Σχεδιάστε μια καλύτερη κοινωνία

O Τζον Ρολς (1921-2002), ένας μετριοπαθής, ήσυχος καθηγητής στο Χάρβαρντ, έγραφε ένα βιβλίο που άλλαξε τον τρόπο που κάποιοι σκέφτονταν αυτά τα ζητήματα. Έχει τίτλο Θεωρία -της δικαιοσύνης (1971) και είναι αποτέλεσμα είκοσι ετών στοχασμού. Είναι βέβαια το βιβλίο ενός καθηγητή, γραμμένο για άλλους καθηγητές σε ένα μάλλον στεγνό ακαδημαϊκό ύφος. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα περισσότερα παρόμοια βιβλία δεν έμεινε σκονισμένο σε κάποια βιβλιοθήκη – καμία σχέση. Έγινε μπεστ σέλερ. Από μια άποψη, είναι εκπληκτικό το πόσοι άνθρωποι το διάβασαν. Αλλά οι βασικές ιδέες του έχουν τόσο ενδιαφέρον, ώστε αμέσως θεωρήθηκε ως ένα από τα πιο επιδραστικά βιβλία του 20ού αιώνα, που το διάβασαν φιλόσοφοι, νομικοί, πολιτικοί και πολλοί άλλοι — κάτι που ο ίδιος ο Ρολς δεν είχε ονειρευτεί ποτέ.

Φανταστείτε πως πρέπει να σχεδιάσετε μια νέα και καλύτερη κοινωνία. Ένα ζήτημα θα ήταν «Ποιος παίρνει τι». Αν ζείτε σε μια όμορφη έπαυλη με εσωτερική πισίνα και υπηρέτες και έχετε ένα ιδιωτικό τζετ που μπορεί να σας μεταφέρει αστραπιαία σε ένα τροπικό νησί, μπορεί κάλλιστα να επινοήσετε έναν κόσμο όπου κάποιοι είναι πολύ πλούσιοι -ίσως αυτοί που εργάζονται σκληρότερα- και κάποιοι πολύ φτωχότεροι. Αν τώρα ζείτε σε κατάσταση φτώχειας, πιθανόν θα σχεδιάσετε μια κοινωνία όπου κανείς δεν επιτρέπεται να είναι ζάπλουτος, μια κοινωνία όπου ο καθένας παίρνει ένα ίσο μερίδιο απ’ όσα είναι διαθέσιμα: δεν επιτρέπονται τα ιδιωτικά τζετ και υπάρχουν καλύτερες ευκαιρίες για τους άτυχους ανθρώπους. Η ανθρώπινη φύση είναι κάπως έτσι: οι άνθρωποι τείνουν να σκέφτονται τη δική τους θέση όταν περιγράφουν έναν καλύτερο κόσμο, ανεξάρτητα από το αν το συνειδητοποιούν. Αυτές οι προκαταλήψεις και η μεροληψία διαστρεβλώνουν τον πολιτικό στοχασμό.

Η ιδιοφυής κίνηση του Ρολς ήταν η επινόηση ενός νοητικού πειράματος -το ονόμασε «Πρωταρχική Θέση»- που υποβαθμίζει τη σημασία κάποιων εγωιστικών προκαταλήψεών μας. Η κεντρική του ιδέα είναι πολύ απλή: σχεδιάστε μια καλύτερη κοινωνία αλλά κάντε το δίχως να γνωρίζετε ποια θέση θα έχετε σε αυτή την κοινωνία. Δε θα ξέρετε αν θα είστε πλούσιος, φτωχός, με κάποια ανικανότητα, όμορφος, άνδρας, γυναίκα, άσχημος, έξυπνος ή βραδύνους, ταλαντούχος ή ατάλαντος, ομοφυλόφιλος, αμφιφυλόφιλος ή ετεροφυλόφιλος. Ο Ρολς πιστεύει πως θα επιλέξετε δικαιότερες αρχές πίσω από αυτό το φανταστικό «πέπλο της άγνοιας», επειδή δε θα ξέρετε που θα καταλήξετε, τι είδους άτομο θα είστε. Από αυτό το απλό τέχνασμα της επιλογής δίχως γνώση της θέσης σας, ο Ρολς ανέπτυξε τη θεωρία του για τη δικαιοσύνη. Αυτή βασιζόταν σε δυο αρχές που πίστευε πως όλοι οι λογικοί άνθρωποι θα αποδέχονται, τις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας.

Η πρώτη αρχή είναι η Αρχή της Ελευθερίας. Σύμφωνα με αυτή, όλοι έχουν το δικαίωμα σε ένα εύρος βασικών ελευθεριών που δεν πρέπει να τους αφαιρούνται, όπως η ελευθερία της πίστης, η ελευθερία να ψηφίζουν τους ηγέτες τους και η εκτεταμένη ελευθερία της έκφρασης. Παρ’ ότι ο περιορισμός κάποιων από αυτές τις ελευθερίες θα βελτίωνε τη ζωή της πλειονότητας των ανθρώπων, όπως πίστευε ο Ρολς, ήταν τόσο σημαντικές, ώστε οι ελευθερίες θα πρέπει να προστατεύονται πάνω απ’ όλα. Όπως όλοι οι φιλελεύθεροι, ο Ρολς έδινε ιδιαίτερη αξία στις βασικές ελευθερίες, θεωρώντας ότι όλοι είχαν δικαίωμα σε αυτές και ότι κανείς δεν πρέπει να τους τις αφαιρεί.

