Αυτός είναι και ο λόγος που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν φιλικές οι σχέσεις με το θεό ή με τα άψυχα πράγματα: «Καταρχήν πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ποια φιλία ενδιαφέρει την έρευνά μας. Διότι, κατά πώς φαντάζονται οι άνθρωποι, υπάρχει και φιλία προς το θεό και φιλία προς τα άψυχα· αλλά κάνουν λάθος» (1208b 11.6).
Και θα εξηγήσει αμέσως: «Η αιτία: λέμε πως υπάρχει φιλία εκεί που υπάρχει αμοιβαιότητα· αλλά η φιλία προς το θεό δεν επιδέχεται αμοιβαιότητα· ούτε καν η αγάπη προς το θεό δεν είναι εφικτή, αφού δε θα είχε νόημα να πει κανείς ότι αγαπάει το Δία. Βέβαια, ούτε και η φιλία προς τα άψυχα επιδέχεται αμοιβαιότητα, μολονότι υπάρχει η δυνατότητα να αγαπάμε κάτι από αυτά: για παράδειγμα, μιλάμε για αγάπη στο κρασί ή σε κάτι άλλο σαν κι αυτό» (1208b 11.6-7).
Κατά συνέπεια: «Αυτός είναι και ο λόγος που δε διερευνούμε ούτε τη φιλία προς το θεό ούτε τη φιλία προς τα άψυχα, αλλά μόνο τη φιλία προς τα έμψυχα, και μάλιστα προς εκείνα στα οποία είναι εφικτή η αμοιβαιότητα» (1208b 11.7). «Το συμφέρον δεν είναι ποτέ σταθερό· γι’ αυτό και η φιλία που βασίζεται στο συμφέρον δεν είναι σίγουρη· ακολουθεί τις μεταπτώσεις του συμφέροντος· το ίδιο και η φιλία η βασισμένη στην ευχαρίστηση» (1209b 11.21).
Η φιλία αποτελεί αποκλειστικά ανθρώπινη σχέση και στηρίζεται στην αμοιβαιότητα, δηλαδή στο κοινό ενωτικό ενδιαφέρον που μπορεί να είναι είτε το αγαθό είτε η ευχαρίστηση είτε το συμφέρον (είτε όλα αυτά μαζί): «Όποιος, τώρα, κάνει μια φιλία βασισμένη στην ευχαρίστηση, αυτός δεν έχει υποχρεωτικά και τη φιλία που βασίζεται στο αγαθό· ούτε και αυτός που κάνει μια φιλία βασισμένη στο συμφέρον· αλλά όλες αυτές οι μορφές φιλίας, η βασισμένη στο αγαθό και η βασισμένη στην ευχαρίστηση και η βασισμένη στο συμφέρον, μπορεί να μην ταυτίζονται αλλά πάντως δεν είναι και άσχετες μεταξύ τους, καθώς κρέμονται κατά κάποιο τρόπο από το ίδιο σημείο» (1209a 11.14-15).
Για να γίνει σαφέστερος ο Αριστοτέλης θα φέρει ως παράδειγμα τη χρήση του επιθέτου «ιατρικός»: «Παράδειγμα: λέμε ιατρικό το μαχαίρι και ιατρικό τον άνθρωπο και ιατρική την επιστήμη· όλα αυτά δεν παίρνουν το όνομα “ιατρικός” με την ίδια λογική, αλλά το μεν μαχαίρι ονομάζεται ιατρικό γιατί είναι χρήσιμο στην ιατρική, ο δε άνθρωπος γιατί φέρνει την υγεία, η δε επιστήμη γιατί η ίδια αποτελεί την αρχή της έννοιας “ιατρικός”. Έτσι και οι φιλίες δεν έχουν αυτό το όνομα με την ίδια λογική, η φιλία η βασισμένη στο αγαθό και η βασισμένη στην ευχαρίστηση και η βασισμένη στο συμφέρον» (1209a 11.15-16).
Όπως ο όρος «ιατρικός» διαφέρει ανάλογα με την έννοια που αποδίδει είτε στο μαχαίρι είτε στον άνθρωπο είτε στην επιστήμη, έτσι και η έννοια της φιλίας αποκτά διαφορετικό νόημα αν βασίζεται στο αγαθό, το συμφέρον ή την ευχαρίστηση. Σε τελική ανάλυση το κριτήριο που διαφοροποιεί τα είδη της φιλίας είναι η αμοιβαιότητα πάνω στην οποία βασίζεται: «Η φιλία, λοιπόν, ανάμεσα σε ανθρώπους ενάρετους είναι αυτή στην οποία υπάρχει αμοιβαιότητα· και υπάρχει αμοιβαιότητα ακριβώς διότι είναι και οι δύο άξιοι αγάπης· και είναι άξιοι αγάπης ακριβώς διότι είναι αγαθοί» (1109a 11.11).
