Κυάμων απέχεσθε

Η φράση  «κυάμων απέχεσθε» αποδίδεται στον μυστηριώδη  Πυθαγόρα και σημαίνει κατά λέξη  «να απέχετε από τα κουκιά». Ξέρουμε ότι τα κουκιά μπορούν να προκαλέσουν δηλητηρίαση σε ζώα και  ανθρώπους,  την γνωστή κυάμωση, η οποία εκδηλώνεται ως αιμολυτική αναιμία και σε πολλές περιπτώσεις είναι θανατηφόρος. Η κυάμωση προκαλείται σε άτομα που έχουν, λόγω κληρονομικότητας, έλλειψη του ενζύμου G6PD.

 

Η έκφραση δεν αναφερόταν μόνον στη διατροφή- υπήρχαν πολλοί σχετικοί κανόνες και απαγορεύσεις- αλλά και στους ψήφους, στην πολιτική εν γένει.  Εκείνη την εποχή, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι άρχοντες εκλέγονταν με ωμά κουκιά που ρίχνονταν στην προσωπική τους κάλπη. Το νόημα της φράσης είναι λοιπόν «μην ανακατεύεστε με τις πολιτικές υποθέσεις». Ο Παπαδιαμάντης στους Χαλασοχώρηδες – μια έξοχη λογοτεχνική πραγματεία για τα εκλογικά και πολιτικά ήθη στα τέλη του 19ου αιώνα – χρησιμοποιεί ομοίως τη φράση.

 

Είναι γνωστό ότι ο μέγας Σκιαθίτης παρακολουθούσε επισταμένως την πολιτική επικαιρότητα των ημερών του, υποστήριξε μάλιστα τον Τρικούπη και ήταν από τους ελάχιστους της εποχής που καταπιάστηκαν με τη μετάφραση ευρωπαϊκών λογοτεχνικών και ιστορικών έργων.

Το πελατειακό σύστημα, όπως μπορείτε να διαπιστώσετε και στη συνέχεια, ουδόλως αποτελεί φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Οι ελίτ που διαχειρίστηκαν τις τύχες αυτού του τόπου εκποίησαν διαχρονικά και συντεταγμένα το κράτος και τους μηχανισμούς του, χωρίς παράλληλα να επιτύχουν το στοιχειώδες: την εκβιομηχάνιση και την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας.

 

Κατά την εκτίμησή μας, από τον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό όπως διαμορφώθηκε μετά το 1830, απουσίασε συστηματικά η αστική τάξη, ως τάξη ικανή να δημιουργήσει έθνος-κράτος κατά τα δυτικά πρότυπα. Με άλλα λόγια, στην Ελλάδα δεν έγινε -ή τουλάχιστον δεν ολοκληρώθηκε – αστική Επανάσταση: οι κοινοβουλευτικές δομές δυτικού τύπου ήρθαν “απ’ έξω”, δεν ήταν αποτέλεσμα μιας ενδογενούς και αυτόχθονης δυναμικής μετεξέλιξης του εθνικού πολιτικού διαφωτισμού. Σχηματικά μιλώντας, οι δυτικές δομές (εκλογές, δικαίωμα ψήφου, σύνταγμα κλπ)  κάθισαν πάνω στην “ασιατική μήτρα” (πελατειακό σύστημα, ρουσφέτι)  και γέννησαν το νεοελληνικό κράτος.

 

Το πελατειακό σύστημα, άπαξ και διαμορφώθηκε ως εξέλιξη ασιατικών πατριαρχικών δομών προστασίας, έβαλε τη καθοριστική σφραγίδα του στα πολιτικά ήθη του τόπου. Οι εκλογείς είναι πελάτες, το κράτος δεν εξυπηρετεί την ανάπτυξη, αλλά εκποιείται αντιπαραγωγικά, προκειμένου να εξασφαλίσουν ψήφους τα πολιτικά κόμματα. Έχουμε δηλαδή ένα διπλό φαινόμενο: και διογκωμένο κράτος και αντιπαραγωγικό. Για αξιοκρατία – με την έννοια της απόδοσης – δεν μπορεί να γίνει σοβαρά λόγος: παρά την πληθώρα των υπαλλήλων, αρκετοί ικανότεροι βρίσκονται εκτός του μηχανισμού, λόγω της σχέσης τους με τα ποικιλώνυμα πελατειακά δίκτυα. Και όσοι ακόμα ασκούσαν ένα επάγγελμα παραγωγικό ή έστω χρήσιμο, το εγκαταλείπουν:

 

“Δεν υπήρξε βοσκός, όστις να μη διωρίσθη τελωνοφύλαξ, ούτε αγρότης, όστις να μη προχειρισθεί εις υγειονομοσταθμάρχην. Τότε είδομεν πρώτην φοράν κι εδώ εις την νήσον λιμενάρχην φουστανελλάν. Ο εκ της γείτονος επαρχίας υπουργός μας τον είχε στείλει ως δείγμα περίεργον υπαλλήλου.

Όλοι οι πορθμείς θα εγκατέλειπον τας λέμβους των, οι κυβερνήται θα έρρπτον έξω τα πλοία των, οι ναυπηγοί θα επετούσαν τα εργαλεία των και θα εζήτουν δημοσίας θέσεις”.

 

Γράφει ακόμα ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στους Χαλασοχώρηδες:

 

Ανέκαθεν τα αξιώματα ήσαν αγοραστά. Και αφού η επάρατος πλουτοκρατία είναι άφευκτον κακόν, κατά ποίον άλλον τρόπον θ’ αποκτώνται τ’ αξιώματα; Πράγμα το οποίον έχασε προ πολλού πάσαν ηθικήν αξίαν, μόνον διά χρημάτων είναι κτητόν. Και ούτως επόμενον ήτο να καταντήσουν τα πράγματα. «Ουδέν κακόν άμικτον καλού». Ευτύχημα μάλιστα νομίζω ότι δεν ανεφάνη επιφανής τις πολιτευτής εις τα μέρη ταύτα.

 

– Πώς είπες; ηρώτησεν απορήσας ο ξένος.

 

–  Λέγω ότι λογίζομαι ως ευτύχημα το ότι δεν ανεφάνη τις εκ των λεγομένων επιφανών πολιτευτών εις τας νήσους ταύτας. Ενθυμούμαι τι συνέβη προ πολλών ετών, όταν είχε γίνει τις υπουργός, βουλευτής γείτονος επαρχίας. Οι κουρείς έκλεισαν τα κουρεία των, οι καφεπώλαι τα καφενεία των, οι υποδηματοποιοί επώλησαν τα καλαπόδια των. Δεν υπήρξε βοσκός, όστις να μη διωρίσθη τελωνοφύλαξ, ούτε αγρότης, όστις να μη προχειρισθεί εις υγειονομοσταθμάρχην. Τότε είδομεν πρώτην φοράν κι εδώ εις την νήσον λιμενάρχην φουστανελλάν. Ο εκ της γείτονος επαρχίας υπουργός μας τον είχε στείλει ως δείγμα περίεργον υπαλλήλου.

 

Στα χρόνια του Παπαδιαμάντη, μπορούμε να εντοπίσουμε χρονικά την πρώτη προσπάθεια εκσυγχρονισμού με πρωτεργάτη το Χαρίλαο Τρικούπη. Ο επονομαζόμενος και Πετρέλαιος εκτιμούσε ότι πρέπει η οικονομική ολοκλήρωση να προηγηθεί της εθνικής. Χωρίς ισχυρή οικονομία ήταν πρακτικώς, δηλαδή στρατιωτικώς, εξαιρετικά δύσκολο να επεκταθούν τα όρια του νεοσύστατου κράτους.

 

Και μόνο η παρουσία ξένου υποψηφίου θα αρκούσε για να ερημώσει παραγωγικά την «τυχερή»επαρχία:

 

Ο Θεός μάς ελυπήθη και δεν παρεχώρησε να γεννηθεί επιφανής τις εδώ, εσκλήρυνε δε την καρδίαν μας και δεν εδέχθημεν εισβολήν ξένου υποψηφίου. Ιλιγγιώ να φαντασθώ τι θα εγίνετο. Όλοι οι πορθμείς θα εγκατέλειπον τας λέμβους των, οι κυβερνήται θα έρρπτον έξω τα πλοία των, οι ναυπηγοί θα επετούσαν τα εργαλεία των και θα εζήτουν δημοσίας θέσεις. Διότι μη νομίσεις ότι η θεσιθηρία γεννάται μόνη της. Τα δύο κακά αλληλεπιδρώσιν. Η ακαθαρσία παράγει φθείρα και ο φθειρ παράγει την ακαθαρσίαν.

