Παρασκευή 23 Σεπτεμβρίου 2016

Η έκφραση “δακρυόεν γελάν”

Αποτέλεσμα εικόνας για esculturas de cemitériosΠοια είναι τα κύρια σημεία της συμπεριφοράς του ανθρώπου απέναντι στον πόνο του κόσμου; Πώς γεωμέτρησε ο άνθρωπος τον τύπο της διάθεσης και τον επιθετικό του σχεδιασμό απέναντι στο κακό;

Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα είναι δυνατή μόνο με την παρατήρηση ότι, εάν το κακό ενσαρκώνει την άρνηση, η ολότητα του κόσμου δεν είναι νοητή χωρίς την κατάφαση. Η προσωκρατική φιλοσοφία των Ελλήνων συνέλαβε σ’ ένα όραμα μοναδικό την κοσμική δομή στο παράδοξο της αντιθετικής σύνθεσης. Η συσχέτιση της ετερότητας των στοιχείων (ξηρό-υγρό, θερμό-ψυχρό) παραπέμπει στο γεγονός της ταυτότητας. Ο κόσμος είναι δραματική διαδικασία και φύεται (φύσις) στο πρωταρχικό έδαφος της ηρεμίας, την οποία προκαλεί η επαφή των αντιθέτων. Απέναντι στο θάνατο στέκεται η ζωή, στο φως το σκοτάδι, στο βράχο η θάλασσα, στην αγάπη το μίσος, στην ανία η μοναξιά η πλήθουσα. Αυτή η φυσική αντίθεση από την άποψη της οικονομίας, αποτέλεσε για τον άνθρωπο νεύμα οδηγητικό. Η μορφή της ανθρώπινης ζωής αναγκαία κατάληξε σε σύνθεση που την τρέφει και την σώζει η εναλλαγή των αντιθέτων. Τη βουλητική απήχηση της σύνθεσης αυτής περιγράφει η επιβλητική κατανόηση των ελλήνων στην έκφραση «δακρυόεν γελάν».

Η έκφραση «δακρυόεν γελάν» ορίζει το οντολογικό ισοδύναμο της αντιθετικής σύνθεσης, που τελεσιουργεί την οντική δομή. Πρακτικά οδηγεί στην επαγωγή ενός προγραμματικού σχεδίου, που ημπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην υπέρβαση του πόνου και ακόλουθα στην κατάφαση της ζωής. Τούτο ημπορεί να συμβεί με τον τρόπο που στη φύση πραγματοποιείται η υπέρβαση του κακού και με το αδιαλειπτο γεγονός της παλίντροπης αρμονίας, ο κόσμος διασώζει την αρχική του ενότητα. Υπερβαίνω τον πόνο του κόσμου δεν σημαίνει οτι δημιουργώ μια νέα πραγματικότητα ζωής, στην οποία δεν υπάρχει πόνος. Η εξαφάνιση του πόνου θα εσήμαινε εκτροπή του φαινομένου της ζωής σε άλλη οντική μορφή, όπως η αφαίρεση του οξυγόνου από το νερό. Ημπορεί στην χημική σύνθεση H2O να αφαιρέσω το στοιχείο του οξυγόνου, αλλά το υπόλοιπο έχει μεταπηδησει αυτόματα από την οντική κατάσταση του νερού σε άλλον οντικό σχηματισμό. Η υπέρβαση του πόνου γίνεται μόνο δια του πόνου.
 
Λεπτομερή ανάλυση αυτού του αξιώματος –αναπόδεικτου και καταφανούς- που συνιστά ένα πυκνό ολοκλήρωμα πράξης, μας δίνουν οι ποικίλες θρησκευτικές διδασκαλίες, οι μυθολογικές μετεωροπορίες των λαών και οι μεγάλοι φιλοσοφικοί μύθοι. Οι διδασκαλίες αυτές, που χαρακτηρίζονται σαν ύπατες, αισθητοποίησαν την κενταυρομορφική ιδιοσυγκρασία του κόσμου και της ζωής, και την αέναη ερωτική διαπάλη του καλού και του κακού. Την κλήση του ανθρώπου για υπέρβαση δεν την ενόθεψε η υπόσχεση της φθηνής  απαλλαγής από τον πόνο με χρονική συντομία και αγωνιστική ευχέρεια. Αντίθετα, ετονίσθηκε ο ηρωικός και απόκρημνος χαρακτήρας αυτής της κλήσης και η ανάγκη κατάφασης και συμφιλιωμού με τον πόνο του κόσμου. Η πορεία προς υπέρβαση του πόνου γίνεται με το άρμα του πόνου (το άρμα του Αισχύλειου Ορέστη ή του βιβλικου Ηλία). Τη νίκη και το κράτος επάνω στο κακό, δηλαδή επάνω στη φθαρτική μελανία του σώματος του παντός, θα την φέρει η αδιάλειπτη πάλη εναντίον του, που δεν οδηγεί πότε στον αφανισμό του. Ο καρπός της αμείωτης αγωνιστικής έντασης δεν είναι η παύση, αλλά η διάρκεια και η αντοχή, η παρουσία δηλαδή του ανθρώπου στο μόνιμο κλίμα του συναγερμού. Ο σκοπός της πράξης δεν έχει τοποθετηθεί μπροστά, αλλά σε κάθε στιγμή της αγωνιστικής πορείας.
 
