Η χειραγώγηση του συναισθήματος

Πριν από μερικούς μήνες, τον Ιούνιο, προκλήθηκε αναστάτωση στο Διαδίκτυο και στις στήλες εφημερίδων που ασχολούνται με τέτοια θέματα, όταν δημοσιεύθηκε επιστημονική μελέτη που βασιζόταν στη χειραγώγηση των πληροφοριών που λάμβαναν από φίλους τους σχεδόν 700.000 χρήστες του facebook. Η μελέτη διεξήχθη το 2012 και είναι ίσως η μεγαλύτερη τέτοια ψυχολογική έρευνα που έγινε ποτέ, από άποψη δείγματος.

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όταν οι χρήστες λάμβαναν περισσότερα θετικά μηνύματα απ’ ό,τι η ομάδα ελέγχου, η δική τους επικοινωνία ήταν πιο θετική• όταν τα μηνύματα που λάμβαναν περιείχαν περισσότερες κακές ειδήσεις και αρνητικά συναισθήματα απ’ ό,τι ήταν φυσιολογικό, εκφράζονταν κι αυτοί αναλόγως. Αυτό, μπορούμε να πούμε, είναι γνωστό σε όλους – η χαρά και η θλίψη μεταδίδονται. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι η μελέτη βασίστηκε στη χειραγώγηση των πληροφοριών που λάμβαναν άνθρωποι που δεν είχαν ενημερωθεί ότι ήταν πειραματόζωα, ότι οι πληροφορίες που έπαιρναν στο news feed τους ήταν φιλτραρισμένες.

Την περασμένη Πέμπτη το facebook ανακοίνωσε ότι η μελέτη -η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό της ακαδημίας επιστημών των ΗΠΑ (Proceedings of the National Academy of Sciences, 17 Ιουνίου, Vol.111, No. 24)- έπρεπε «να είχε γίνει με άλλο τρόπο» και ότι η εταιρεία θα υιοθετούσε νέους κανόνες για τη διεξαγωγή τέτοιων μελετών. Στην έρευνα, επελέγησαν 689.003 άτομα με μοναδικό κριτήριο ότι επικοινωνούσαν στα αγγλικά.

Αυτοί μοιράστηκαν σε ομάδες οι οποίες, για μία εβδομάδα του Ιανουαρίου του 2012, λάμβαναν θετικά ή αρνητικά μηνύματα, και σε ομάδες ελέγχου οι οποίες έπαιρναν μηνύματα που δεν φιλτράρονταν. Το αποτέλεσμα έδειξε ότι όσοι έπαιρναν περισσότερα θετικά μηνύματα εκφράζονταν οι ίδιοι με πιο θετικό τρόπο απ’ ό,τι όσοι συμμετείχαν στην ομάδα ελέγχου. Το αντίστοιχο συνέβαινε με όσους λάμβαναν περισσότερα αρνητική μηνύματα – εκφράζονταν με πιο αρνητικό τρόπο από την ομάδα ελέγχου.

Είναι σαφές ότι η χειραγώγηση των πληροφοριών που λάμβαναν άνθρωποι –εν αγνοία τους– είναι απαράδεκτη, ίσως και επικίνδυνη. Αλλά η μελέτη αυτή είναι πολύτιμη για πολλούς λόγους. Ενώ δεν μας εκπλήσσει το αποτέλεσμα του πειράματος, είναι εντυπωσιακό το τόσο μεγάλο δείγμα – κάτι που τα νέα μέσα επιτρέπουν πλέον, για καλό και για κακό. Επίσης, είναι πολύ χρήσιμη η επιβεβαίωση της μεταδοτικότητας των συναισθημάτων, της επιρροής που έχει πάνω μας η χειραγώγηση των πληροφοριών που λαμβάνουμε.

Πέρα από το να αποδεικνύει τη δύναμη που έχουν τα κοινωνικά δίκτυα στη διαμόρφωση των αντιλήψεων μιας τεράστιας μάζας ανθρώπων (το facebook μόνο έχει πάνω από 1,3 δισ. χρήστες), το πείραμα αντανακλά την επιρροή που έχει η πληροφόρηση πάνω στον πληθυσμό γενικώς – είτε μέσα από κοινωνικά δίκτυα, είτε μέσω των «παραδοσιακών» μέσων ενημέρωσης. Η ενημέρωσή μας μπορεί να είναι σωστή και ισορροπημένη, ή στρεβλή, ή σκέτη προπαγάνδα, χωρίς να είμαστε πάντα σε θέση να διακρίνουμε το σωστό από το επικίνδυνο. Όλοι έχουμε απόψεις, που βασίζονται στην πληροφόρηση που έχουμε. Καλό είναι να γνωρίζουμε πόσο εύκολα αυτά που πιστεύουμε μπορούν να χειραγωγούνται.

Βασικό στοιχείο της επικοινωνίας είναι να μπορεί κανείς να ελέγχει την πηγή της πληροφόρησης. Διαβάζουμε την εφημερίδα ή παρακολουθούμε το ηλεκτρονικό μέσο που εμπιστευόμαστε ότι μας ενημερώνει αντικειμενικά – ή που ταιριάζει με τις προκαταλήψεις μας, εάν δεν θέλουμε να μαθαίνουμε όσα πιστεύουν άλλοι. Ψηφίζουμε, αναπτύσσουμε νέες φιλίες και χαλάμε παλιές, αποκτάμε σοφία και εμπειρίες βάσει όσων βρίσκουμε στην παράδοση αλλά και μέσα από τις αντιλήψεις που διαμορφώνουμε στην πορεία της ζωής.

Όσον αφορά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μπορούμε πάντα να έχουμε τις υποψίες μας ότι υπάρχει κάποια χειραγώγηση από τους ιδιοκτήτες τους και από διάφορα συμφέροντα. Εκεί μας προστατεύει μόνο η ύπαρξη κι άλλων μέσων, τα οποία μπορούν να παρουσιάζουν αλλιώς τα πράγματα, επιτρέποντάς μας να διυλίσουμε την αξιοπιστία του κάθε μέσου. Αυτό που δεν περιμένουμε είναι να αλλοιώνονται τα μηνύματα που λαμβάνουμε από φίλους μας.

Μετά τις αποκαλύψεις του Εντουαρντ Σνόουντεν, όλοι γνωρίζουμε ότι όσα λέμε, όσα γράφουμε, και όσα κάνουμε (σε βίντεο) γίνονται «κτήμα» μυστικών υπηρεσιών και άλλων σκοτεινών δυνάμεων. Αυτό που πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν, όμως, είναι ότι όχι μόνο οι απόψεις μας αλλά και τα συναισθήματά μας μπορεί να επηρεάζονται από άλλους σε βαθμό που δεν γνωρίζαμε. Αυτός ο κίνδυνος υπήρχε πριν από το facebook και θα υπάρχει πάντα.