Η δεύτερη αρχή του Ρολς, η Αρχή της Διαφoράς, αφορά την ισότητα. Η κοινωνία πρέπει να οργανώνεται έτσι, ώστε να δίνει περισσότερο πλούτο και ευκαιρίες στους πιο μειονεκτικούς. Αν οι άνθρωποι λαμβάνουν διαφορετικά ποσά χρημάτων, τότε αυτή η ανισότητα επιτρέπεται μόνο αν βοηθά άμεσα όσους βρίσκονται στη χειρότερη κατάσταση. Ένας τραπεζίτης μπορεί να παίρνει δέκα χιλιάδες φορές περισσότερα από τον χαμηλότερα αμειβόμενο εργάτη μόνο αν ο χαμηλότερα αμειβόμενος εργάτης ωφελείται άμεσα και λαμβάνει ένα αυξημένο ποσό χρημάτων που δε θα έπαιρνε αν ο τραπεζίτης πληρωνόταν λιγότερο. Ο Ρολς πιστεύει πως αυτός είναι ένας κόσμος που οι λογικοί άνθρωποι θα επέλεγαν, εφόσον δε γνώριζαν αν οι ίδιοι θα ήταν πλούσιοι ή φτωχοί.

Πριν από τον Ρολς, οι φιλόσοφοι και οι πολιτικοί που σκέφτονταν τι πρέπει να παίρνει ποιος υποστήριζαν συχνά μια κατάσταση που θα επέφερε τον υψηλότερο μέσο πλούτο. Αυτό σημαίνει πως κάποιοι θα ήταν ζάπλουτοι, κάποιοι ευκατάστατοι και κάποιοι πάμφτωχοι. Αλλά για τον Ρολς μια τέτοια κατάσταση είναι χειρότερη από την κατάσταση όπου δεν υπάρχουν ζάπλουτοι, αλλά όλοι έχουν ένα κάπως πιο ίσο μερίδιο ακόμα και αν ο μέσος πλούτος ήταν χαμηλότερος.

Αυτή είναι μια προκλητική ιδέα, ιδίως για όσους μπορούν να λαμβάνουν υψηλούς μισθούς στον κόσμο έτσι όπως αυτός είναι. Ο Ρόμπερτ Νόζικ (1938-2002), ένας άλλος σημαντικός Αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος, πιο δεξιός πολιτικά από τον Ρολς, την αμφισβήτησε. Ασφαλώς οι φίλαθλοι που θα πήγαιναν να παρακολουθήσουν έναν εκπληκτικό μπασκετμπολίστα πρέπει να είναι ελεύθεροι να δίνουν ένα μικρό μέρος του εισιτηρίου σε αυτό τον παίκτη. Είναι δικαίωμά τους να ξοδεύουν έτσι τα χρήματά τους. Και αν εκατομμύρια πήγαιναν να τον παρακολουθήσουν, τότε ο αθλητής- δίκαια, κατά τον Νόζικ- θα κέρδιζε εκατομμύρια δολάρια. Ο Ρολς διαφωνούσε τελείως με αυτή την άποψη. Τα εισοδήματα του μπασκετμπολίστα δε θα έπρεπε να αυξάνονται σε τόσο υψηλά επίπεδα, υποστήριζε ο Ρολς, εκτός αν οι φτωχότεροι γίνονται πλουσιότεροι ως αποτέλεσμα αυτής της συμφωνίας. Ο Ρολς πίστευε, κατά τρόπο αμφιλεγόμενο, ότι ένας προικισμένος αθλητής ή ένας ιδιοφυής άνθρωπος δεν αποκτά αυτομάτως το δικαίωμα σε υψηλότερα εισοδήματα. Κι αυτό εν μέρει επειδή η αθλητική ικανότητα, όπως και η υψηλή ευφυΐα, είναι αποτέλεσμα τύχης. Δε δικαιούστε περισσότερα απλώς επειδή είχατε την τύχη να είστε ένας γρήγορος δρομέας ή ένας σπουδαίος ποδοσφαιριστής, ή αν είστε ιδιοφυής. Το αθλητικό ταλέντο ή η ευφυΐα είναι το αποτέλεσμα της νίκης στη «φυσική λοταρία». Πολλοί διαφωνούν σφοδρά με τον Ρολς και νιώθουν πως η υπεροχή πρέπει να επιβραβεύεται. Όμως ο Ρολς πίστευε πως δεν υπάρχει αυτόματη συσχέτιση ανάμεσα στο να είμαστε καλοί σε κάτι και στο να αξίζουμε περισσότερα.

Τι θα συνέβαινε όμως αν πίσω από το πέπλο της άγνοιας κάποιοι προτιμούσαν να το ρισκάρουν; Αν δηλαδή πίστευαν πως η ζωή είναι μια λοταρία και ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι υπάρχουν μερικές πολύ γοητευτικές θέσεις στην κοινωνία για να τις καταλάβουν; Πιθανόν οι τζογαδόροι θα έπαιρναν το ρίσκο να καταλήξουν φτωχοί αν είχαν την ευκαιρία να γίνουν τρομερά πλούσιοι. Έτσι, θα προτιμούσαν έναν κόσμο με μεγαλύτερο εύρος οικονομικών δυνατοτήτων από εκείνον που περιέγραψε ο Ρολς. Ο Ρολς πίστευε πως οι λογικοί άνθρωποι δε θα ήθελαν να ρισκάρουν τη ζωή τους με αυτό τον τρόπο. Εδώ, μπορεί να έκανε λάθος.