Χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Η θεωρία του Raymond Cattell

O Raymond B. Cattell γεννήθηκε το 1905 στην Αγγλία. Σπούδασε χημεία και ψυχολογία. Ως διευθυντής κλινικής παιδιών οργάνωσε έρευνες σχετικά με την προσωπικότητα και απέκτησε σημαντική κλινική εμπειρία. Το 1937 πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου δίδαξε σε γνωστά πανεπιστήμια. Στη μακρόχρονη καριέρα του έχει προσφέρει σημαντικό έργο, στο οποίο διακρίνονται επιρροές από αρκετές πηγές.

O Raymond B. Cattell και η θεωρία των χαρακτηριστικών προσωπικότητας

Το ενδιαφέρον του Cattell για την εφαρμογή της τεχνικής της ανάλυσης παραγόντων στις έρευνες για την προσωπικότητα, καθώς και η προσπάθειά του να αναπτύξει μια θεωρία στην οποία η προσωπικότητα έχει ιεραρχική οργάνωση, καταδεικνύουν ότι επηρεάστηκε από τους ίδιους Αγγλους ψυχολόγους που επηρέασαν τον Eysenck και τους Spearman και Burt. Στις απόψεις του για τα κίνητρα του ατόμου ο Cattell επηρεάστηκε από έναν άλλο Άγγλο ψυχολόγο, τον W. McDougall.

Η σημαντική κλινική εμπειρία του, καθώς και η πείρα του στην έρευνα προσωπικότητας τον ευαισθητοποίησαν απέναντι στις δυνατότητες και τους περιορισμούς της κλινικής και πειραματικής έρευνας. Η αρχική του εκπαίδευση και εμπειρία ως χημικού άσκησε επιρροή στον τρόπο σκέψης του ως ψυχολόγου. Ο Cattell, επηρεασμένος από τον περιοδικό πίνακα του Mendeleyef, στον οποίο ταξινομούνται όλα τα χημικά στοιχεία, επιχείρησε να δημιουργήσει ένα ανάλογο σύστημα ταξινόμησης των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας.

Είδη χαρακτηριστικών προσωπικότητας κατά Catell

Σύμφωνα με τον Cattell, το βασικό δομικό στοιχείο της προσωπικότητας είναι το χαρακτηριστικό.

Το χαρακτηριστικό ορίζεται, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ως μια προδιάθεση του ατόμου που το οδηγεί σε επαναλαμβανόμενα πρότυπα συμπεριφοράς μέσα στο χρόνο και κάτω από διαφορετικές συνθήκες.

Η κυριότερη διαφορά μεταξύ του Cattell και του Eysenck είναι ότι ο πρώτος προτιμά να μένει στο επίπεδο των χαρακτηριστικών, ενώ ο δεύτερος προχωρεί στην ανάλυση των πληροφοριών και φτάνει στο επίπεδο των τύπων προσωπικότητας. Οι πιο σημαντικές διακρίσεις των χαρακτηριστικών, κατά τον Cattell, είναι δύο ειδών.

Η πρώτη διάκριση γίνεται μεταξύ των χαρακτηριστικών ικανότητας, ιδιοσυγκρασίας και δυναμικότητας. Η δεύτερη γίνεται μεταξύ των επιφανειακών και πηγαίων χαρακτηριστικών προσωπικότητας. Τα χαρακτηριστικά ικανότητας έχουν σχέση με τις δεξιότητες που επιτρέπουν στο άτομο να λειτουργεί αποδοτικά. Τα χαρακτηριστικά ιδιοσυγκρασίας αναφέρονται στη συναισθηματική του ζωή και στον προσωπικό τρόπο ανταπόκρισης σε ερεθίσματα.

Για παράδειγμα ο γρήγορος ή ο αργός ρυθμός εργασίας, η ψυχραιμία ή οι συγκινησιακές εξάρσεις και οι παρορμητικές ή προμελετημένες ενέργειες αποτελούν ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά που ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Τα χαρακτηριστικά δυναμικότητας παραπέμπουν στην κινητοποίηση του ατόμου για την εκπλήρωση των στόχων του. Θεωρείται ότι τα χαρακτηριστικά ικανότητας, ιδιοσυγκρασίας και δυναμικότητας αναφέρονται στα κυριότερα σταθερά στοιχεία της προσωπικότητας.

