλή του ήταν να κρατά κανείς τους πολέμους σύντομους και να έχει τα χρήματα πριν συγκεντρώσει στρατό.

Η πληρωμή των πολέμων είναι κεντρικό πρόβλημα για τα κράτη. Αυτό ίσχυσε ιδίως στις απαρχές της νεωτερικής Ευρώπης (15ος έως 18ος αιώνας), όταν ο πόλεμος εξαρτιόταν πολύ από μισθοφορικές δυνάμεις. Η Ισπανία και η Πορτογαλία εισήγαν ασήμι και χρυσό από την Αμερική για να πληρώσουν τους στρατούς τους, αλλά σε τόσο μεγάλες ποσότητες που τελικά διαβρώθηκε η αξία αυτών των μετάλλων.

'Ενας τρόπος να πληρώσουν οι κυβερνήσεις για τον πόλεμο είναι η επιβολή φόρων (που μειώνει τις δαπάνες των πολιτών και τις επενδύσεις). Ενας άλλος να δανεισθούν (που αυξάνει το δημόσιο χρέος), αλλά ο δανεισμός για τον πόλεμο μπορεί να οδηγήσει κράτη στη χρεοκοπία, όπως την Ισπανία το 1557 και το 1596. 'Ενας τρίτος τρόπος είναι να τυπώνεται χρήμα (που πυροδοτεί τον πληθωρισμό). Ο πληθωρισμός λειτουργεί έτσι συχνά ως έμμεσος φόρος σε μιαν εθνική οικονομία για τη χρηματοδότηση του πολέμου.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε ολέθριο πληθωρισμό, καθώς οι μετέχουσες χώρες έφυγαν από τον κανόνα του χρυσού και εξέδιδαν ελεύθερα χρήμα. Ο πληθωρισμός συνόδευσε επίσης τον Εμφύλιο Πόλεμο στις ΗΠΑ, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον πόλεμο του Βιετνάμ, μεταξύ άλλων. Αν και ισχυρότερος στις πολεμικές ζώνες, μπορεί να εκτείνεται ακόμα και σε ουδέτερες χώρες (λόγω της αποδιοργάνωσης του εμπορίου και των ελλείψεων).

Καταστροφή κεφαλαίου: Πέρα από την άντληση χρήματος και πόρων, οι περισσότεροι πόλεμοι δημιουργούν ζώνες εντατικής καταστροφής κεφαλαίου – αγροκτημάτων, εργοστασίων και πόλεων. Μειώνουν έτσι σημαντικά το οικονομικό προϊόν. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μείωσε τη γαλλική παραγωγή σχεδόν στο μισό, έκανε εκατοντάδες χιλιάδες Γερμανούς να πεθάνουν από την πείνα και οδήγησε σε χαμηλότερο σοβιετικό προϊόν για πάνω από μια δεκαετία.

Οι θάνατοι στις μάχες, οι επιδημίες και άλλες δημογραφικές αναταραχές έχουν πολύ εκτεταμένες επιπτώσεις. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος συνέβαλε στην επιδημία της γρίπης του 1918 που σκότωσε εκατομμύρια. Οι στρατιωτικές δυνάμεις στην Ανατολική Αφρική ίσως να πυροδότησαν το ξέσπασμα αυτού που έγινε η παγκόσμια επιδημία του έιτζ.

Χώρες που μπορούν να διεξάγουν πολέμους πέρα από τα σύνορά τους αποφεύγουν την πιο βαριά καταστροφή (όχι όμως τα άλλα κόστη του πολέμου).

'Ολοι σχεδόν οι πόλεμοι γίνονται για τον έλεγχο εδαφών, και μερικές φορές για ειδικούς οικονομικούς πόρους, όπως ορυκτά, καλλιεργήσιμη γη, ή πόλεις. Τα σχήματα νίκης και ήττας στους πολέμους στην πορεία της ιστορίας διαμόρφωσαν την κατεύθυνση της παγκόσμιας οικονομίας και των θεσμών της. Για παράδειγμα, όταν η Πορτογαλία το 16ο αιώνα χρησιμοποίησε κανόνια πάνω στα πλοία για να ανοίξει θαλάσσιους δρόμους προς την Ασία και απέσπασε το εμπόριο του πιπεριού από τη Βενετία (που βασιζόταν στους χερσαίους δρόμους μέσω της Μέσης Ανατολής), έθεσε σε κίνηση μια βαθιά μετατόπιση του οικονομικού κέντρου βάρους της Ευρώπης μακριά από τη Μεσόγειο και προς τον Ατλαντικό.