Αν το κριτήριο της αμοιβαιότητας αλλάξει, αλλάζει και η μορφή της φιλίας: «Η απορία, λοιπόν, ήταν αν ο ενάρετος θα γίνει φίλος με τον κακό. Η απάντηση είναι ότι θα γίνει. Από το προηγούμενο δεδομένο, ότι δηλαδή το αγαθό πάει μαζί με το συμφέρον και την ηδονή, προκύπτει ότι και ο κακός άνθρωπος θα γίνει φίλος πλην όμως με την ιδιότητά του ως ανθρώπου ευχάριστου· αν πάλι ο κακός εξυπηρετεί το συμφέρον του ενάρετου ανθρώπου, με αυτή την ιδιότητα θα γίνει φίλος. Αλλά μια τέτοια φιλία σίγουρα δε θα βασίζεται στο αξιαγάπητο· και αξιαγάπητο ήταν το αγαθό, αλλά ο κακός δεν είναι αξιαγάπητος» (1209a 11.12-13).
Το ζήτημα που προκύπτει είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στο αξιαγάπητο και σε αυτό που πρέπει να αγαπάει κανείς: «Αν κανείς σκεφτεί ποιο είναι το αξιαγάπητο, δε θα βρει τίποτε άλλο, παρά το αγαθό. Και βέβαια, δεν ταυτίζονται μεταξύ τους το αξιαγάπητο και αυτό που πρέπει να αγαπάει κανείς, όπως ακριβώς δεν ταυτίζονται το επιθυμητό και αυτό που πρέπει να επιθυμεί κανείς. Επιθυμητό είναι το εν γένει αγαθό, ενώ αυτό που πρέπει να επιθυμεί κανείς είναι το προσωπικό αγαθό· άρα το προσωπικό αγαθό είναι και αξιαγάπητο, ενώ το αξιαγάπητο δεν είναι υποχρεωτικά και προσωπικό αγαθό» (1208b 11.8 και 1109a 11.9).
Η ταύτιση ή όχι της ατομικής επιθυμίας με την εν γένει επιθυμία έχει να κάνει με την υποκειμενικότητα του καθενός και τις προτεραιότητες που έχει θέσει για τον εαυτό του. Το ίδιο και με αυτά που αγαπάει. Γι’ αυτό και «το αξιαγάπητο δεν είναι υποχρεωτικά και προσωπικό αγαθό», όπως και «το προσωπικό αγαθό δεν είναι (κατ’ ανάγκη) και αξιαγάπητο».
Υπό αυτή την έννοια είναι δυνατό να ερμηνευτεί και η φιλία με τον κακό άνθρωπο, παρόλο που «ο κακός δεν είναι αξιαγάπητος», αφού το αξιαγάπητο δεν ταυτίζεται πάντα με αυτό που αγαπάει ο καθένας ατομικά: «Μπορεί αυτή η φιλία να μη βασίζεται στο αξιαγάπητο, αλλά βασίζεται σε αυτό που αγαπάει κανείς προσωπικά· διότι από την ολοκληρωμένη φιλία, αυτή που συνδέει τους ενάρετους ανθρώπους, προκύπτουν και οι δύο άλλες μορφές φιλίας, η φιλία που βασίζεται στην ευχαρίστηση και η φιλία που βασίζεται στο συμφέρον» (1209a 11.13).
Το ότι ο ενάρετος ενδέχεται να συνάψει φιλίες με ανθρώπους κακούς είτε από ευχαρίστηση είτε από συμφέρον δεν αναιρεί το γεγονός ότι πράγματι είναι ενάρετος, αφού δεν αντίκειται στην αρετή ούτε η ευχαρίστηση ούτε το συμφέρον. Το ζήτημα είναι η ποιότητα της ευχαρίστησης και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται κανείς το συμφέρον του.
Δεν υπάρχει αμφισβήτηση ότι η επιδίωξη της καλής υγείας αποτελεί καλό και συμφέρον, δηλαδή αγαθό που επιθυμούν τόσο οι ενάρετοι όσο και αυτοί που δεν κατέχουν την αρετή. Η συναναστροφή του ενάρετου ανθρώπου με κάποιον γιατρό που, αν και κατέχει καλά την επιστήμη του, ως χαρακτήρας απέχει από την αρετή δεν ακυρώνει την αρετή του πρώτου καταδεικνύοντας ότι ο ενάρετος μπορεί να συναναστραφεί ακόμη και κακούς, αν κρίνει ότι αυτό υπαγορεύει το συμφέρον του.