Το τέρας το καλούμενον επιφανής τρέφει την φυγοπονίαν, την θεσιθηρίαν, τον τραμπουκισμόν, τον κουτσαβακισμόν, την εις τους νόμους απείθειαν. Πλάττει αυλήν εξ αχρήστων ανθρώπων, στοιχείων φθοροποιών, τα οποία τον περιστοιχίζουσι, παρασίτων, τα οποία αποζώσιν εξ αυτού, παχυνόμενα επιβλαβώς, σηπόμενα, ζωύφια βλαβερά, ύδατα λιμνάζοντα, παράγοντα αναθυμιάσεις νοσηράς, πληθύνοντα την ακαθαρσίαν. Ευτυχώς δεν υπήρξεν ενταύθα έδαφος κατάλληλον, διά να γεννηθεί το θρέμμα το καλούμενον επιφανής και ούτως απηλλάγημεν της τοιαύτης αθλιότητος μέχρι της ώρας.

 Μπροστά στην βλαβερή επίδραση των επιφανών πολιτικάντηδων (την φυγοπονίαν, την θεσιθηρίαν) και στην απουσία πρακτικά κράτους δικαίου (τον τραμπουκισμόν, τον κουτσαβακισμόν, την εις τους νόμους απείθειαν) η δωροδοκία είναι το μικρότερο κακό:

 

«Η δωροδοκία δε την οποίαν βλέπεις τόσον γενικευμένην ως εκλογικόν όπλον, είναι κατ’ εμέ το μικρότερον κακόν. Όστις όμως δυσφορεί επί ταύτη ας μη μετέχει του εκλογικού αγώνος, μήτε ως εκλογεύς μήτε ως εκλέξιμος. «Κυάμων απέχεσθε…».  

 

Παρά την ηθικολογική προσέγιση, ο Παπαδιαμάντης είναι σχεδόν δημοσιογραφικά ακριβής. Το ιστορικό ανάλογο μπορεί, νομίζουμε, να το διαπιστώσει κάποιος εύκολα στις μέρες μας.

 

Τύποι σαν το Μαυροκορδάτο έδωσαν νομική και συνταγματική υπόσταση στο νεοσύστατο κράτος και μορφές σαν τον ανεκδιήγητο Κωλέττη βρέθηκαν στην ηγεσία του. Ιστορικά το πράγμα εξηγείται, παραμένει ωστόσο το ερώτημα γιατί δεν βρέθηκε ένας ηγέτης με σοβαρές ικανότητες να τεθεί επικεφαλής της εθνικοαπελευθερωτικής Επανάστασης. Μια επιτόπια έρευνα, απαλλαγμένη από το σχήμα “η εποχή δίνει τους ηγέτες”, μπορεί να δείξει ότι ουσιαστικά πολιτικοί άνδρες απουσίαζαν από τον ελλαδικό χώρο, αν και περίσσευαν τολμηροί άνθρωποι με στρατιωτικές και γενικότερα ηγετικές ικανότητες. Μιλήσαμε αλλού για το φρόνημα των αρματολών και των κλεφτών: η ελευθερία της πατρίδας  ερμηνεύεται διαφορετικά από τους Φαναριώτες ”κωλοπλυμένους” (έτσι τους αποκαλούσαν), με άλλο τρόπο από τους τουρκομαθημένους κοτσαμπάσηδες της Πελοποννήσου, και αλλιώς από τους πανίσχυρους αρματολούς της Ρούμελης.

Η ζωή του  μορφωμένου και πολύγλωσσου Μαυροκορδάτου δεν απειλήθηκε ποτέ σοβαρά, παρά τις απίστευτες ραδιουργίες που οργάνωσε εναντίον επικίνδυνων ανθρώπων του τουφεκιού, προφανώς επειδή θεωρούνταν απαραίτητος στις επαφές με τους Ευρωπαίους και την Πύλη. Κυκλοφορούσαν στη Στερεά χιλιάδες χολωμένοι τύποι που θα μπορούσαν να τον σφάξουν κυριολεκτικά στο γόνατο, για λίγα γρόσια.