Εάν το «δακρυόεν γελάν» αποτελεί τη βάση της ελληνικής αρετής, που ανυψώνει στην ελληνική ευδαιμονία, ο ιστορικός άνθρωπος στο σύνολό του παρείδε το μυστικό τούτο σημείο, δηλαδη την ανάγκη του μεταπλασμού και όχι της εκρίζωσης του πόνου. Αντί τούτου, απέβλεψε στο στείρο και φτωχό του κακέκτυπο, που ορίζει την υπέρβαση του πόνου δια της αποφυγής του. Έτσι επέτυχε να εξασφαλίσει την προσωρινή επιβίωση και την σωτηρία του, αλλά μόνο σαν καταστάσεις, που τις συνοδεύει ο ανηρωϊσμός και ανενθουσίαστος τρόπος. Σε καμία εποχή δεν έγινε δυνατό να εφαρμοσθούν σε πλαίσιο συλλογικό οι ύπατες διδασκαλίες για την αντιμετώπιση του πόνου του κόσμου. Η ιστορική ταραχή βεβαιώνει την χρεωκοπία του ηθικού εγχειρήματος και μαρτυρεί τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα, που έχουν οι ύπατες διδασκαλίες. Η υπέρβαση, που υποσχέθηκαν είτε με το απόμακρο της ελπίδας είτε με την βεβαιότητα της λογικής, δεν επραγματοποιήθηκε ποτέ, γιατί προσκρούει στην ανθρώπινη αδυναμία.
 
Ο άνθρωπος διολισθαίνει ακατάπαυστα από το μυστικό σημείο του Ελάχιστου, το οποίο κοσμοποιεί την αντιθετική σύνθεση. Αντί να αποδεχθεί το δύσκολο, που εκδιπλώνει την αυθεντική ανθρωπινη διάσταση, υιοθετεί την επικίνδυνη βούληση της ευκολίας. Η νέα σύνταξη βίου (ordo vitae), που κάθε φορά δημιουργεί, τον απομακρύνει από τους δημιουργικούς όρους της κοσμικής τάξης και τον καταδικάζει έγκλειστο στο αφύσικο θερμοκήπιο της διανοητικής ανεπάρκειας και του περίτρομου συναισθήματος. Οι καμπάνες, οι γραβάτες, οι χειραψίες και τα πρωτόκολλα, η ελεημοσύνη και οι διακηρύξεις για ισότητα, δικαιοσύνη και ελευθερία αποτελούν τα διάσημα του ξεπεσμού του.
 
Η πτώση του ανθρώπου στον αναυθεντικό τρόπο αναφορικά με τον πόνο του κόσμου προσφέρεται σε ερμηνεία γνωσιολογική και ηθική. Ο σωκρατικός ισχυρισμός οτι κανείς δεν κάνει ενσυνείδητα το κακό, διαφωτίζει από την έποψη της γνώσης την απόκλιση του ανθρώπου από το αίτημα για συμφιλίωση με τον πόνο του κόσμου. Η θέση του χριστιανισμού οτι η γνήσια αγάπη είναι ασύνορη, αγνοεί το δέκτη και ποτέ δεν υπολογίζει σε ανταπόδοση, για τους πολλούς χριστιανούς είναι και ανόητη και παράλογη. Ακόμη περισσότερο σκοτάδι υπάρχει στο μυστήριο της χριστιανικής ανάστασης, το οποίο αμυδρά μόνο πλησιάζεται με το προσωπικό βίωμα του πάθους της σταύρωσης. Αλλά η γνωσιολογική λήθη μετέτρεψε το πανίερο και φρικτό τούτο πνεύμα σε κοινωνική πομπή και εορταστική συνήθεια. Εάν οι φλεγόμενοι και κατακαίοντες τόποι του Θεού, κατά την περιγραφή του Μωϋσή, απέχουν τόσο πολύ από τις εκκλησίες-ταχυδρομεία της εποχής μας, κατά την περιγραφή του Rilke (10,22) η διαφορά είναι αποκαλυπτική της γνωστικής ανεπάρκειας.
 