Οι επιτυχείς αυτοκρατορίες χρησιμοποίησαν τον πόλεμο για να συγκεντρώσουν τον έλεγχο μιας οικονομικής ζώνης, ωθώντας συχνά τη ζώνη στις πιο πρόσφορες κατευθύνσεις για τη διατήρηση της στρατιωτικής τους ισχύος. Οι υποδομές μεταφορών και επικοινωνιών αντανακλούν τον πολιτικό έλεγχο της κεντρικής αρχής. Όταν ευρωπαϊκά κράτη κατέκτησαν στρατιωτικά υπερπόντιες αποικίες (16ος έως 19ος αιώνας), τις ανέπτυξαν οικονομικά ώστε να ωφελήσουν τη μητρική χώρα. Για παράδειγμα οι περισσότερες γραμμές σιδηροδρόμων στη Νοτιοδυτική Αφρική κατασκευάσθηκαν από τα ορυχεία και τις φυτείες προς τα λιμάνια. Οι αυτοκρατορίες πάσχουν ωστόσο εγγενώς από τα προβλήματα των συγκεντρωτικών οικονομιών – αναποτελεσματικότητα, χαμηλό ηθικό, και στασιμότητα. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν επίσης ότι οι αυτοκρατορίες εξαντλούν τους πόρους τους διεξάγοντας ακριβούς πολέμους μακριά από τη χώρα τους και συμβάλλουν έτσι στο δικό τους τέλος.

Αρχαίοι χρησμοί: Οι διφορούμενες προφητείες της Πυθίας που επηρέασαν την εξέλιξη της ιστορίας

Στις μέρες μας οποιαδήποτε αναφορά σε προφητείες θυμίζει επικίνδυνα συνωμοσιολογικές πένες και μεταφυσικά μυαλά, αν και στην αρχαιότητα οι πρόγονοί μας δεν έπαιρναν αψήφιστα τις βουλές των θεών και τα αποκαλυπτικά μηνύματά τους.

Η πρωθιέρεια του Απόλλωνα στο Μαντείο των Δελφών, η εκάστοτε Πυθία, έπεφτε σε έκσταση και μετέφερε τη χρησμοδότηση του θεού προς τον ενδιαφερόμενο, καθώς όλοι έψαχναν να μάθουν τις θεϊκές διαθέσεις για τα σχέδιά τους.

Λακωνικοί, δυσνόητοι, αινιγματικοί και διφορούμενοι, οι χρησμοί της Πυθίας δεν ήταν παίξε γέλασε και η σωστή αποκωδικοποίησή τους ήταν υψίστης σημασίας για τα μελλούμενα του αρχαίου κόσμου, καθώς η απόκοσμη λαλιά της έδινε μορφή και υπόσταση σε εκστρατείες και πολιτικά γεγονότα που άλλαζαν τον τότε γνωστό πλανήτη…

Ο Φίλιππος της Μακεδονίας και ο έλεγχος της Δελφικής Αμφικτιονίας

Ο πανίσχυρος μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππος Β’ ένωσε υπό την ηγεμονία του τα υπόλοιπα ελληνικά βασίλεια της εποχής, θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την κατοπινή Αλεξάνδρεια εκστρατεία. Και βέβαια από τη στιγμή που εδραιώθηκε στον θρόνο της Μακεδονίας και ενοποίησε το βασίλειό του, δεν ήταν δυνατόν να αγνοήσει την πανελλήνια αίγλη του Μαντείου των Δελφών, θέλοντας τώρα να αποσπάσει την εύνοια του Απόλλωνα αλλά και του σημαντικότερου θρησκευτικού κέντρου του κοινού των Ελλήνων.

Η ευκαιρία που τόσο έψαχνε του παρουσιάστηκε με τον Γ’ Ιερό Πόλεμο, όταν οι Φωκείς άρπαξαν τα χρήματα του μαντείου και ο Φίλιππος θέλησε να επαναφέρει τη νομιμότητα οδηγώντας τα στρατεύματά του κατά των ιερόσυλων Φωκέων. Ο ευσεβής Φίλιππος κατέφτασε με τους δαφνοστεφανωμένους οπλίτες του στο Μαντείο των Δελφών ως ελευθερωτής, έχοντας σκοπό να αποκτήσει τον έλεγχο της Δελφικής Αμφικτιονίας. Την απέκτησε σε τέτοιο βαθμό ώστε ο Δημοσθένης να κατηγορεί τώρα την Πυθία ως «φιλιππίζουσα» (όπως μας λέει ο Πλούταρχος)!

Η Πυθία τον αντάμειψε με έξι χρησμούς για τα μελλούμενα, αν και εδώ μας ενδιαφέρει αυτός που απέσπασε το 359 π.Χ., όταν η πρωθιέρεια του παρήγγειλε: «Αργυρέαις λόγχαισι μάχου και πάντα κρατήσεις». Ο Φίλιππος κατάλαβε σωστά πως η Πυθία δεν αναφερόταν στις λόγχες των στρατιωτών του αλλά στα ασημένια νομίσματα που είχε μόλις κόψει, καλώντας τον ουσιαστικά να αποκτήσει οικονομική δύναμη παρά στρατιωτική υπεροχή.

Τα ορυχεία ασημιού και χρυσού των γειτονικών βασιλείων (όπως των Θασίων) μπήκαν έτσι στο στόχαστρό του και σύντομα τα απέκτησε, επιστρατεύοντας πια τον πλούτο του για πολιτικές δωροδοκίες, οι οποίες μετατράπηκαν στον ακρογωνιαίο λίθο της φιλίππειας διπλωματίας. Τα πλούσια κοιτάσματα του Παγγαίου σε χρυσό και άργυρο του έδωσαν την υπεροχή που τον εκτίναξε στον ρόλο του ρυθμιστή των ελληνικών πραγμάτων, συμβάλλοντας όσο τίποτε άλλο στην κοσμοκρατορία των Μακεδόνων…

Ο Γρίνος και η ίδρυση της Κυρήνης

Η αποικία της Θήρας στη Βόρεια Αφρική ήταν ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά, εμπορικά και θρησκευτικά κέντρα του ελληνικού κόσμου ήδη από την ίδρυσή της κατά το 630 π.Χ. Και μάλιστα όλα έγιναν όπως τα παρήγγειλε το Μαντείο των Δελφών, καθώς το αρχικό «όχι» του βασιλιά Γρίνου θα έφερνε πολλές αναποδιές στο βασίλειό του!

Ο χρησμός του Απόλλωνα το 639 π.Χ. προς τον βασιλιά της Θήρας Γρίνο (αναφέρεται τόσο στον Ηρόδοτο όσο και τον ρωμαίο ιστορικό Ιουστίνο), όταν ο τελευταίος απευθύνθηκε στο Μαντείο των Δελφών για τα δεινά που έπλητταν το νησί του, τον κάλεσε να αποικήσει τη Λιβύη. Ο βασιλιάς αρνήθηκε όμως λέγοντας πως είναι πολύ γέρος για τέτοιες περιπέτειες, την ίδια ώρα που δεν γνώριζε καν πού είναι η Λιβύη!

Κι έτσι αμέλησε τον χρησμό, αν και η θεϊκή μήνη θα έπεφτε σύντομα στη Θήρα μαστίζοντάς τη με εφτά χρόνια ξηρασίας. Όταν ο Γρίνος απευθύνθηκε ξανά στους Δελφούς, η Πυθία του θύμισε με νόημα τον παλιότερο χρησμό, πείθοντας έτσι τον Γρίνο να επιδοθεί στην εκστρατεία τόσο για την ανεύρεση της Λιβύης όσο και την κατάκτησή της!

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο δεύτερος αυτός χρησμός δόθηκε απευθείας στον Βάττο Α’, τον ιδρυτή της Κυρήνης και πρώτο έλληνα βασιλιά της Αφρικής, που είχε πάει στους Δελφούς ως φέρελπις νέος της Θήρας. Ο νεαρός έψαχνε να βρει θεραπεία για τα προβλήματα που είχε στον λόγο του και το μαντείο τον συμβούλευσε να εκστρατεύσει στη Λιβύη για να βρει τη λαλιά του! Όπως μας λέει ο Ηρόδοτος, ο Βάττος δυσανασχέτησε με τη χρησμοδότηση, λέγοντας εξοργισμένος ότι ήθελε να λύσει το προσωπικό του πρόβλημα και η Πυθία του έδινε εντολή να κάνει ανέτοιμος μια πολεμική εκστρατεία και μάλιστα σε ένα μέρος που κανένας δεν γνώριζε!