Το ίδιο μπορεί να προκληθεί και από την ευχαρίστηση, καθώς ο ενάρετος δεν αποκλείεται να βρίσκει χαρά με το χιούμορ και την ευφράδεια κάποιου, που πιθανά να μην κατέχει την αρετή. Μια τέτοια συναναστροφή όχι μόνο δεν αποκλείεται, αλλά δεν αντίκειται και στην αρετή του πρώτου παρά το γεγονός ότι συναναστρέφεται με κάποιον που δεν έχει τη δική του αρετή.
Ο Αριστοτέλης σημειώνει: «Υπάρχει και η φιλία του ενάρετου προς έναν άνθρωπο κακό· γιατί μπορεί ο τελευταίος να είναι άνθρωπος ευχάριστος και να κέρδισε τη φιλία ακριβώς χάρη στην ιδιότητά του αυτή» (1209b 11.20).
Κι όχι μόνο αυτό: «Φίλος γίνεται και άνθρωπος κακός με άνθρωπο κακό· γιατί στο βαθμό που πιθανόν έχουν το ίδιο συμφέρον, σ’ αυτό βασίζουν τη φιλία τους. Διότι τούτο είναι κάτι που το βλέπουμε και γίνεται: όταν υπάρχει το ίδιο συμφέρον, οι άνθρωποι γίνονται φίλοι ακριβώς βασισμένοι σ’ αυτό· ώστε και ανάμεσα σε ανθρώπους κακούς τίποτα δεν μπορεί να αποκλείσει την ύπαρξη ενός κοινού συμφέροντος» (1209b 11.20).
Όλες οι μορφές φιλίας είναι δυνατό τα επιτευχθούν και μάλιστα ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπινους χαρακτήρες. Πέρα από την αρετή, τόσο το συμφέρον όσο και η ευχαρίστηση είναι σε θέση να φέρουν κοντά τους ανθρώπους. Το βέβαιο είναι ότι η ισχυρότερη μορφή φιλίας είναι αυτή που αναπτύσσεται ανάμεσα σε ενάρετους ανθρώπους: «Είναι εύλογο να έχουν μια πολύ πιο δυνατή φιλία οι φίλοι που βασίζουν τη φιλία τους στην αρετή, αφού αυτοί τα έχουν όλα, και το αγαθό και την ευχαρίστηση και το συμφέρον» (1209b 11.19).
Την άποψη ότι η φιλία που βασίζεται στην αρετή εμπεριέχει και το συμφέρον και την ευχαρίστηση ο Αριστοτέλης διατίθεται να την επαναλάβει: «Έστω ότι κάποιος λέει: “όποιος κάνει ένα φίλο βασισμένος στην ευχαρίστηση, δεν είναι πραγματικός φίλος, διότι η φιλία του δε βασίζεται στο αγαθό”· όποιος το λέει αυτό, βαδίζει προς τη φιλία των ενάρετων, αυτήν που απαρτίζεται από όλα τα προηγούμενα, και από το αγαθό και από την ευχαρίστηση και από το συμφέρον» (1209a 11.17).
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η φιλία των ενάρετων είναι η πληρέστερη μορφή φιλίας, αφού η πραγμάτωση της αρετής φέρνει σε πέρας και το ωφέλιμο και το ευχάριστο: «Η πιο σίγουρη, λοιπόν, και πιο σταθερή και πιο καλή είναι η φιλία ανάμεσα στους ενάρετους, η φιλία που βασίζεται στην αρετή και το αγαθό· πράγμα εύλογο. Αφού η αρετή, στην οποία βασίζεται η φιλία, είναι κάτι που δε γνωρίζει μεταπτώσεις, είναι εύλογο και αυτή η φιλία να μη γνωρίζει μεταπτώσεις» (1209b 11.21).
Οι φιλίες του συμφέροντος ή της ευχαρίστησης είναι καταδικασμένες στο εφήμερο, καθώς τα στοιχεία της αμοιβαιότητας που τις συγκροτούν (συμφέρον-ευχαρίστηση) είναι ρηχά και μεταβάλλονται: «Το συμφέρον δεν είναι ποτέ σταθερό· γι’ αυτό και η φιλία που βασίζεται στο συμφέρον δεν είναι σίγουρη· ακολουθεί τις μεταπτώσεις του συμφέροντος· το ίδιο και η φιλία η βασισμένη στην ευχαρίστηση» (1209b 11.21).
Κατ’ επέκταση, η ολοκληρωμένη φιλία της αρετής δεν μπορεί παρά να απευθύνεται σε ανθρώπους αντίστοιχης ποιότητας που αντλούν ευχαρίστηση από την πραγμάτωση της ενάρετης ζωής. Για τους υπόλοιπους απομένει ο συμβιβασμός στις κατώτερες μορφές φιλίας. Οι άνθρωποι αυτού του είδους δεν προορίζονται για την ευτυχία των αρίστων. Το επίπεδο των σχέσεων που συνάπτουν, σε τελική ανάλυση, φανερώνει και το δικό τους επίπεδο.