Από την πλευρά της ηθικής, η εξήγηση της πτώσης στον αναυθεντικό τρόπο πρέπει να αναζητηθεί στη βούληση για αδυναμία και ανελευθερία. Και όταν ακόμα κατανοείται το αίτημα της ανάγκης για γνωριμία με τον πόνο του κόσμου, μπροστά στο τραχύ, το δύσκολο και τη βούληση για δύναμη, τα οποία προϋποθέτει αυτή η συμφιλίωση, κάμπτεται η ανθρώπινη προθυμία και κρατεί ο φόβος, που γίνεται ο εφευρέτης του αναυθεντικού τρόπου. Ανέκαθεν ο άνθρωπος τραγουδεί με το φλάουτο του φόβου και πνίγει στους ήχους του τα σφυρίγματα του πόνου του κόσμου. Ο αναμάρτητος, που θα ημπορούσε να λιθοβολήσει τον αναυθεντικό τρόπο, σπανίζει και σήμερα, όπως ακριβώς και κατά την εποχή της αμαρτωλής γυναίκας του Ευαγγελίου.
 
Εάν η θεωρητική έποψη αναφορικά με την υπέρβαση του πόνου του κόσμου δεν αποκλείει την ελπίδα, η πρακτική έποψη την αποκλείει. Οι ύπατες διδασκαλίες για την ελληνική ευδαιμονία, την χριστιανική ειρήνη, την βουδική αταραξία και την κοινωνιστική τάξη του διαλεκτικού υλισμού, στο πρακτικό πεδίο είναι άβατες από την ανθρώπινη φυση, εφ’ όσον αυτή επηρεάζεται από το κοινοτικό σύστημα. Ο αναυθεντικός τρόπος, στον οποίο εκφυλίζονται και φυλλοροούν (πτερορρυούν) οι διδασκαλίες αυτές, στο βαθμό που επισύρει την επιτίμηση και την αισχύνη, προκαλεί τη συμπάθεια και τον τραγικό έλεο. Εν προκειμένω, τα δεδομένα της φιλοσοφικής Ανθρωπολογίας είναι πιο διαφωτιστικά απο την δικαστική απόφαση της ηθικής. Ο λαμπρός ήλιος, που καταυγάζει την φύση, για την πλάση της ανθρώπινης γεωμετρίας έχει… μαύρες ακτίνες. Ο προσανατολισμός της διανόησης του 19ου αιώνα ενάντια στην ακαδημαϊκή φιλοσοφία και τον χριστιανισμό ερμηνεύει τη σημασία του πεσσιμιστικού βιώματος. Οι ελεγείες του Duino του Rilke είναι ποιητική φυή και αύξηση εντός αυτού του κλίματος, που την θεωρητική του έκφραση την βρήκε στην φιλοσοφία της Υπαρξης.
 
Ό,τι η κοινοτική συμβίωση φαίνεται να αποκλείει, γίνεται ίσως δυνατό στο θηριώδη και θεοφόρο περίγυρο της μόνωσης. Το φράγμα της ανθρωπολογικής καταδίκης το διασπούν τα πυροβολεία της μοναξιάς και της ερημίας. Η ιστορική μαρτυρία αναφέρεται με φειδώ αλλά και με ασφάλεια σε περιπτώσεις, που η ανθρώπινη πάλη ενάντια στον πόνο του κόσμου υπήρξε γνήσια και αποτελεσματική. Τα παραδείγματά της τα εντοπίζει στον άγιο, τον ποιητή και τον ήρωα. Αλλά και οι τρείς τύποι πρέπει αναγκαία να εννοηθούν έξω από την φλύαρη τριβή της καθημερινότητας.
 
Δ. Λιαντίνης, Έξυπνον Ενύπνιον – Οι Ελεγείες του Duino του Rilke

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου