ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (4.9.5-4.10.4)

[4.9.5] Καὶ ἐπὶ τούτοις τῶν μάντεών τινες μῆνιν ἐκ Διονύσου ᾖδον, ὅτι ἡ θυσία ἐξελείφθη Ἀλεξάνδρῳ ἡ τοῦ Διονύσου. καὶ Ἀλέξανδρος μόγις πρὸς τῶν ἑταίρων πεισθεὶς σίτου τε ἥψατο καὶ τὸ σῶμα κακῶς ἐθεράπευσε· καὶ τῷ Διονύσῳ τὴν θυσίαν ἀπέδωκεν, ἐπεὶ οὐδὲ αὐτῷ ἄκοντι ἦν ἐς μῆνιν τοῦ θείου μᾶλλόν τι ἢ τὴν αὑτοῦ κακότητα ἀναφέρεσθαι τὴν ξυμφοράν. [4.9.6] ταῦτα μεγαλωστὶ ἐπαινῶ Ἀλεξάνδρου, τὸ μήτε ἀπαυθαδιάσασθαι ἐπὶ κακῷ, μήτε προστάτην τε καὶ ξυνήγορον κακίονα ἔτι γενέσθαι τοῦ ἁμαρτηθέντος, ἀλλὰ ξυμφῆσαι γὰρ ἐπταικέναι ἄνθρωπόν γε ὄντα.

[4.9.7] Εἰσὶ δὲ οἳ λέγουσιν Ἀνάξαρχον τὸν σοφιστὴν ἐλθεῖν μὲν παρ᾽ Ἀλέξανδρον κληθέντα, ὡς παραμυθησόμενον· εὑρόντα δὲ κείμενον καὶ ἐπιστένοντα, ἀγνοεῖν, φάναι ἐπιγελάσαντα, διότι ἐπὶ τῷδε οἱ πάλαι σοφοὶ ἄνδρες τὴν Δίκην πάρεδρον τῷ Διῒ ἐποίησαν ὡς ὅ τι ἂν πρὸς τοῦ Διὸς κυρωθῇ, τοῦτο ξὺν δίκῃ πεπραγμένον. καὶ οὖν καὶ τὰ ἐκ βασιλέως μεγάλου γιγνόμενα δίκαια χρῆναι νομίζεσθαι, πρῶτα μὲν πρὸς αὐτοῦ βασιλέως, ἔπειτα πρὸς τῶν ἄλλων ἀνθρώπων. [4.9.8] ταῦτα εἰπόντα παραμυθήσασθαι μὲν Ἀλέξανδρον ἐν τῷ τότε, κακὸν δὲ μέγα, ὡς ἐγώ φημι, ἐξεργάσασθαι Ἀλεξάνδρῳ καὶ μεῖζον ἔτι ἢ ὅτῳ τότε ξυνείχετο, εἴπερ οὖν σοφοῦ ἀνδρὸς τήνδε ἔγνω τὴν δόξαν, ὡς οὐ τὰ δίκαια ἄρα χρὴ σπουδῇ ἐπιλεγόμενον πράττειν τὸν βασιλέα, ἀλλὰ ὅ τι ἂν καὶ ὅπως οὖν ἐκ βασιλέως πραχθῇ, τοῦτο δίκαιον νομίζειν. [4.9.9] ἐπεὶ καὶ προσκυνεῖσθαι ἐθέλειν Ἀλέξανδρον λόγος κατέχει, ὑπούσης μὲν αὐτῷ καὶ τῆς ἀμφὶ τοῦ Ἄμμωνος πατρὸς μᾶλλόν τι ἢ Φιλίππου δόξης, θαυμάζοντα δὲ ἤδη τὰ Περσῶν καὶ Μήδων τῆς τε ἐσθῆτος τῇ ἀμείψει καὶ τῆς ἄλλης θεραπείας τῇ μετακοσμήσει. οὐκ ἐνδεῆσαι δὲ οὐδὲ πρὸς τοῦτο αὐτῷ τοὺς κολακείᾳ ἐς αὐτὸ ἐνδιδόντας, ἄλλους τέ τινας καὶ δὴ καὶ τῶν σοφιστῶν τῶν ἀμφ᾽ αὐτὸν Ἀνάξαρχόν τε καὶ Ἆγιν Ἀργεῖον, ἐποποιόν.