Ο Βάττος έφυγε με δυο καράβια όλα κι όλα, αποίκησε την Κυρήνη και βρήκε τελικά τη μιλιά του, αφού σύμφωνα με τον Παυσανία είδε ένα λιοντάρι «και τρόμαξε τόσο πολύ που λύθηκε η γλώσσα του»…

Ο Ονομάκριτος και οι πλαστογραφίες του

Ο αρχαίος κόσμος διαμορφώθηκε στο γενικό του περίγραμμα από τις ξακουστές εκστρατείες των Περσών και των Ελλήνων, καθώς στρατηλάτες όπως ο Ξέρξης και ο Μέγας Αλέξανδρος συνέβαλαν με τις κατακτήσεις τους τα μέγιστα στην επαφή ετερόκλητων λαών, πυροδοτώντας πολιτισμικά δάνεια, την ανάπτυξη του εμπορίου και την προαγωγή της γνώσης. Κι αν δεν ήταν μάλιστα οι τουλάχιστον ύποπτες προφητείες του χρησμολόγου Ονομάκριτου, ο κόσμος ενδέχεται να ήταν τελείως διαφορετικός!

Για τον αθηναίο ποιητή του 6ου αιώνα π.Χ., ο Ηρόδοτος μας λέει ότι απασχολούνταν στην αυλή του τυράννου Πεισίστρατου σκαρώνοντας στιχάκια που θα έμεναν τελικά γνωστά ως «Ορφικά» (πολλοί ιστορικοί αποδίδουν πράγματι στον Ονομάκριτο την ιερή γραμματεία του Ορφισμού!), αλλά και καταγράφοντας για πρώτη φορά τα ομηρικά έπη. Το μόνο πρόβλημα; Ότι οι σύγχρονοί του τον κατηγορούσαν ότι συμπεριλάμβανε και δικούς του χρησμούς στη συλλογή του ποιητή και χρησμοθέτη Μουσαίου (που λεγόταν πως ήταν μαθητής του ίδιου του μυθικού Ορφέα)!

Ο Ονομάκριτος επιμελήθηκε τη συλλογή των χρησμών του Μουσαίου κατά τη διακυβέρνηση του Ίππαρχου και πρέπει να προσέθεσε πολλά δικά του στοιχεία (όπως αναφέρει και ο Παυσανίας), καθώς για την υπόθεση αυτή εκτοπίστηκε από την Αθήνα. Δεν ξέχασε όμως ποτέ τον εξοστρακισμό του και όταν βρήκε τελικά άσυλο στην Περσία, έπεισε τον Ξέρξη με ένα νέο σώμα πλαστών χρησμών να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας!

Ο Ονομάκριτος, που παρουσιάστηκε στον πέρση βασιλιά ως κάτοχος όλης της ελληνικής γνώσης, προφήτευσε βολικά την εμφατική νίκη των Περσών έναντι των Ελλήνων, καθώς έτσι έλεγαν τα σημάδια (του!). Ο Ξέρξης πείστηκε για το νικηφόρο της εκστρατείας του, την οποία βάσισε λίγο πολύ σε ένα ψέμα! Την ίδια ώρα, οι πλαστοί ορφικοί ύμνοι του Ονομάκριτου έχουν φέρει τα πάνω κάτω στη φιλολογία, καθώς δεν είναι δυνατόν πια να διακριθούν τα αυθεντικά θρησκευτικά άσματα από τις παραχαράξεις του αθηναίου ποιητή…

Ο Λυκούργος και το σπαρτιατικό πολίτευμα

Το αν ο βασιλιάς της Σπάρτης και μεγάλος νομοθέτης ήταν πράγματι ιστορικό πρόσωπο ή μυθολογική μορφή είναι κάτι που συνεχίζει να προκαλεί τριγμούς στην Ιστορία, καθώς αγνοούμε ακόμα και την εποχή που υποτίθεται ότι έζησε και έδρασε. Ο Αριστοτέλης τον τοποθετεί στα χρόνια του Ιφίτου, περί το 884 π.Χ. δηλαδή, ενώ ο Ξενοφών τον θέλει να ζει περισσότερα από 200 χρόνια νωρίτερα, κατά την περίοδο των Ηρακλειδών.