 

Άπαντες εμπλέκονται εκ των πραγμάτων σε μια ρευστή επαναστατική κατάσταση, σε μια παρατεταμένη σύγκρουση ισχύος μεταξύ πολλών υποκειμένων, αν χρησιμοποιήσουμε  πιο επιστημονικούς όρους. Το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των Ελλήνων που θα ξεσπάσει δεν θα έχει ενιαία στρατιωτική και πολιτική ηγεσία, ακριβώς επειδή δεν σχηματίστηκε ένα συμπαγές, πολιτικά έμπειρο και οικονομικά ισχυρό υποκείμενο, όπως λ.χ η αστική τάξη στην περίπτωση άλλων επαναστάσεων.

 

Ο εκκλησιαστικός μηχανισμός, ο οποίος έχει εν πολλοίς ταυτίσει τα συμφέροντα του με την οθωμανική εξουσία,  φαντάζεται την λευτεριά να έρχεται από το Μόσκοβο και το ξανθό γένος των Ρώσων, και βεβαίως επιφυλλάσεει για τον εαυτό του μια νέα προνομιακή θέση ισχύος στους συσχετισμούς που επρόκειτο να διαμορφωθούν. Σε αυτή την γρήγορη αναφορά, να προσθέσουμε ότι το “χέρι” της επανάστασης,  το πλήθος των αγροτών που πολέμησε ηρωικά,  αγανακτισμένο και ταλαιπωρημένο από τις αιματηρές εμφύλιες διαμάχες και τις ραδιουργίες ζητούσε προπάντων συνθήκες ασφάλειας και κοινωνικά δίκαιο αναδασμό της γης.

 

Ο  Κερκυραίος κόμης που εξελέγη πρώτος κυβερνήτης είχε μάλλον κατά νου τη φωτισμένη δεσποτεία και παρά τις ειλικρινείς ειλικρινείς προθέσεις του φανταζόταν κι αυτός τον εαυτό του και τους αχρείους αδελφούς του ως άρχοντες.

Ούτε κατά διάνοια δεν μπορούν να συγκριθούν οι Εθνοσυνελεύσεις της Γαλλικής Επανάστασης- οι οποίες δημιουργούσαν επαναστατικό δίκαιο– με τις συνελεύσεις των χρόνων του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Το δημοκρατικό -για τα μέτρα της εποχής- εθνικό κίνημα του Ρήγα ηττήθηκε κυρίως γιατί δεν μπόρεσαν οι ιδέες του να διαδοθούν σε ευρύτερα τμήματα των υπόδουλων Ελλήνων, οποίοι παραμένουν σταθερά προσανατολισμένοι στη θρησκεία και στα πολιτικά ήθη της Οθωμανικής περιόδου. Ακόμα και εκεί όπου επικρατούσε η Επανάσταση, ούτε οι κοινωνικές σχέσεις  μεταβάλονταν σημαντικά ούτε το άδικο και σκληρό φορολογικό καθεστώς καταργούνταν.

 

Στην περίοδο που αρθρογραφεί ο Παπαδιαμάντης, μπορούμε ακόμη να εντοπίσουμε χρονικά την πρώτη προσπάθεια εκσυγχρονισμού με πρωτεργάτη το Χαρίλαο Τρικούπη. Ο επονομαζόμενος και Πετρέλαιος εκτιμούσε ότι πρέπει η οικονομική ολοκλήρωση να προηγηθεί της εθνικής: χωρίς ισχυρή οικονομία ήταν πρακτικώς, δηλαδή στρατιωτικώς, εξαιρετικά δύσκολο να επεκταθούν τα όρια του νεοσύστατου κράτους. Ο ατυχής ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 απέδειξε ότι ο Τρικούπης είχε εκτιμήσει σωστά, ο πρωτόγνωρος εθνικός ενθουσιασμός ποτέ δεν ήταν αρκετός στην Ιστορία.

 

Ο  ρέκτης πολιτικός λοιπόν απέτυχε να βάλει το κράτος στην υπηρεσία της αστικής τάξης, απλώς γιατί τέτοια τάξη δεν υπήρξε: υπήρξαν πλούσιοι έμποροι σαφώς και γαιοκτήμονες, αλλά αυτοί ήταν προσανατολισμένοι σε οικονομικές δραστηριότητες άλλου τύπου και βασικά εκτός της τοτινής ελληνικής επικράτειας. Η οθωμανική αυτοκρατορία, ως κοινωνικό σύστημα, στάθηκε εμπόδιο στην εκβιομηχάνιση και τον εκσυγχρονισμό των μεθόδων παραγωγής, σε αυτό συνίσταται άλλωστε και ο ιστορικά “καθυστερημένος” χαρακτήρας της. Οι Έλληνες κεφαλαιούχοι δεν ανδρώθηκαν ως βιομήχανοι- όπως λ.χ. συνέβη με την αστική τάξη  της Αγγλίας– αλλά ως μεταπράτες, έμποροι, μεσίτες ή πλοιοκτήτες, και παρέμειναν τέτοιοι. Για τους ίδιους λόγους μόνο καταχρηστικά μπορούμε να μιλάμε και για ελληνικό αστικό ήθος που θα σήμαινε, πιθανόν: πίστη στην οικονομική πρόοδο, τον άνθρωπο, την επιστήμη και την εργασία.

 

Ο εξωτερικός δανεισμός, σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της νεοελληνικής ιστορίας, ήταν μια πολύ διαδεδομένη πρακτική. Από την άποψη της χρηματιστηριακής πίστης, η χώρα ήταν μάλλον ασυνεπής, ωστόσο οι πιστωτες  της ουδόλως βρέθηκαν ριγμένοι. Αυτό που  εξαγόραζαν στην ουσία –κράτη και εθνικές ακόμα τράπεζες- ήταν η γεωπολιτική συμμόρφωση της χώρας στις πολιτικές τους επιδιώξεις στην περιοχή.  Με αυτή την έννοια, η εθνική κυριαρχία στην Ελλάδα πάντα ήταν λειψή και κουτσουρεμένη, αφού η χώρα καταλάμβανε εξαρτημένη ή καταδυναστευόμενη θέση στο διεθνή καταμερισμό εργασίας.

 

Το δανεικό χρήμα, επίσης διαχρονικά, δεν αξιοποιήθηκε για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων -οι ξένοι δεν είχαν κανέναν λόγο να επιδιώκουν κάτι τέτοιο- αλλά επενδύθηκε στην πολιτική αναπαραγωγή των πολιτικών και των κομμάτων τους.

 

Οι απολυμένοι ψηφοφόροι συγκεντρώνονταν στη γνωστή πλατεία Κλαυθμώνος, όπου ζητούσαν, με ήθος όχι και τόσον πατριωτικό, να απολυθούν “οι άλλοι”, για να προσληφθούν “αυτοί”. Εκεί, νομίζουμε,  πρέπει να στηθεί κάποτε το μνημείο του “αναξιοπαθούντος” υπαλλήλου.

 

Είναι προφανές ότι η κραυγαλέα και σκανδαλώδης ανισότητα ανάμεσα σ’ ό,τι παράγεται και σ’ ό,τι καταναλώνεται, θα οδηγούσε αργά η γρήγορα στην καταχρέωση και την πολιτική εξάρτηση του τόπου. Αν κάποιοι υπήρξαν συνένοχοι,  πρακτόρευαν ξένα συμφέροντα ή ήταν ανίκανοι και αφελείς λίγη σημασία έχει. Αυτό που μπορούμε με βεβαιότητα σχεδόν να εικάσουμε, είναι ότι η επόμενη κυβέρνηση, όποια κι αν είναι, δε θα έχει απλώς να αντιμετωπίσει ένα μπάχαλο ή έστω ένα υπέρογκο χρέος και ένα πρόβλημα ανάπτυξης. Μετά και τις τελευταίες δανειακές συμφωνίες, η χώρα θα έχει απέναντί της τη διεθνή έννομη τάξη.

 

Διέξοδος υπάρχει βεβαίως, και δεν θα  είναι, νομίζουμε,  τόσο τραγική, όπως θέλουν να την παρουσιάσουν διάφορες πολιτικές παρατάξεις, άλλες για να φανεί ότι αντιμετώπισαν επιτυχώς (!) θεούς και δαίμονες και άλλες για να αποδείξουν αυτό που ξέρουμε σχεδόν όλοι: ότι ο κουμουνισμός είναι ένα άδικο σύστημα και στις κρίσεις του καταβροχθίζει τις ζωές των ανθρώπων.