Η συνείδηση παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατασκευή των συναισθημάτων μας

Η συνεχής ροή της συνείδησης

Ο Anil Seth, κορυφαίος ερευνητής στον τομέα της επιστήμης της συνείδησης, αναφέρει:
“Η συνείδηση αφορά πρώτα και κύρια την υποκειμενική εμπειρία – πρόκειται για φαινομενολογία”. (2021, p 12)

Για τον καθένα από εμάς, η συνείδηση είναι αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, επειδή είναι το μόνο που υπάρχει.

“Χωρίς αυτήν δεν υπάρχει απολύτως τίποτα: ούτε κόσμος, ούτε εαυτός, ούτε εσωτερικό ούτε εξωτερικό”. (Seth, 2021, σ. 3)

Παρά την κεντρική σημασία της συνείδησης στη νοητική μας ζωή, η ψυχολογία ως επιστήμη είχε μια δύσκολη σχέση μαζί της. Η ψυχολογία ως επιστήμη γεννήθηκε επίσημα στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Η ψυχολογία ως πτυχή της ζωής συνόδευε την ανθρωπότητα πάντα και παντού.

Ο William James ήταν πρωτοπόρος στην επιστημονική θεμελίωση της ψυχολογίας για τον οποίο η ενδοσκόπηση και η συνειδητότητα ήταν σημαντικές. Οι συμπεριφοριστές μετά από αυτόν εξόρισαν τη συνείδηση από τη μελέτη και την αντιμετώπισαν ως ένα μαύρο κουτί στη σχέση ερεθίσματος-απόκρισης. Παρά την παραμέληση, η υποκειμενική εμπειρία συνέχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στην ευρωπαϊκή φαινομενολογία και στον αμερικανικό ανθρωπισμό (Merleau-Ponty, Frankl, Maslow, Rogers και άλλοι). Οι γνωστικιστές του τέλους του εικοστού αιώνα κράτησαν τη συνείδηση σε απόσταση ασφαλείας και, στα πρώτα χρόνια, σπάνια την άγγιξαν.

Η συνείδηση μπήκε στη “μεγάλη” ερευνητική ατζέντα της ψυχολογίας μόνο όταν σπουδαίοι επιστήμονες όπως ο Francis Crick, ο Gerald Edelman και ο Roger Penrose, μεταξύ άλλων, επανέφεραν το παλιό πρόβλημα της συνείδησης στο προσκήνιο με πλήρη ισχύ. Δεν παύει ποτέ να με εκπλήσσει γιατί αυτό το τόσο κεντρικό θέμα της ψυχολογίας παρέμεινε στο περιθώριο για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα στην ψυχολογία. Και ακόμη και σήμερα η ενδοσκόπηση παραμένει σε ένα παράπλευρο μονοπάτι- η νευρωνική προοπτική κυριαρχεί στην επιστημονική μέθοδο.

Μια ισορροπία μεταξύ των προοπτικών

Ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε αμφισβητούν την κυρίαρχη επιστημονική προσέγγιση:Μπορεί η ίδια η συνείδηση να παρατηρηθεί μέσω της επιστημονικής μεθόδου της παρατήρησης του εγκεφάλου;

Μας δίνουν οι νευρωνικές παρατηρήσεις μια άμεση και ανεξάρτητη πρόσβαση στην ίδια τη συνείδηση;

Η απάντηση που δίνει ο Evan Thompson, συν-ερευνητής μαζί με τον Francisco Varela της νευροφαινομενολογικής προοπτικής, είναι η εξής:

“Η ίδια η συνείδηση δεν έχει παρατηρηθεί και δεν μπορεί να παρατηρηθεί μέσω της επιστημονικής μεθόδου, διότι η επιστημονική μέθοδος δεν μας δίνει άμεση και ανεξάρτητη πρόσβαση στην ίδια τη συνείδηση”. (Thompson, 2015, σ. 97)

Το συμπέρασμα που δίνει έχει βαθύ αντίκτυπο σε ό,τι γνωρίζουμε για τη συνείδηση:

“Επομένως, η επιστημονική μέθοδος δεν μπορεί να έχει τον τελικό λόγο σε θέματα που αφορούν τη συνείδηση”. (Thompson, 2015, σ. 97)

Για να κατανοήσουμε το φαινόμενο της συνείδησης πρέπει να αναπτύξουμε τη δική μας συνείδηση. Πώς θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε την υποκειμενική εμπειρία από την άποψη αυτού που είναι θεμελιωδώς μη εμπειρικό; Δεν υπάρχει δυνατότητα να βγούμε έξω από τη συνείδησή μας ή έξω από την ενσάρκωσή μας.

Για να κατανοήσουμε πραγματικά το φαινόμενο της συνείδησης, δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την καλλιέργεια της δικής μας εμπειρίας μέσω μορφών νοητικής εξάσκησης ή πρέπει να μπούμε σε διάλογο και να ακούσουμε με ανοιχτό μυαλό ανθρώπους που καλλιεργούν τη δυνατότητά τους για εσωτερική παρατήρηση εκ των έσω. Η συνείδηση χρειάζεται μια ισορροπημένη προοπτική από μέσα και από έξω. Η ψυχολογία, όπως φαίνεται, αρχίζει να κάνει αυτό το βήμα.

Ο νευροεπιστήμονας Christof Koch υιοθετεί έναν ευθύ ορισμό της συνείδησης ως κάθε υποκειμενική εμπειρία (2019). Δηλώνει: “Η συνείδηση είναι η έννοια της συνείδησης:

“Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια ποσοτική θεωρία που ξεκινάει από την εμπειρία και προχωράει από εκεί στον εγκέφαλο” (2019, σ. xiii).

Η εισαγωγή της διανοητικής εκπαίδευσης στη μελέτη της ψυχολογίας για την άμεση παρατήρηση της υποκειμενικής εμπειρίας μπορεί να είναι το απαραίτητο συστατικό για να αποκτήσουμε εικόνα για το τι είναι η συνείδηση, ως δυνατότητα πολύ πέρα από αυτό που έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε.

Παραμένουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με την εξέλιξη της ανθρώπινης συνείδησης

Παρά το γεγονός ότι η συνείδηση διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη ζωή- παρά το γεγονός ότι η συνείδηση εκφράζεται στους ανθρώπους ως η υψηλότερη δυνατότητά τους: η συνείδηση δύσκολα φτάνει στις εφημερίδες. Είναι αναμφισβήτητο ότι η συνείδηση είναι θεμελιώδης για τη ρύθμιση της ζωής μας και για τη ρύθμιση των συναισθημάτων μας. (Damasio, 2021- LeDoux, 2019- Seth, 2021)

Το μέλλον μας εξαρτάται από το μέλλον της συνείδησής μας τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα. Η φυσική νοημοσύνη της συνείδησης βρίσκεται ήδη υπό πίεση και θα αμφισβητηθεί πολύ περισσότερο από την άνοδο ενός νέου τύπου τεχνολογικής νοημοσύνης, της τεχνητής νοημοσύνης. Επικαλούμενοι φόβους για τους βαθύτατους κινδύνους για την κοινωνία και την ανθρωπότητα, περισσότεροι από 1.000 ηγέτες της τεχνολογίας υπέγραψαν πρόσφατα μια ανοιχτή επιστολή που καλεί τους ερευνητές να διακόψουν την ανάπτυξη ορισμένων συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης μεγάλης κλίμακας για τουλάχιστον έξι μήνες παγκοσμίως. (Ινστιτούτο Μέλλον της Ζωής, 2023, Ανοιχτή επιστολή)

Το μέλλον της ανθρωπότητας εξαρτάται από την ισορροπία του πόσο επενδύουμε στην ανάπτυξη της ΤΝ ή πόσο επενδύουμε στη δική μας συνείδηση για να κατανοήσουμε τις δυνατότητές της. (Harari, 2015, 2023) Η συζήτηση μεταξύ της ψυχολογίας και της τεχνολογίας συνεχίζεται: Καμία τεχνολογία χωρίς ψυχολογία πρώτα;

Επίσης, η σχέση μεταξύ της δικής μας συνείδησης και της δικής μας ζωής είναι κρίσιμη. Η συνείδηση είναι ένα φυσικό δυναμικό του ανθρώπου που είναι πολύ περισσότερο από ό,τι νομίζουμε.

Η εξέλιξη της συνείδησής μας θα γίνει η υψηλότερη δυνατότητά μας ως ανθρωπότητα ή η βαθύτερη τραγωδία μας αν αποτύχουμε; Πόσο επενδύουν τα εκπαιδευτικά συστήματα παγκοσμίως στη νοητική κατάρτιση; Αν αυτό δεν είναι αρκετό, θα το κάνουν οι άνθρωποι στον εαυτό τους; Η ανάπτυξη της συλλογικής νοητικής κατάρτισης θα μπορούσε να γίνει πολιτικό ζήτημα. Υπάρχουν πολιτικοί παγκοσμίως που να βάζουν τη συνείδηση στην ατζέντα τους;

Όπως το θέτει ο Joseph LeDoux:

“Μπορούμε να επιβιώσουμε από τους συνειδητούς εαυτούς μας;” (2019, p 373)

Δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε τη διπλή σημασία της συνείδησής μας:

Η συνείδηση παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατασκευή των συναισθημάτων μας.
Η συνείδηση παίζει καθοριστικό ρόλο στη σύνθεση του εαυτού μας.

Αν το δούμε έτσι, η συνείδηση ενσωματώνει όλα όσα υπάρχουν: τη ζωή μας, τον κόσμο μας, το μέλλον μας. Η ψυχολογία παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πιθανή εξέλιξη της συνείδησής μας.