Παρά τις ιστοριογραφικές περιπέτειες, ο βασιλιάς της Σπάρτης ήταν υπεύθυνος για το μεγαλύτερο μέρος της πολιτείας των Λακεδαιμονίων θέτοντας τις θεμελιώδεις αρχές του σπαρτιατικού πολιτεύματος, αν και ό,τι έκανε, το έκανε κάτω από την καθοδήγηση του Μαντείου των Δελφών. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Λυκούργος κατέληξε στη νέα του νομοθεσία («Ρήτρα») υπό την άμεση επίβλεψη της Πυθίας, εγκαθιδρύοντας τελικά ένα καθεστώς πολιτικής και κοινωνικής ευνομίας.

Όταν γέρασε μάλιστα και ένιωθε πως είχε φτάσει στα τελευταία του, επικαλέστηκε και πάλι το Μαντείο των Δελφών για να δεσμεύσει τους εφόρους και τον λαό του στη νομοθεσία του. Τους ζήτησε να του ορκιστούν πως αν δεν τους έφερνε αυτοπροσώπως νέο χρησμό από τους Δελφούς, τότε θα ίσχυε για πάντα το πολίτευμα που τους είχε παραδώσει. Εννοείται ότι έφυγε από τη Σπάρτη και δεν επέστρεψε ποτέ, κάνοντας τη λυκούργεια «Ρήτρα» να ζήσει για περισσότερα από 500 χρόνια…

Το ίδιο έκανε εξάλλου και ο Σόλων ο Αθηναίος για να εγκαθιδρύσει νομοθετικά τη δημοκρατία και τη λαϊκή κυριαρχία και να ανατρέψει τους ανηλεείς Δρακόντειους Νόμους: επικαλέστηκε χρησμό του Μαντείου των Δελφών για να φέρει τις σαρωτικότερες αλλαγές που είχε δει ποτέ δημοκρατική μεταρρύθμιση!

Αγάπη με βάση το έχει ή το είναι;

Η αγάπη έχει και αυτή δύο έννοιες ανάλογα αν τη χρησιμοποιούμε με βάση το έχει ή το είναι.

Μπορεί κανείς να έχει αγάπη;

Αν ήταν στο χέρι μας, θα μετατρέπαμε την αγάπη σε πράγμα, σε κάτι που θα μπορούσαμε να κατέχουμε. Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα σαν «αγάπη». Η «αγάπη» είναι κάτι το αφηρημένο, ίσως μια θεά ή ένα ξωτικό, αν και κανείς δεν έχει ποτέ δει αυτή τη θεά. Στην πραγματικότητα, αυτό που υπάρχει είναι μόνο η πράξη της αγάπης. Το ν’ αγαπά κανείς, είναι μια παραγωγική δραστηριότητα. Κλείνει μέσα της τη φροντίδα, τη γνώση, την ανταπόκριση, τη βεβαίωση, την απόλαυση που προσφέρουν ένα πρόσωπο, ένα δέντρο, ένας πίνακας ζωγραφικής, μια ιδέα. Σημαίνει, να φέρεις κάτι σε ζωή, μεγαλώνοντας τη ζωντάνια του/της/του. Είναι μια λειτουργία που ανανεώνει και δίνει διαστάσεις στον ίδιο μας τον εαυτό.

Όταν η αγάπη βιώνεται με βάση το έχει, κλείνει μέσα της τον περιορισμό, τη φυλάκιση, τον έλεγχο του αντικειμένου που κάποιος «αγαπάει». Στραγγαλίζει, νεκρώνει, πνίγει, σκοτώνει, στερεί τη ζωή. Αυτό που οι άνθρωποι αποκαλούν αγάπη, είναι μια κακή χρήση της λέξης, που κρύβει την πραγματικότητα: ότι δεν αγαπούν. Πόσοι γονείς αγαπούν τα παιδιά τους είναι ακόμα συζητήσιμο. Ο Lloyd de Mause αποκάλυψε ότι μέσα στα δύο χιλιάδες χρόνια της ιστορίας της Δύσης, έχουν αναφερθεί τόσο τρομακτικές πράξεις σκληρότητας ενάντια σε παιδιά —φυσικά και ψυχικά μαρτύρια, αδιαφορία, ωμή κτητικότητα και σαδισμός— που θα έπρεπε κανείς να πιστέψει ότι οι φιλόστοργοι γονείς είναι μάλλον η εξαίρεση παρά ο κανόνας.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τους γάμους. Ο γάμος μπορεί να στηρίζεται είτε στην αγάπη είτε —όπως συνέβαινε στους παραδοσιακούς γάμους στο παρελθόν— στην κοινωνική συμβατικότητα και συνήθεια: και στη μια και στην άλλη περίπτωση το ζευγάρι που πραγματικά αγαπιέται, μοιάζει να είναι η εξαίρεση. Η κοινωνική συμβατικότητα, η συνήθεια, τα κοινά οικονομικά συμφέροντα, το ενδιαφέρον για τα παιδιά, η αμοιβαία εξάρτηση, το μίσος ή ο φόβος, όλα αυτά βιώνονται συνειδητά σαν «αγάπη». Κι έρχεται μια στιγμή, που ο ένας ή και οι δυο σύζυγοι ανακαλύπτουν ότι δεν αγαπιούνται, ότι ποτέ δεν είχαν αγαπηθεί. Σήμερα βλέπουμε κάποια πρόοδο σ’ αυτό τον τομέα: οι άνθρωποι έχουν γίνει πιο ρεαλιστές, πιο συνετοί και πολλοί καταλαβαίνουν ότι ούτε μια σεξουαλική έλξη σημαίνει αγάπη, ούτε μια φιλική, όχι πολύ στενή, ομαδική σχέση είναι έκφραση αγάπης. Αυτή η καινούρια θέση έχει σαν αποτέλεσμα μεγαλύτερη εντιμότητα στις σχέσεις — καθώς και πιο συχνή αλλαγή συντρόφων. Δεν οδήγησε όμως αναγκαστικά σε μεγαλύτερη συχνότητα αγάπης, και οι καινούριοι σύντροφοι μπορεί ν’ αγαπιούνται τόσο λίγο όσο και οι παλιοί.

Η αλλαγή από το «πέφτω σε έρωτα» στην αυταπάτη του «έχω» αγάπη, φαίνεται ξεκάθαρα στην ιστορία των ζευγαριών που «έπεσαν σε έρωτα» (Στο βιβλίο Η Τέχνη της Αγάπης υπέδειξα ότι η λέξη «πέφτω» στη φράση «πέφτω σε έρωτα» είναι αντίθετη προς την ίδια τη σημασία της. Αφού η αγάπη είναι μια παραγωγική δραστηριότητα, ένα άτομο μπορεί μόνο να «σταθεί» ή να «περπατήσει» στην αγάπη: δε μπορεί να «πέσει» γιατί το πέσιμο δείχνει παθητικότητα).

Στη διάρκεια της γνωριμίας ενός ζευγαριού, κανένας από τους δύο δεν είναι σίγουρος για τον άλλο, αλλά προσπαθούν ο ένας να κερδίσει τον άλλο. Και οι δύο είναι ελκυστικοί, ζωντανοί, γεμάτοι ενδιαφέρον, ακόμα και όμορφοι —η ζωντάνια πάντα κάνει ένα πρόσωπο όμορφο. Κανένας δεν έχει ακόμα τον άλλο. Έτσι, όλη τους η ενέργεια διοχετεύεται στο να είναι, δηλαδή στο να δώσουν και να κινήσουν το ενδιαφέρον του άλλου.

Ο γάμος συχνά αλλάζει ριζικά την κατάσταση. Το συμβόλαιο του γάμου δίνει σε κάθε σύντροφο την αποκλειστική κατοχή του σώματος, των αισθημάτων και της φροντίδας του άλλου. Τώρα δε χρειάζεται πια να κερδηθεί κανείς, γιατί η αγάπη έχει γίνει κάτι που το έχουν και οι δύο, μια ιδιοκτησία. Παύουν να προσπαθούν να γίνουν αξιαγάπητοι και να δώσουν αγάπη: έτσι, γίνονται πληκτικοί και η ομορφιά τους εξαφανίζεται. Απογοητεύονται, νιώθουν μπλεγμένοι. Δεν είναι πια τα ίδια πρόσωπα; Έκαναν λάθος; Συνήθως, ο καθένας αναζητάει την αιτία της αλλαγής στον άλλο και νιώθει εξαπατημένος. Εκείνο που δε βλέπουν είναι ότι δεν είναι πια οι άνθρωποι που ήταν τον καιρό που ο ένας αγαπούσε τον άλλο. Το λάθος τους να πιστέψουν ότι μπορεί κανείς να έχει αγάπη, τους έκανε να πάψουν ν’ αγαπιούνται. Τώρα, αντί γι’ αγάπη, συμβιβάζονται με την κατοχή των όσων έχουν: χρήματα, κοινωνική θέση, σπίτι, παιδιά. Έτσι, σε μερικές περιπτώσεις, ο γάμος που βασίστηκε στην αγάπη, αλλάζει και γίνεται μια φιλική κοινοκτημοσύνη, μια εταιρία, όπου τα δύο εγώ φτιάχνουν ένα αυτό της «οικογένειας».