[4.10.1] Καλλισθένην δὲ τὸν Ὀλύνθιον Ἀριστοτέλους τε τῶν λόγων διακηκοότα καὶ τὸν τρόπον ὄντα ὑπαγροικότερον οὐκ ἐπαινεῖν ταῦτα. τούτου μὲν δὴ ἕνεκα καὶ αὐτὸς Καλλισθένει ξυμφέρομαι, ἐκεῖνα δὲ οὐκέτι ἐπιεικῆ δοκῶ τοῦ Καλλισθένους, εἴπερ ἀληθῆ ξυγγέγραπται, ὅτι ὑφ᾽ αὑτῷ εἶναι ἀπέφαινε καὶ τῇ αὑτοῦ ξυγγραφῇ Ἀλέξανδρόν τε καὶ τὰ Ἀλεξάνδρου ἔργα, [4.10.2] οὔκουν αὐτὸς ἀφῖχθαι ἐξ Ἀλεξάνδρου δόξαν κτησόμενος, ἀλλὰ ἐκεῖνον εὐκλεᾶ ἐς ἀνθρώπους ποιήσων· καὶ οὖν καὶ τοῦ θείου τὴν μετουσίαν Ἀλεξάνδρῳ οὐκ ἐξ ὧν Ὀλυμπιὰς ὑπὲρ τῆς γενέσεως αὐτοῦ ψεύδεται ἀνηρτῆσθαι, ἀλλὰ ἐξ ὧν ἂν αὐτὸς ὑπὲρ Ἀλεξάνδρου ξυγγράψας ἐξενέγκῃ ἐς ἀνθρώπους. [4.10.3] εἰσὶ δὲ οἳ καὶ τάδε ἀνέγραψαν, ὡς ἄρα ἤρετο αὐτόν ποτε Φιλώτας ὅντινα οἴοιτο μάλιστα τιμηθῆναι πρὸς τῆς Ἀθηναίων πόλεως· τὸν δὲ ἀποκρίνασθαι Ἁρμόδιον καὶ Ἀριστογείτονα, ὅτι τὸν ἕτερον τοῖν τυράννοιν ἔκτειναν καὶ τυραννίδα ὅτι κατέλυσαν. [4.10.4] ἐρέσθαι δὲ αὖθις τὸν Φιλώταν εἰ τῷ τύραννον κτείναντι ὑπάρχοι παρ᾽ οὕστινας ἐθέλει τῶν Ἑλλήνων φυγόντα σώζεσθαι· καὶ ἀποκρίνασθαι αὖθις Καλλισθένην, εἰ καὶ μὴ παρ᾽ ἄλλους, παρά γε Ἀθηναίους ὅτι φυγόντι ὑπάρχοι σώζεσθαι. τούτους γὰρ καὶ πρὸς Εὐρυσθέα πολεμῆσαι ὑπὲρ τῶν παίδων τῶν Ἡρακλέους, τυραννοῦντα ἐν τῷ τότε τῆς Ἑλλάδος.

***

[4.9.5] Με την ευκαιρία αυτή μερικοί μάντεις έψαλαν για την οργή του Διονύσου, επειδή ο Αλέξανδρος παρέλειψε τη θυσία του Διονύσου. Με πολλή δυσκολία πείσθηκε και ο Αλέξανδρος από τους εταίρους και έλαβε τροφή και φρόντισε στοιχειωδώς το σώμα του. Πρόσφερε επίσης τη θυσία στον Διόνυσο, επειδή και ο ίδιος ήθελε να αποδώσει τη συμφορά στην οργή μάλλον του θεού παρά στη δική του αναξιότητα. [4.9.6] Για τη στάση του αυτή επαινώ πάρα πολύ τον Αλέξανδρο, και διότι δεν αντιμετώπισε με υπεροψία την κακή πράξη του και διότι δεν έγινε άνανδρος υπερασπιστής και συνήγορος του σφάλματός του, αλλά ομολόγησε ότι είχε κάνει λάθος σαν άνθρωπος που ήταν.
