Πυθαγόρας – Ηράκλειτος, Αισθητική

Αισθητική, μια πανάρχαια λέξη, όσο και η ομορφιά σχεδόν. Πολλές φορές στη ζωή μας έχουμε αναφέρει τη λέξη αυτή για να περιγράψουμε το κάλλος, το ωραίο δηλαδή, σε όλο του το μεγαλείο. Ακόμα και οι εκφράσεις μας του τύπου «πόσο καλαίσθητη είναι», «η αισθητική του χώρου αυτού με συναρπάζει», ή «δεν έχεις καθόλου αισθητική» θέλουν να περιγράψουν πως, τελικά, το ωραίο, το αισθητικό, παίζει μεγάλο ρόλο στη ζωή μας και έχει τη δική του φιλοσοφία. Γιατί, ναι, η Αισθητική είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται με τον ορισμό του ωραίου. Για πρώτη φορά, μάλιστα, από τον γερμανό φιλόσοφο Αλεξάντερ Γκότλιμπ Μπαουμγκάρτεν, ο οποίος με το έργο του συνέβαλε στο να αναγνωριστεί η αισθητική σαν ξεχωριστός φιλοσοφικός κλάδος.

O όρος ‘αισθητική’ παράγεται από την ‘αίσθηση’, την εμπειρία που προσλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων. Παρά το γεγονός ότι η Αισθητική, η περί το καλόν, ήτοι η περί το κάλλος συζήτηση, αποτελεί σήμερα το τέταρτο στοιχειώδες τμήμα της Φιλοσοφίας μετά την Ηθική, τη Γνωσιολογία και τη Μεταφυσική, εντούτοις σπάνια απασχόλησε αυτοτελώς τους φιλοσόφους.

Κι ερχόμαστε στην όμορφη χώρα μας, την Ελλάδα, που από μόνη της «αισθητικά» πληροί όλες τις προδιαγραφές.Το ταξίδι μας στην Αρχαία Ελλάδα θα μας δείξει πως οι φιλόσοφοι έδιναν στην αισθητική την αξία που της αρμόζει, ο καθένας από τη δική του όψη. Είναι πολύ ενδιαφέρον, λοιπόν, ταξιδεύοντας, να δούμε πως το κύριο περιεχόμενο της εξέλιξης της φιλοσοφικής – αισθητικής σκέψης ήταν κατ’ ουσία, ο αγώνας ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Και μην μου πείτε πως δεν μας απασχολεί μέχρι και σήμερα – και πάντα – στην καθημερινότητά μας; Πάλη ανάμεσα στις προοδευτικές και τις συντηρητικές δυνάμεις της τότε αλλά και της τώρα κοινωνίας. Το παλιό απέναντι σε κάθε μορφή καινούργιου. Η στασιμότητα απέναντι σε όποια αλλαγή.

Ο Πυθαγόρας, λοιπόν, και οι Πυθαγόρειοι από την κοσμοθεωρία ήταν ιδεαλιστές. Είχαν διακηρύξει ότι η ουσία στα πράγματα αποτελεί αριθμό, και γι’ αυτό η γνώση του κόσμου ταυτίζεται με τη γνώση των αριθμών που τον κατευθύνουν. Αυτές τις βασικές φιλοσοφικές θέσεις τους τις χρησιμοποίησαν ως αφετηρίες για τις αισθητικές τους θεωρίες.

Οι Πυθαγόρειοι μέτραγαν ότι η αρμονία των αριθμών είναι αντικειμενική νομοτέλεια που κατευθύνει όλα τα φαινόμενα της ζωής. Και αυτή η αριθμητικά μετρητή αντικειμενική νομοτέλεια, κατά τη γνώμη των Πυθαγορείων, βρίσκεται και στη βάση των αισθητικών φαινομένων. Ξέχωρη σημασία είχαν οι εργασίες των Πυθαγορείων πάνω στη μουσική. Αυτοί οι οποίοι πρώτοι διατύπωσαν τη σκέψη ότι η ιδιομορφία του μουσικού τόνου εξαρτάται από το μήκος της χορδής που ηχεί.

Με τη διδασκαλία τους για την αρμονία σαν «συμφωνία ασυμφωνούντος» οι Πυθαγόρειοι θεμελίωσαν τη διαλεκτική ερμηνεία της ομορφιάς αν και βασίστηκαν στην χρησιμοποίηση των αντιθέσεων.


Πολύ πιο βαθιά το πρόβλημα της αντίθεσης όσον αναφορά τις κατηγορίες της Αισθητικής το έλυσε ο θεμελιωτής της διαλεκτικής Ηράκλειτος ο Έφέσιος. Ο Ηράκλειτος παίρνει για πρώτη αρχή σε καθετί που υπάρχει το «αιώνια ζωντανό πυρ». Στον κόσμο βασιλεύει αυστηρή νομοτέλεια, κι ωστόσο σ’ αυτόν δεν υπάρχει τίποτα το αμετάβλητο — το παν ρέει κι αλλάζει. «Τα πάντα ρει».

Αντίθετα προς τους Πυθαγόρειους ο Ηράκλειτος τονίζει όχι τη συμφιλίωση των αντιθέσεων, αλλά τον αγώνα μεταξύ τους.Η ομορφιά κατά τον Ηράκλειτο είναι ιδιότητα του πραγματικού κόσμου. Κι ωστόσο, η ομορφιά είναι ιδιότητα σχετική. Η σχετικότητα αυτή προσδιορίζεται από το ότι οι υπάρξεις ανήκουν σε διαφορετικά γένη. Ο πιο ωραίος πίθηκος είναι άσχημος σε σύγκριση με το γένος των ανθρώπων.

Ο Ηράκλειτος, όπως και οι Πυθαγόρειοι θεωρεί ότι το ωραίο έχει αντικειμενική βάση, ωστόσο αυτή τη βάση δεν τη βλέπει στις αριθμητικές σχέσεις, αλλά στις ποιότητες των υλικών πραγμάτων. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Ηράκλειτος ξεπερνάει τους πυθαγόρειους όχι μονάχα γιατί δίνει πιο βαθιά, διαλεκτική εξήγηση στην αρμονία και την ομορφιά, αλλά και γιατί, σ’ αυτόν, ο ίδιος ο κόσμος αποτιμάται ως υλικός. Δεν είναι φτιαγμένος από θεούς, αλλά υπάρχει αιώνια στην μορφή αέναου γίγνεσθαι. Έτσι, η ομορφιά έχει υλική βάση και αναπτύσσεται σαν ιδιότητα των πραγμάτων.

Αλήθεια, τι είναι εκείνο που κάνει τα ωραία «πράγματα» να είναι ωραία;