Όταν ένα ζευγάρι δε μπορεί να κατανικήσει την επιθυμία για την ανανέωση του αισθήματος της αγάπης που είχαν πριν, τότε ο ένας από τους δυο μπορεί να έχει την αυταπάτη ότι ένας καινούριος σύντροφος (ή σύντροφοι) θα ικανοποιήσει αυτή την επιθυμία. Νιώθουν πως το μόνο που θέλουν να έχουν, είναι αγάπη. Αλλά η αγάπη γι’ αυτούς τους ανθρώπους δεν είναι μια έκφραση του είναι τους: είναι μια θεά, που θέλουν να τους υποτάξει. Αποτυχαίνουν αναγκαστικά στην αγάπη γιατί, «η αγάπη είναι παιδί της ελευθερίας» (όπως λέει ένα παλιό γαλλικό τραγούδι). Αυτός που λατρεύει τη θεά της αγάπης, γίνεται τελικά τόσο παθητικός, που είναι πια πληκτικός και χάνει ό,τι έχει απομείνει από την παλιά του/της ελκυστικότητα. Αυτή η περιγραφή δε σκοπεύει ν’ αποδείξει ότι ο γάμος δεν είναι η καλύτερη λύση για δύο ανθρώπους, που αγαπούν ο ένας τον άλλο. Η δυσκολία δε βρίσκεται στο γάμο, αλλά στην υπαρξιακή δομή των δύο συντρόφων, που αποζητά την κατοχή, και σε τελευταία ανάλυση στη δομή της ίδιας της κοινωνίας τους. Οι υποστηρικτές των σύγχρονων μορφών συμβίωσης, όπως είναι οι ομαδικοί γάμοι, η αλλαγή των συζύγων, το ομαδικό σεξ κλπ., νομίζω ότι προσπαθούν ν’ αποφύγουν το πρόβλημα της δυσκολίας του ν’ αγαπήσουν: προτιμούν να γιατρεύουν την πληγή τους με κάθε καινούριο ερέθισμα, θέλοντας να έχουν περισσότερους «εραστές» παρά να προσπαθήσουν ν’ αγαπήσουν έστω και έναν.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

7.2. Η αττική κεραμική στο πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα: Ο «διακοσμητικός ρυθμός»

Η καταστροφική έκβαση της εκστρατείας των Αθηναίων στη Σικελία και ακόμη περισσότερο η ταπεινωτική ήττα τους από τους Λακεδαιμονίους το 404 π.Χ., που σήμανε το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, είχαν σοβαρές επιπτώσεις και στην κεραμική παραγωγή. Ιδιαίτερα το εμπόριο των πολυτελών ερυθρόμορφων αγγείων, για τα οποία η κυριότερη αγορά ήταν η Ιταλία και η Σικελία, υπέστη σοβαρό πλήγμα. Παρ᾽ όλα αυτά οι Αθηναίοι κεραμείς κατάφεραν να ξανακερδίσουν μέσα στο πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. ένα μέρος της αγοράς στη δυτική Μεσόγειο, εξάγοντας κυρίως κρατήρες. Αλλά η επιτυχία αυτή δεν είχε μεγάλη διάρκεια και για άλλους λόγους, κυρίως όμως επειδή από το τέλος του 5ου αιώνα είχαν εγκατασταθεί στην Κάτω Ιταλία κεραμικά εργαστήρια που παρήγαν, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ερυθρόμορφα αγγεία όμοια με τα αττικά. Είναι μάλιστα πολύ πιθανό ότι τα πρώτα από τα εργαστήρια αυτά τα άνοιξαν αγγειοπλάστες και αγγειογράφοι που είχαν έρθει από την Αθήνα.

Η τεχνοτροπία που επικρατεί αυτή την περίοδο, ιδιαίτερα στις παραστάσεις των μεγάλων αγγείων, είναι εξέλιξη του «πλούσιου ρυθμού» των χρόνων 430-410 π.Χ. Οι αγγειογράφοι δημιουργούν πολυπρόσωπες συνθέσεις, με τις μορφές τοποθετημένες σε διαφορετικά επίπεδα, και διακοσμούν με περίτεχνο τρόπο τα ενδύματα και τα αντικείμενα —π.χ. τα έπιπλα— που εικονίζουν, χρησιμοποιώντας διάφορα χρώματα (γαλάζιο, κίτρινο, ρόδινο, χρυσό) και αποδίδοντας ανάγλυφα, με τη χρήση πηλού, λεπτομέρειες όπως στεφάνια, κοσμήματα ή φτερά. Η τεχνοτροπία αυτή ονομάζεται «διακοσμητικός ρυθμός».