[4.9.7] Μερικοί όμως συγγραφείς αναφέρουν ότι προσκλήθηκε ο Ανάξαρχος ο σοφιστής και ήρθε στον Αλέξανδρο για να τον παρηγορήσει. Όταν τον βρήκε ξαπλωμένο στο κρεβάτι και να αναστενάζει, γέλασε και του είπε πως δεν θα ήξερε ότι γι᾽ αυτόν το λόγο οι αρχαίοι σοφοί έβαλαν τη Δίκη να κάθεται δίπλα στον Δία, ώστε κάθε απόφασή του να θεωρείται σύμφωνη με το δίκαιο. Και οι πράξεις, λοιπόν, ενός μεγάλου βασιλιά πρέπει να θεωρούνται δίκαιες από τον ίδιο πρώτα τον βασιλιά και έπειτα από τους άλλους ανθρώπους. [4.9.8] Με τους λόγους αυτούς ο Ανάξαρχος παρηγόρησε τότε τον Αλέξανδρο, κατά τη γνώμη μου όμως του έκανε μεγάλο κακό, ακόμη μεγαλύτερο μάλιστα από εκείνο που τότε τον βασάνιζε, εφόσον δεχόταν βέβαια ότι αυτή ήταν η γνώμη ενός σοφού ανδρός, ότι δηλαδή ο βασιλιάς δεν πρέπει να διαλέγει με επιμονή το δίκαιο και να ενεργεί, αλλά να θεωρεί δίκαιο ο,τιδήποτε έκανε ο ίδιος και με οποιοδήποτε τρόπο και αν το έκανε.
[4.9.9] Υπάρχει πράγματι η παράδοση ότι ο Αλέξανδρος ήθελε να τον προσκυνούν, επειδή είχε στο νου του την ιδέα ότι πατέρας του ήταν μάλλον ο Άμμων παρά ο Φίλιππος και επειδή έδειχνε ήδη θαυμασμό για τα περσικά και μηδικά έθιμα όχι μόνο με την αλλαγή της ενδυμασίας αλλά και με τη μεταβολή του τρόπου της ζωής του. Δεν έλειψαν επίσης εκείνοι που υποχωρούσαν στις επιθυμίες του για να τον κολακεύουν, και μερικοί άλλοι ανάμεσά τους και ένας από τους σοφιστές που τον περιστοίχιζαν, ο Ανάξαρχος, καθώς και ο επικός Άγις ο Αργείος.
[4.10.1] Λένε ότι ο Καλλισθένης ο Ολύνθιος, που είχε παρακολουθήσει τα μαθήματα του Αριστοτέλη και ήταν κάπως αγροίκος στους τρόπους, δεν επιδοκίμαζε τη συμπεριφορά αυτή του Αλεξάνδρου. Κατά τούτο συμφωνώ και εγώ μαζί του, νομίζω όμως ότι ήταν παράλογα εκείνα που έλεγε, αν βέβαια είναι αληθινά όσα έχουν γραφεί σχετικά, ότι δηλαδή ο Αλέξανδρος και τα κατορθώματά του εξαρτώνται από αυτόν και το ιστορικό του έργο [4.10.2] και ότι ο ίδιος δεν είχε έρθει για να αποκτήσει δόξα από τον Αλέξανδρο, αλλά για να κάμει ένδοξο τον Αλέξανδρο στους ανθρώπους.
Η ύπαρξη, λοιπόν, του θείου στοιχείου στον Αλέξανδρο δεν οφειλόταν σε όσα ψεύδη διέδωσε η Ολυμπιάδα για τη γέννηση αλλά από όσα ο ίδιος με το ιστορικό του έργο θα παρουσίαζε στους ανθρώπους για τον Αλέξανδρο. [4.10.3] Μερικοί συγγραφείς ανέγραψαν και τούτο, ότι δήθεν τον ρώτησε κάποτε ο Φιλώτας ποιόν νόμιζε ότι τίμησε περισσότερο η πόλη των Αθηναίων. Ο Καλλισθένης του απάντησε ότι τίμησε τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, επειδή αυτοί σκότωσαν τον ένα από τους δύο τυράννους και ανέτρεψαν την τυραννίδα. [4.10.4] Ο Φιλώτας τον ξαναρώτησε, αν υπήρχε η δυνατότητα σε ένα τυραννοκτόνο να σωθεί καταφεύγοντας σε όποιους Έλληνες ήθελε. Ο Καλλισθένης και πάλι του απάντησε ότι θα μπορούσε ασφαλώς να σωθεί αν κατέφευγε στους Αθηναίους και αν ακόμη δεν του πρόσφεραν άσυλο οι άλλοι Έλληνες. Επειδή οι Αθηναίοι πολέμησαν για χάριν των παιδιών του Ηρακλή ακόμη και κατά του Ευρυσθέα, που ήταν τότε τύραννος της Ελλάδος.