 

Η διάκριση μεταξύ επιφανειακών και πηγαίων χαρακτηριστικών προσωπικότητας

Η διάκριση μεταξύ επιφανειακών και πηγαίων χαρακτηριστικών προσωπικότητας στηρίζεται στο επίπεδο παρατήρησης της συμπεριφοράς. Τα επιφανειακά χαρακτηριστικά παραπέμπουν σε συμπεριφορές οι οποίες, επιφανειακά, φαίνεται ότι μεταβάλλονται ταυτόχρονα, αλλά στην πραγματικότητα δεν αλληλεξαρτώνται και δεν έχουν απαραίτητα κοινή αιτία. Τα πηγαία χαρακτηριστικά εκφράζουν τη σχέση μεταξύ συμπεριφορών που αλληλεξαρτώνται και μεταβάλλονται μαζί και, τελικά, σχηματίζουν ανεξάρτητες διαστάσεις προσωπικότητας. Τα επιφανειακά χαρακτηριστικά μπορούν να ανακαλυφθούν με μεθόδους στις οποίες παρεμβαίνει η υποκειμενικότητα, όπως το να ερωτώνται άτομα ποια χαρακτηριστικά προσωπικότητας θεωρούν ότι συσχετίζονται. Για την ανακάλυψη, όμως, των πηγαίων χαρακτηριστικών είναι απαραίτητη η περισσότερο αξιόπιστη στατιστική διαδικασία της ανάλυσης παραγόντων.

Τα πηγαία χαρακτηριστικά θεωρούνται οι δομικοί λίθοι της προσωπικότητας.

Πηγές πληροφόρησης του Cattell για τους δομικούς λίθους της προσωπικότητας

O Cattell, προκειμένου να διερευνήσει τους δομικούς λίθους της προσωπικότητας, χρησιμοποιεί τρεις πηγές πληροφόρησης: την παρατήρηση, τα ερωτηματολόγια και τις αντικειμενικές δοκιμασίες (τεστ). Μέσω της παρατήρησης, συλλέγονται πληροφορίες (Life record data ή Ldata) για τη συμπεριφορά του ατόμου σε πραγματικές, καθημερινές καταστάσεις, όπως η επίδοση στο σχολείο, οι συναναστροφές με συνομηλίκους κ.ά . Μέσω των ερωτηματολογίων προσωπικότητας, όπως είναι αυτό του Eysenck, συλλέγονται πληροφορίες (Question naire data ή Q-daia) που αναφέρει το άτομο για τον εαυτό του.

Στις αντικειμενικές δοκιμασίες (τεστ) (Objective test data ή OT-data) καταγράφεται η συμπεριφορά του υποκειμένου κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες εργαστηρίου στις οποίες το υποκείμενο αδυνατεί να προβλέψει τη σχέση μεταξύ της απόκρισής του και του χαρακτηριστικού προσωπικότητας που μετριέται. Ο Cattell ανέμενε να προκύψουν οι ίδιοι παράγοντες, δηλαδή τα ίδια χαρακτηριστικά προσωπικότητας, από την παραγοντική ανάλυση των πληροφοριών κάθε πηγής.

Ερωτηματολόγιο των 16 Παραγόντων Προσωπικότητας του Cattell

Αρχικά, μέσω της ανάλυσης παραγόντων των L data εντόπισε 15 χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Για να διαπιστώσει αν παρόμοια χαρακτηριστικά προκύπτουν από την ανάλυση των Q-data, δημιούργησε ένα ερωτηματολόγιο το οποίο συμπληρώθηκε από δείγμα υγιών υποκειμένων. Η ανάλυση παραγόντων που ακολούθησε, έδωσε συνολικά 16 παράγοντες ή χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε σε αυτή την έρευνα έγινε γνωστό ως το Ερωτηματολόγιο των 16 Παραγόντων Προσωπικότητας του Cattell (16 Personality Factor Questionnaire). O Cattell απέφυγε να αποδώσει τους παράγοντες που εντόπισε με σταθερούς όρους, για να αποτρέψει τυχόν παρερμηνεία τους.

Τα 16 χαρακτηριστικά προσωπικότητας που προκύπτουν από το ερωτηματολόγιο του Cattell αναφέρονται κυρίως στις ικανότητες και την ιδιοσυγκρασία του ατόμου. Από αυτά τα 16 χαρακτηριστικά προσωπικότητας, τα 12 είναι παρόμοια με εκείνα που ανακαλύφθηκαν με τη μέθοδο L-data, ενώ 4 εντοπίζονται μόνο με τη μέθοδο Q-data.

Χρησιμοποιώντας λοιπόν τη μέθοδο της ανάλυσης παραγόντων, ανακάλυψε δεκαέξι παράγοντες προσωπικότητας:

• εξωστρέφεια – εγκαρδιότητα
• ικανότητα αφαιρετικής σκέψης
• συναισθηματική σταθερότητα
• κυριαρχικότητα
• διαχυτικότητα
• συμμόρφωση με τους κανόνες
• τόλμη
• ρεαλισμός
• εμπιστοσύνη στους άλλους
• επινοητικότητα
• κοινωνική επιδεξιότητα
• αυτοπεποίθηση
• ριζοσπαστικότητα
• αυτάρκεια
• πειθαρχία
• επίπεδο έντασης 

Δοκιμασίες για τη μέτρηση των πηγαίων χαρακτηριστικών προσωπικότητας

O Cattell, στη συνέχεια, στράφηκε στην έρευνα με τη μέθοδο των αντικειμενικών δοκιμασιών (τεστ), και επειδή ήταν τμήμα της αρχικής ερευνητικής του στρατηγικής αλλά και για δύο πρόσθετους λόγους. Πρώτον, επειδή αμφισβητούσε τη χρησιμότητα των ερωτηματολογίων για τους ψυχικά ασθενείς. Δεύτερον, επειδή διαπιστώθηκε ότι στις απαντήσεις των ερωτηματολογίων παρεμβαίνουν διαστρεβλωτικοί παράγοντες, όπως οι ψευδείς δηλώσεις των υποκειμένων προκειμένου να δώσουν καλή εντύπωση κ.ά .Τα αποτελέσματα των ερευνών με τις μεθόδους L-data και Q-data λειτούργησαν καθοδηγητικά στη δημιουργία των αντικειμενικών δοκιμασιών.

Δημιουργήθηκαν περισσότερες από 500 τέτοιες δοκιμασίες, που αποσκοπούσαν στη μέτρηση των πηγαίων χαρακτηριστικών προσωπικότητας τα οποία είχαν εντοπιστεί με τις παραπάνω μεθόδους. Από την επεξεργασία των OT-data, μέσω της ανάλυσης παραγόντων, προέκυψαν 21 παράγοντες, δηλαδή πηγαία χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Αν και γίνονται αρκετές συσχετίσεις των χαρακτηριστικών που εντοπίζονται με τις μεθόδους L-data, Q-data, από τη μια , και ΟT-data, από την άλλη, δεν είναι δυνατή η ένα προς ένα αντιστοιχία τους. Τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που συζητιούνται εδώ δεν σχηματίζουν ολοκληρωμένα τη δομή της προσωπικότητας όπως την εννοεί ο Cattell, αλλά περιγράφουν γενικά τη φύση της δομής αυτής. Με άλλα λόγια, αποτελούν το σκελετό του συστήματος ταξινόμησης των χαρακτηριστικών προσωπικότητας που εμπνεύστηκε αρχικά ο Cattell.

Ο ίδιος (1979) παραθέτει ως ενδείξεις υπέρ της ύπαρξης αυτών των χαρακτηριστικών τα ακόλουθα:

1. τα αποτελέσματα παραγοντικών αναλύσεων τριών ειδών πληροφοριών (L-data, Q-data , ΟT data)
2. παρόμοια αποτελέσματα διαπολιτισμικών ερευνών
3. παρόμοια αποτελέσματα ερευνών σε άτομα διαφορετικής ηλικίας
4. τη μεγάλη χρησιμότητά τους στην πρόβλεψη της ατομικής συμπεριφοράς στο φυσικό και οικείο περιβάλλον και
5. τη σημαντική συμβολή γενετικών παραγόντων στη δημιουργία πολλών χαρακτηριστικών

Σταθερότητα και μεταβλητότητα συμπεριφοράς

Ο Cattell δεν ασχολήθηκε μόνο με τη δομή της προσωπικότητας, αλλά εστίασε την προσοχή του και στη διαδικασία κινητοποίησης του ατόμου για την πραγμάτωση των στόχων του. Στην προσπάθειά του να καθορίσει τα χαρακτηριστικά δυναμικότητας εφάρμοσε και πάλι την τεχνική της ανάλυσης παραγόντων. Μελετώντας τον τρόπο δράσης του ατόμου σε συγκεκριμένες καταστάσεις, καθώς και τα συσχετιζόμενα επαναλαμβανόμενα πρότυπα συμπεριφοράς, ο Cattell συμπέρανε ότι τα κίνητρα δράσης του ανθρώπου διακρίνονται σε έμφυτα και επίκτητα. Παραδείγματα έμφυτων κινήτρων είναι οι επιθυμίες για ασφάλεια, έρωτα και αυτοεκτίμηση. Παραδείγματα επίκτητων κινήτρων είναι οι επιθυμίες που σχετίζονται με τη θρησκεία, τον επαγγελματικό προσανατολισμό κ. ά.

O Cattell δεν θεωρεί τον άνθρωπο ως μία στατική ενότητα που συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις συνθήκες. Η συμπεριφορά του ατόμου σε μια στιγμή εξαρτάται από εκείνα τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας και εκείνα τα κίνητρα που έχουν σχέση με τη δεδομένη περίσταση. Στις μεταβολές της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ανάλογα με τις περιστάσεις, παρεμβαίνουν επίσης οι έννοιες της κατάστασης και του ρόλου.

Ενώ τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας οδηγούν σε επαναλαμβανόμενα γενικά πρότυπα δράσης, η έννοια της κατάστασης (state) αναφέρεται σε αλλαγές συναισθημάτων και διάθεσης που προκαλούνται κυρίως από την ένταση συγκεκριμένων συνθηκών. Η έννοια του ρόλου αναφέρεται στις συμπεριφορές που σχετίζονται περισσότερο με ειδικές περιβαλλοντικές περιστάσεις παρά με την όλη οργάνωση των χαρακτηριστικών προσωπικότητας.

Ο ρόλος των κοινωνικών κανόνων στην προσωπικότητα

Οι κοινωνικοί κανόνες, τα ήθη και έθιμα τροποποιούν την επίδραση των χαρακτηριστικών προσωπικότητας του ατόμου στην εμφάνιση μιας συμπεριφοράς. Έτσι, για παράδειγμα, οι άνθρωποι μπορεί να κραυγάζουν σε έναν αγώνα ποδοσφαίρου, να συζητούν κατά τη διάρκεια ενός γεύματος και να είναι σιωπηλοί σε μια εκκλησία. Επιπλέον, η ιδέα του ρόλου εμπεριέχει το διαφορετικό τρόπο αντίληψης ενός ερεθίσματος, ανάλογα με το ρόλο που επιτελεί το άτομο. Για παράδειγμα, η δασκάλα ανταποκρίνεται με έναν τρόπο στη συμπεριφορά του παιδιού όταν βρίσκονται σε σχολείο και με άλλον τρόπο όταν βρίσκονται σε πλαίσιο όπου εκείνη δεν έχει τον ίδιο ρόλο.

Συμπερασματικά, αν και ο Cattell πιστεύει ότι τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας προκαλούν μια σταθερότητα στη συμπεριφορά μέσα στο χρόνο και κάτω από διαφορετικές συνθήκες, αναγνωρίζει την επιρροή που ασκούν η διάθεση και ο ρόλος που έχει ένα άτομο κατά την εκδήλωσή της.

Ο Cattell, επίσης, μελέτησε την ανάπτυξη της προσωπικότητας και την Ψυχοπαθολογία. Οι έρευνες σχετικά με την ανάπτυξη της προσωπικότητας εστιάζονται, κυρίως, στη συμβολή γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων στη δημιουργία κάθε χαρακτηριστικού προσωπικότητας. Στις έρευνες που αφορούν την ψυχοπαθολογία, ο Cattell μελετά τις διαφορές των χαρακτηριστικών μεταξύ ατόμων που ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες ασθενών. Σε αντίθεση με τον Eysenck, ο οποίος ασχολήθηκε με τη συμπεριφοριστική θεραπευτική προσέγγιση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς, ο Cattell δεν υιοθέτησε συγκεκριμένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση.

Αξιολόγηση της θεωρίας του Cattell

O Cattell έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη νέων τεχνικών για την ανάλυση παραγόντων και για τη διερεύνηση της συμβολής γενετικών παραγόντων στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Επιπλέον, προσπάθησε να θέσει τις απόψεις του για τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας σε μια διαπολιτισμική προοπτική. Ένας από τους υποστηρικτές της θεωρίας του Cattell, ο Wiggings (1984), επισημαίνει ότι η στρατηγική του για τη μελέτη της προσωπικότητας οδήγησε στη δημιουργία μιας θεωρίας η οποία προκάλεσε σημαντικό αριθμό εμπειρικών ερευνών, περισσότερων σχεδόν από κάθε άλλη θεωρία προσωπικότητας.

Πολλοί ψυχολόγοι, όμως, αγνοούν την προσφορά του Cattell, ενώ άλλοι αμφισβητούν την εγκυρότητα των δοκιμασιών που χρησιμοποιεί, την αξιοπιστία της μεθόδου της ανάλυσης παραγόντων, καθώς και τις θεωρητικές του απόψεις, γιατί πολλές φορές υπερβαίνουν τα δεδομένα. O cattell, όπως και ο Eysenck, επικρίθηκε για την τάση του να υπερτιμά τις δικές του προσπάθειες και να υποτιμά τη θεωρητική και ερευνητική προσπάθεια άλλων επιστημόνων.