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: ΙI. ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΥΣ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

15.7. Από τον προφορικό στον γραπτό λόγο

Δέκα χρόνια δίδασκε στη Ρώμη ο Πλωτίνος. Κόντευε τα πενήντα, αλλά δεν έλεγε να γράψει ούτε γραμμή. Κρατώντας μια στάση πλατωνική, κατά το παράδειγμα του δικού του δασκάλου, του Αμμωνίου, περιφρονούσε τη γραπτή έκφραση και εμπιστευόταν την προσωπική συνομιλία και συναναστροφή.

Θα έμενε κι αυτός στην ιστορία της φιλοσοφίας ως ένας πρωτότυπος δάσκαλος που άσκησε σημαντική επιρροή αλλά δεν φρόντισε να καταγράψει τη σκέψη του. Χρειάστηκε να τον πιέσουν οι μαθητές του, για να πειστεί και να αρχίσει το 253/4 μ.Χ. να συγγράφει. Μέσα σε δεκαέξι χρόνια, ως τον θάνατό του, έγραψε πενηντατέσσερις πραγματείες έκτασης από λίγες έως μερικές δεκάδες σελίδες.

Οι πραγματείες παίρνουν αφορμή από προβλήματα που ασφαλώς θα συζητούσε ο Πλωτίνος και πιθανώς προέρχονται από το υλικό των σχετικών μαθημάτων του. Η σκέψη του για κάθε θέμα ήταν ολοκληρωμένη στο μυαλό του και στη συνέχεια τη μετέφερε στο γραπτό. Έγραφε και μετά δεν τα διάβαζε, ούτε πρόσεχε την καλλιγραφία ή την ορθογραφία· μόνο το νόημα.

Κάθε πραγματεία ανέλυε σε συνεχή λόγο κάποια έννοια θεμελιώδη για την πλωτινική σκέψη ή κάποιο φιλοσοφικό ζήτημα. Περιοχές της φιλοσοφίας όπως η πολιτική απουσιάζουν, ενώ σχολιάζονται θέματα από τη λογική, τη φυσική και την αισθητική. Προτεραιότητα έχουν η οντολογία, η ψυχολογία και η ηθική: οι αρετές, η ευδαιμονία, η ειμαρμένη και η πρόνοια, το κακό, η ύλη, οι υποστάσεις, το ωραίο (νοητό και αισθητό), η ψυχή (η ουσία της, η αθανασία της, η σχέση της με το σώμα), οι ιδέες, ο νους, το ον, η διαλεκτική, ο έρωτας, το Αγαθό ή Εν.

Παρά το ακατέργαστο ύφος τους, την πυκνή επιχειρηματολογία τους, τις έμμεσες αναφορές στις απόψεις παλαιότερων φιλοσόφων, τα κείμενα του Πλωτίνου μπορούν να ενταχθούν στη σειρά των βιβλίων της μετα-αριστοτελικής φιλοσοφίας που έχουν σκοπό να αποτελέσουν εγχειρίδια που καθοδηγούν τον αναγνώστη στον φιλόσοφο βίο. Πώς αλλιώς θα ήταν για κάποιον που θεωρεί τη φιλοσοφία όχι αυτοσκοπό αλλά μέσο για την επίτευξη του σκοπού του βίου;

Τα γραπτά του Πλωτίνου κυκλοφορούσαν σε περιορισμένο αριθμό αντιγράφων και στον στενό κύκλο των γνωστών. Αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Πορφύριος έγραψε το 300 μ.Χ. τον πολύτιμο Πλωτίνου Βίο και τον πρόταξε στη συνολική έκδοση του έργου του Πλωτίνου που έκανε. Του έδωσε τον τίτλο Εννεάδες, δηλαδή έξι ενότητες με ενιαία θεματική και καθεμία με εννέα πραγματείες. Και ο Πλωτίνος, που τόσο δίστασε να γράψει, είχε την τύχη το έργο του να είναι το μοναδικό που σώθηκε ακέραιο από την εποχή του Πλάτωνα!