Το ζήτημα τίθεται με απόλυτη σαφήνεια: «Η φιλία, ασφαλώς, των αρίστων είναι η φιλία η βασισμένη στην αρετή· η φιλία των πολλών είναι βασισμένη στο συμφέρον· η φιλία η βασισμένη στην ευχαρίστηση είναι η φιλία ανθρώπων χαμηλού επιπέδου, ανθρώπων τυχαίων» (1209b 11.22).
Οι άνθρωποι που απογοητεύονται κι αγανακτούν από τη συμπεριφορά των φίλων τους προφανώς δεν είχαν σοβαρά κριτήρια για την επιλογή τους. Μοιραία η ευθύνη επιστρέφει σε αυτούς: «Συμβαίνει, όμως, να αγανακτούν οι άνθρωποι, όταν κάνουν φίλους κακούς, και να εκπλήττονται· μα τούτο δεν είναι καθόλου παράξενο. Η αιτία: αν η φιλία που τους ενώνει έχει ως αρχή της την ευχαρίστηση ή το συμφέρον, τότε, με το που εκλείψουν αυτά, εξαφανίζεται και η φιλία» (1209b 11.23).
Ο Αριστοτέλης απευθύνεται ευθέως στον αναγνώστη: «Η φιλία σου γι’ αυτόν τον άνθρωπο δεν υπήρχε βασισμένη στην αρετή, οπότε δεν είναι καθόλου παράξενο που οι πράξεις του δεν είναι με τίποτα πράξεις ενάρετες» (1209b 11.24).
Από αυτή την άποψη, η αγανάκτηση δεν είναι δίκαιη: «κάνουν λάθος που αγανακτούν. Έκαναν μια φιλία βασισμένη στην ευχαρίστηση και φαντάζονται ότι πρέπει να έχουν μια φιλία βασισμένη στην αρετή· πράγμα αδύνατο· μια φιλία βασισμένη στην ευχαρίστηση ή στο συμφέρον δεν αποτελεί υποχρεωτικά και φιλία βασισμένη στην αρετή» (1209b 11.24).
Εν τέλει, το λάθος είναι δικό τους: «Τους ενώνει η ευχαρίστηση, αλλά απαιτούν την αρετή και βέβαια κάνουν λάθος· δεν είναι η αρετή επακόλουθο της ευχαρίστησης και του συμφέροντος, αλλά τούτα τα δύο είναι επακόλουθα της αρετής» (1209b 11.25).
Η αρετή είναι η επισφράγιση της ευχαρίστησης, χωρίς όμως να ισχύει και το αντίστροφο. Οι ενάρετοι άνθρωποι είναι πάντοτε ευχάριστοι ο ένας για τον άλλο, όσοι όμως είναι ευχάριστοι δε σημαίνει ότι θα συμπεριφερθούν με αρετή: «Και θα ήταν παράδοξο να θεωρήσει κανείς ότι οι ενάρετοι δεν είναι οι ίδιοι απόλυτα ευχάριστοι ο ένας για τον άλλο· αφού και οι κακοί άνθρωποι είναι ευχάριστοι ο ένας για τον άλλο, κατά πως το λέει ο Ευριπίδης: “κακός κακώ συντέτηκεν”· δεν είναι η αρετή επακόλουθο της ευχαρίστησης, αλλά η ευχαρίστηση επακόλουθο της αρετής» (1209b 11.25).
Όσο για τη σημασία της ευχαρίστησης σε μια σχέση φιλίας, ο Αριστοτέλης είναι κατηγορηματικός: «Άραγε πρέπει υποχρεωτικά να συναντάται η ευχαρίστηση και σε μια φιλία ανάμεσα σε ανθρώπους ενάρετους ή όχι; Θα ήταν παράδοξο να πούμε όχι. Η εξήγηση: αν τους αφαιρέσεις το να είναι ευχάριστοι ο ένας στον άλλο, θα βρουν άλλους φίλους για να είναι μαζί, τους ευχάριστους· για να είσαι μαζί με κάποιον, δεν υπάρχει τίποτα πιο σπουδαίο από το να είναι αυτός άνθρωπος ευχάριστος· και είναι όντως παράδοξο να θεωρεί κανείς ότι δεν πρέπει οι ενάρετοι άνθρωποι –και κατεξοχήν αυτοί– να είναι μαζί· πράγμα, βέβαια που δε γίνεται χωρίς την ευχαρίστηση· θα πρέπει, συνεπώς, όπως είναι λογικό, κατεξοχήν ανάμεσα σ’ αυτούς να υπάρχει η αμοιβαία ευχαρίστηση» (1210a 11.26 και 11.27).
Αριστοτέλης, Ηθικά Μεγάλα
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου