ΔΕΣΠΟΙΝΑ – Συνήθης επίκληση γυναικείων θεοτήτων

Μεταφορά στο θηλυκό του αρσενικού δεσπότης, άναξ, κύριος. Συνήθης επίκληση γυναικείων θεοτήτων, όπως της Αθηνάς, της Αρτέμιδος, της Εκάτης, της Κυβέλης, της Αφροδίτης, της Δήμητρας και της Περσεφόνης.

Στην Οδύσσεια τού Ομήρου η λέξη απαντά και με την έννοια της κυρίας του σπιτιού, της οικοδέσποινας.

Από τις θεές που αναφέραμε παραπάνω, οι δύο τελευταίες, η Δήμητρα και η Περσεφόνη, απαντούν περισσότερο από τις άλλες γυναικείες θεότητες με την επίκληση Δέσποινα είτε μόνη της η καθεμιά είτε ως δυάδα.

Πέρα όμως από τη γενική αυτή σημασία της επίκλησης Δέσποινα για τις θεές, ειδικά στην Αρχαία Αρκαδία, η ονομασία Δέσποινα αναφέρεται σε συγκεκριμένη χθόνια Θεά της περιοχής, η οποία αργότερα ταυτίστηκε με την «Κόρη» της Δήμητρας, την Περσεφόνη. Μια περαιτέρω εξέλιξη στη λατρευτική δεοντολογία της περιοχής παρατηρείται όταν η Κόρη και η μητέρα της Δήμητρα, οι οποίες ήταν δύο αυτόνομες θεές, χαρακτηρίστηκαν ως δυάδα με την ονομασία «Δέσποιναι».

Κατά τον Παυσανία, στην Άλτι της Ολυμπίας, κοντά στο Λεωνίδιο, υπήρχε βωμός των Δεσποινών, στον οποίο γίνονταν σπονδές προς τιμήν των δύο αυτών θεοτήτων. Οι σπονδές αυτές δεν έπρεπε να περιέχουν κρασί.

Η Δέσποινα, μόνη, λατρευόταν ιδιαίτερα στην περιοχή της Αρκαδικής Λυκόσουρας και θεωρούνταν κόρη της Δήμητρας. Σύμφωνα με τον μύθο για τη γέννησή της, τον οποίο μάς διασώζει ο Παυσανίας, η Δήμητρα, καθώς αναζητούσε την κλεμμένη κόρη της και βρισκόταν στην Αρκαδία, έγινε στόχος των ερωτικών επιθυμιών τού Ποσειδώνος, ο οποίος άρχισε να την καταδιώκει. Η θεά,για να τον αποφύγει,κρύφτηκε ανάμεσα στα άλογα του βασιλιά Ονκίου, κοντά στη Θέλπουσα της Αρκαδίας και μεταμορφώθηκε σε φοράδα. O Ποσειδών, όταν κατάλαβε το τέχνασμά της, μεταμορφώθηκε σε άλογο και ενώθηκε μαζί της. Η Δήμητρα οργίστηκε, όταν κατάλαβε το τέχνασμα του Ποσειδώνος, γι' αυτό και στην περιοχή απαντά και με το επίθετο Ερινύς (=οργισμένη). Από την ένωση των δύο αυτών θεών γεννήθηκε ένα άλογο με μαύρη χαίτη, ο Αρίων, και μια κόρη, η Δέσποινα, της οποίας όμως το όνομα ο Παυσανίας δεν τολμά να αναφέρει, καθώς λέγει, σε αμύητους στα Μυστήρια ανθρώπους.

Αυτή λοιπόν την κόρη της Δήμητρας, την Αρκαδική Δέσποινα, λάτρευαν κατά τον Παυσανία οι Αρκάδες. Η γραπτή παράδοση και οι ανασκαφές στην περιοχή, ήδη από τον περασμένο αιώνα, επιβεβαιώνουν την πληροφορία αυτή τού Παυσανία.

Στη Λυκόσουρα της Αρκαδίας υπήρχε ιερό της Δέσποινας, το οποίο αναστηλώθηκε κατά τη Ρωμαϊκή εποχή.

Στην είσοδο του περιβόλου του υπήρχε, σύμφωνα με την παράδοση, ναός της Αρτέμιδος Ηγεμόνης και μπροστά στην είσοδο τρεις βωμοί, της Δήμητρας, της Δέσποινας και της Μητέρας των θεών. Μέσα στον ναό υπήρχαν καθήμενα σε θρόνο τα λατρευτικά αγάλματα της Δήμητρας και της Δέσποινας (Εικόνα). H Δήμητρα κρατούσε δάδες στο ένα χέρι και είχε ακουμπήσει το άλλο πάνω στη Δέσποινα, η τελευταία κρατούσε σκήπτρο και τη μυστική κίστη (=κιβώτιο). Δεξιά και αριστερά του θρόνου υπήρχε άγαλμα της Αρτέμιδος και του τιτάνα Ανύτου, μορφή που συνδεόταν με τον Κάτω Κόσμο. Το γλυπτό αυτό σύμπλεγμα ήταν έργο του Μεσσήνιου Δαμοφώντος, τμήματά του βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο.

Από τη μνεία του Παυσανία ότι το άνομα της Δέσποινας δεν προφέρεται μπροστά στους αμύητους, από την απεικόνιση της θεάς να κρατεί κίστη, αλλά και από τον συσχετισμό της με τη Δήμητρα, κατεξοχήν θεά των Mυστηρίων, εικάζουμε ότι η λατρεία της Δέσποινας στην περιοχή της Αρκαδίας συνδεόταν με μυστηριακές τελετουργίες.

Εκτός από τη Λυκόσουρα της Αρκαδίας, η παράδοση αναφέρει ότι υπήρχε λατρεία της Δέσποινας στο Φαίδριον (κοντά στα σύνορα της Μεσσηνίας), στη Φιγάλεια, στο Ιερά της Επιδαύρου, καθώς και κοντά στη Σπάρτη. Στην τελευταία σε συνδυασμό με τη λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης.