Είναι κακή η ανθρώπινη φύση;

Είναι η βία και η ένταση αποτέλεσμα του περιβάλλοντος και των συνθηκών που εκτίθεται ο καθένας ή ένα βιολογικό “ένστικτο” που εκφράζεται όταν βρει πρόσφορο έδαφος;

«Είμαστε όλοι ικανοί για τα πιο φοβερά εγκλήματα. Για να φανταστείς έναν κόσμο όπου αυτό δεν είναι η πραγματικότητα, όπου η κάθε κρίση δεν οδηγεί σε νέες αγριότητες, όπου η κάθε εφημερίδα δεν είναι γεμάτη με πόλεμο και βία, πρέπει να φανταστείς έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι παύουν να είναι άνθρωποι.»

Από την ταινία Η Εισβολή (2007) με τη Νικόλ Κίντμαν και τον Ντάνιελ Κρεγκ

Σε ένα κόσμο όπου βασιλεύει το κακό και το άδικο, όπου οι άνθρωποι σκοτώνουν και καταστρέφουν χωρίς δεύτερη σκέψη στο όνομα μιας οποιασδήποτε «ανάγκης» ή ενός θεού, εύκολα μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος είναι καταστροφικός από τη φύση του. Ότι παρά τον πολιτισμό, τις νουθεσίες, τις προσπάθειες να εξαλειφθούν τα φονικά του ένστικτα αρκεί μια αφορμή για να εκδηλωθούν περισσότερο βίαια από ποτέ.

 

Μερικοί πηγαίνουν ακόμα πιο πέρα ισχυριζόμενοι ότι τα ζώα σκοτώνουν μόνο όταν θέλουν να φάνε και όχι χωρίς λόγο όπως οι άνθρωποι που σκοτώνουν από ευχαρίστηση.

 

Αυτό βέβαια δεν είναι αλήθεια, τα ζώα σκοτώνουν για πολλούς λόγους εκτός της ανάγκης να χορτάσουν την πείνα τους. Ένας λόγος είναι η κυριαρχία, ένας άλλος μπορεί να είναι η εκδήλωση επιθετικότητας γιατί αισθάνονται ότι απειλούνται ή γιατί απλά εκνευρίστηκαν… Τα ζώα δεν αντιλαμβάνονται το ηθικό βάρος της αφαίρεσης της ζωής.

 

Αντίθετα όσο ανεβαίνουμε στην πυραμίδα των θηλαστικών και φτάνουμε στον κοντινότερο του ανθρώπου, τους χιμπαντζήδες, οι μελέτες δείχνουν ότι σπάνια θα συναντήσουμε αδικαιολόγητη επιθετικότητα.

 

Η ταινία Εισβολή, με το φινάλε της, φαίνεται να συμφωνεί με τον Άγγλο φιλόσοφο Τόμας Χομπς, ο οποίος αρνείται ότι ο άνθρωπος έχει αγαθή φύση. Αντιθέτως, επισημαίνει ότι τα ορθολογικά άτομα έχουν έμφυτη τάση να ανταγωνίζονται μεταξύ τους με επεκτατικό σκοπό. 

 

Επιπλέον, στο σπουδαιότερο έργο του, τον Λεβιάθαν, ο Χομπς υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως εγωιστής και τα κίνητρά του σχηματίζονται από προσωπικό συμφέρον. Ότι η φύση προτρέπει τους ανθρώπους να αλληλοεξοντώνονται.

 

Και άλλες προσεγγίσεις καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα – ο Ρουσσώ, μάλιστα, φτάνει στο σημείο να θεωρεί ότι η πολιτισμένη ζωή έρχεται σε αντίθεση με την ανθρώπινη φύση και ότι, ως αποτέλεσμα, ο πολιτισμένος άνθρωπος είναι δυστυχισμένος – αλλά, όπως για όλα τα πράγματα, υπάρχει και η αντίστοιχη κριτική.

 

Ο Ντέιβιντ Χιουμ, για παράδειγμα, επέκρινε τη θεωρία του φύσει εγωιστικού και συμφεροντολόγου ανθρώπου ως υπεραπλουστευτική. Αν και δεχόταν ότι σε κάποια θέματα μας οδηγεί ο εγωισμός, υπογράμμισε ότι κανείς δεν θα μπορούσε να εφεύρει λέξεις όπως “ευγενές” και “ποταπό” ή “έντιμο” και “επαίσχυντο”, αν δεν υπήρχε κάποια σχετική φυσική, αρχική κατάσταση του νου. 

 

Υπάρχει, βεβαίως, και η θεωρία του tabula rasa, του άγραφου πίνακα, με πιο γνωστό εκφραστή τον Τζων Λοκ. Ορίζει ότι ο άνθρωπος γεννιέται χωρίς καμία προϋπάρχουσα ή έμφυτη γνώση και ότι όσα γνωρίζει αποκτώνται μέσω των εμπειριών και της αντίληψής του. 

 

Και, φυσικά, δεν μπορεί κάποιος να αγνοήσει την προσέγγιση της εξελικτικής θεωρίας, σύμφωνα με την οποία οι συμπεριφορές και τα συναισθήματα που αντιλαμβανόμαστε ως ανθρώπινη φύση είναι, στην πραγματικότητα, οι αντιδράσεις των προγόνων μας στο περιβάλλον τους, που έχουν διαμορφωθεί από τη φυσική επιλογή και δεν είναι εγγενώς ούτε καλές ούτε κακές.

 

Για να λεγόμαστε άνθρωποι…

Ποιο είναι, όμως, το τελικό συμπέρασμα; Κανένας δεν μπορεί να υποστηρίζει ότι το γνωρίζει. Η απάντηση στο ερώτημα, αν είμαστε φύσει καλοί ή κακοί, είναι ανοικτή σε διάφορες ερμηνείες και ο καθένας μπορεί να δώσει τη δική του. 

Σε κάθε περίπτωση, η σκέψη ότι ερχόμαστε σε αυτόν τον κόσμο γεμάτοι με κακία και ιδιοτέλεια μου φαντάζει αποτρόπαια. Αφαιρεί από το νόημα της ζωής. Από την άλλη, μπορώ να παραδεχτώ ότι βλέπω μία λογική πίσω από τις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι, στο τέλος, κάθε άτομο παλεύει σε αυτόν τον κόσμο για τη δική του ευημερία, για τη δική του επικράτηση.

Ίσως, όμως, εδώ βρίσκεται το κλειδί. Ότι αποστολή μας είναι να καταφέρουμε να υποτάξουμε αυτά τα ένστικτα, τις συμπεριφορές που είναι “προγραμματισμένες” στο είναι μας και μας οδηγούν στις συγκρούσεις, στον πόλεμο, στον αήθη και επιβλαβή ανταγωνισμό. Να καταφέρουμε να δεχτούμε την ευημερία του συνόλου ως ανώτερη εκείνης του ατόμου.

Τότε, θα μπορούμε να λεγόμαστε άνθρωποι. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι είμαστε εκ φύσεως “κακοί” ή “εγωιστές”. Παραφράζοντας το κλείσιμο της Εισβολής: 

“Είμαστε όλοι ικανοί για τα πιο φοβερά εγκλήματα. Για να φανταστείς έναν κόσμο όπου αυτό δεν είναι η πραγματικότητα, όπου η κάθε κρίση δεν οδηγεί σε νέες αγριότητες, όπου η κάθε εφημερίδα δεν είναι γεμάτη με πόλεμο και βία, πρέπει να φανταστείς έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι έχουν μάθει να είναι άνθρωποι». 

Στην πράξη, όχι στα λόγια. Στην ουσία, όχι στους τύπους.