ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1400b-1401b)

[XXIV] Ἐπεὶ δ᾽ ἐνδέχεται τὸν μὲν εἶναι συλλογισμόν, τὸν δὲ μὴ εἶναι μὲν φαίνεσθαι δέ, ἀνάγκη καὶ ἐνθύμημα τὸ μὲν εἶναι, τὸ δὲ μὴ εἶναι ἐνθύμημα φαίνεσθαι δέ, ἐπείπερ τὸ ἐνθύμημα συλλογισμός τις.

[1401a] τόποι δ᾽ εἰσὶ τῶν φαινομένων ἐνθυμημάτων εἷς μὲν ὁ παρὰ τὴν λέξιν, καὶ τούτου ἓν μὲν μέρος, ὥσπερ ἐν τοῖς διαλεκτικοῖς, τὸ μὴ συλλογισάμενον συμπερασματικῶς τὸ τελευταῖον εἰπεῖν, «οὐκ ἄρα τὸ καὶ τό, ἀνάγκη ἄρα τὸ καὶ τό», ἐν τοῖς ἐνθυμήμασι τὸ συνεστραμμένως καὶ ἀντικειμένως εἰπεῖν φαίνεται ἐνθύμημα (ἡ γὰρ τοιαύτη λέξις χώρα ἐστὶν ἐνθυμήματος)· καὶ ἔοικε τὸ τοιοῦτον εἶναι παρὰ τὸ σχῆμα τῆς λέξεως. ἔστι δὲ εἰς τὸ τῇ λέξει συλλογιστικῶς λέγειν χρήσιμον τὸ συλλογισμῶν πολλῶν κεφάλαια λέγειν, ὅτι τοὺς μὲν ἔσωσε, τοῖς δ᾽ ἑτέροις ἐτιμώρησε, τοὺς δ᾽ Ἕλληνας ἠλευθέρωσε· ἕκαστον μὲν γὰρ τούτων ἐξ ἄλλων ἀπεδείχθη, συντεθέντων δὲ φαίνεται καὶ ἐκ τούτων τι γίγνεσθαι.

Ἓν δὲ τὸ παρὰ τὴν ὁμωνυμίαν, τὸ φάναι σπουδαῖον εἶναι μῦν, ἀφ᾽ οὗ γ᾽ ἐστὶν ἡ τιμιωτάτη πασῶν τελετή· τὰ γὰρ μυστήρια πασῶν τιμιωτάτη τελετή. ἢ εἴ τις κύνα ἐγκωμιάζων τὸν ἐν τῷ οὐρανῷ συμπαραλαμβάνοι, ἢ τὸν Πᾶνα, ὅτι Πίνδαρος ἔφησεν

ὦ μάκαρ, ὅν τε μεγάλας θεοῦ κύνα παντοδαπὸν
καλέουσιν Ολύμπιοι,

ἢ ὅτι τὸ μηδένα εἶναι κύν᾽ ἀτιμότατόν ἐστιν, ὥστε τὸ κύνα δῆλον ὅτι τίμιον. καὶ τὸ κοινωνικὸν φάναι τὸν Ἑρμῆν εἶναι μάλιστα τῶν θεῶν· μόνος γὰρ καλεῖται κοινὸς Ἑρμῆς. καὶ τὸ τὸν λόγον εἶναι σπουδαιότατον, ὅτι οἱ ἀγαθοὶ ἄνδρες οὐ χρημάτων ἀλλὰ λόγου εἰσὶν ἄξιοι· τὸ γὰρ λόγου ἄξιον οὐχ ἁπλῶς λέγεται.

Ἄλλος τὸ ‹τὸ› διῃρημένον συντιθέντα λέγειν ἢ τὸ συγκείμενον διαιροῦντα· ἐπεὶ γὰρ ταὐτὸν δοκεῖ εἶναι οὐκ ὂν ταὐτὸ πολλάκις, ὁπότερον χρησιμώτερον, τοῦτο δεῖ ποιεῖν. ἔστι δὲ τοῦτο Εὐθυδήμου λόγος, οἷον τὸ εἰδέναι ὅτι τριήρης ἐμ Πειραεῖ ἐστίν· ἕκαστον γὰρ οἶδεν. καὶ τὸν τὰ στοιχεῖα ἐπιστάμενον ὅτι τὸ ἔπος οἶδεν· τὸ γὰρ ἔπος τὸ αὐτό ἐστιν. καὶ ἐπεὶ τὸ δὶς τοσοῦτον νοσῶδες, μηδὲ τὸ ἓν φάναι ὑγιεινὸν εἶναι· ἄτοπον γὰρ εἰ τὰ δύο ἀγαθὰ ἓν κακόν ἐστιν. οὕτω μὲν οὖν ἐλεγκτικόν, ὧδε δὲ δεικτικόν· οὐ γάρ ἐστιν ἓν ἀγαθὸν δύο κακά· ὅλος δὲ ὁ τόπος παραλογιστικός. πάλιν τὸ Πολυκράτους εἰς Θρασύβουλον, ὅτι τριάκοντα τυράννους κατέλυσε· συντίθησι γάρ. ἢ τὸ ἐν τῷ Ὀρέστῃ τῷ Θεοδέκτου· ἐκ διαιρέσεως γάρ ἐστιν·

δίκαιόν ἐστιν, ἥτις ἂν κτείνῃ πόσιν,

ἀποθνῄσκειν ταύτην, καὶ τῷ πατρί γε τιμωρεῖν τὸν υἱόν,

[1401b] οὐκοῦν καὶ ταῦτα ἃ πέπρακται· συντεθέντα γὰρ ἴσως οὐκέτι δίκαιον. εἴη δ᾽ ἂν καὶ παρὰ τὴν ἔλλειψιν· ἀφαιρεῖ γὰρ τὸ ὑπὸ τίνος.

Ἄλλος δὲ τόπος τὸ δεινώσει κατασκευάζειν ἢ ἀνασκευάζειν· τοῦτο δ᾽ ἐστὶν ὅταν, μὴ δείξας ὅτι ἐποίησεν, αὐξήσῃ τὸ πρᾶγμα· ποιεῖ γὰρ φαίνεσθαι ἢ ὡς οὐ πεποίηκεν, ὅταν ὁ τὴν αἰτίαν ἔχων αὔξῃ, ἢ ὡς πεποίηκεν, ὅταν ὁ κατηγορῶν αὐξῇ. οὔκουν ἐστὶν ἐνθύμημα· παραλογίζεται γὰρ ὁ ἀκροατὴς ὅτι ἐποίησεν ἢ οὐκ ἐποίησεν, οὐ δεδειγμένου.

Ἄλλος τὸ ἐκ σημείου· ἀσυλλόγιστον γὰρ καὶ τοῦτο· οἷον εἴ τις λέγοι «ταῖς πόλεσι συμφέρουσιν οἱ ἐρῶντες· ὁ γὰρ Ἁρμοδίου καὶ Ἀριστογείτονος ἔρως κατέλυσε τὸν τύραννον Ἵππαρχον», ἢ εἴ τις λέγοι ὅτι κλέπτης Διονύσιος· πονηρὸς γάρ· ἀσυλλόγιστον γὰρ δὴ τοῦτο· οὐ γὰρ πᾶς πονηρὸς κλέπτης, ἀλλὰ κλέπτης πᾶς πονηρός.

***
[24] Από τη στιγμή που μπορεί να υπάρχουν όχι μόνο πραγματικοί αλλά και φαινομενικοί συλλογισμοί, δεν μπορεί παρά να υπάρχουν και πραγματικά αλλά και φαινομενικά ενθυμήματα, μια και το ενθύμημα είναι, επίσης,

[1401a] ένα είδος συλλογισμού. Οι τόποι των φαινομενικών ενθυμημάτων είναι οι ακόλουθοι: Πρώτον από τη λανθασμένη χρήση των γλωσσικών εκφραστικών μέσων. Μία περίπτωση αυτού του τόπου θυμίζει τη διαλεκτική, όπου η τελευταία πρόταση μπορεί να παρουσιαστεί με τη μορφή συμπεράσματος, μολονότι δεν έχει τηρηθεί καμιά συλλογιστική διαδικασία («δεν συμβαίνει αυτό και αυτό· δεν μπορεί επομένως παρά να συμβαίνει αυτό και αυτό»)· έτσι και στα ενθυμήματα: η σύντομη και αντιθετική διατύπωση δίνει την εντύπωση ενθυμήματος (γιατί αυτού του είδους η διατύπωση είναι ο χώρος του ενθυμήματος). Αυτού του είδους το φαινομενικό ενθύμημα μοιάζει να έχει την αρχή του στη μορφή της γλωσσικής έκφρασης. Προκειμένου με την έκφραση να δώσουμε την εντύπωση ότι ακολουθούμε συλλογιστική διαδικασία είναι χρήσιμο να αναφέρουμε τα κύρια σημεία πολλών επιμέρους συλλογισμών· ότι, π.χ., άλλους τους έσωσε, για άλλους πήρε εκδίκηση, τους Έλληνες τους ελευθέρωσε: το περιεχόμενο καθεμιάς από τις προτάσεις αυτές αποδείχτηκε με άλλους, διαφορετικούς συλλογισμούς· τώρα όμως που έχουν συνενωθεί, φαίνεται ότι προκύπτει, και από τις τρεις τους μαζί, ένα καινούργιο συμπέρασμα.

Μια δεύτερη περίπτωση αυτού του τόπου έχει στη βάση της την ομωνυμία· να πει, επί παραδείγματι, κανείς ότι ο μυς είναι ένα εξαίρετο ζώο, αφού από αυτό προέρχεται η πιο αξιοσέβαστη από όλες τις θρησκευτικές τελετές· τα μυστήρια είναι, πράγματι, από όλες τις θρησκευτικές τελετές η πιο αξιοσέβαστη· επίσης, αν εγκωμιάζοντας τον κύνα, συμπεριλαμβάνει κανείς και τον κύνα του ουρανού, ή τον Πάνα, επειδή ο Πίνδαρος είπε γι᾽ αυτόν

Ευλογημένε, που οι Ολύμπιοι θεοί σε λένε
πολύμορφο κύνα της Μεγάλης Θεάς,

ή να λέει ότι το να είναι κανείς κύων είναι, προφανώς, τιμή, αφού το να μην είναι κύων είναι κάτι το εξαιρετικά επονείδιστο. Επίσης να λέει ότι ο Ερμής είναι ο πιο κοινωνικός από όλους τους θεούς, αφού μόνο γι᾽ αυτόν λέμε τη φράση «κοινός Ερμής». Ακόμη ότι ο λόγος είναι κάτι το εξαιρετικά σημαντικό, αφού οι καλοί άνθρωποι χαρακτηρίζονται όχι άξιοι χρημάτων, αλλά άξιοι λόγου· γιατί η έκφραση «άξιος λόγου» δεν λέγεται με ένα μόνο νόημα.

Ένας άλλος τόπος φαινομενικού ενθυμήματος είναι όταν κανείς συνενώνει στον λόγο του πράγματα που είναι χωρισμένα ή χωρίζει πράγματα που είναι ενωμένα: από τη στιγμή που φαίνεται πως είναι το ίδιο, πολλές όμως φορές δεν είναι το ίδιο, πρέπει κανείς να κάνει αυτό που ανταποκρίνεται περισσότερο στη δική του ανάγκη. Πρόκειται, βέβαια, για τον λόγο του Ευθύδημου, όπως, επί παραδείγματι, όταν λέει κανείς ότι ξέρει πως υπάρχει τριήρης στον Πειραιά, επειδή ξέρει τι είναι το καθένα από αυτά τα δύο. Ή επίσης όταν λέει ότι επειδή κάποιος ξέρει τα γράμματα της αλφαβήτου, ξέρει και τη λέξη, αφού η λέξη και τα γράμματα είναι το ίδιο πράγμα. Επίσης, επειδή η διπλή ποσότητα ενός πράγματος φέρνει αρρώστια, να πει κανείς ότι ούτε η μονή ωφελεί την υγεία· γιατί θα ήταν περίεργο δύο καλά πράγματα να κάνουν ένα κακό. Αυτή η διατύπωση είναι χρήσιμη σε μια διαδικασία ελέγχου, για αποδεικτικούς όμως σκοπούς είναι χρήσιμη η ακόλουθη διατύπωση: «...γιατί ένα καλό δεν μπορεί να κάνει δύο κακά». Στο σύνολό του, πάντως, ο τόπος αυτός βοηθάει στην καταστρατήγηση της σωστής συλλογιστικής διαδικασίας και στην εξαπάτηση. Επίσης όσα είπε ο Πολυκράτης για τον Θρασύβουλο, ότι κατέλυσε τριάντα τυράννους· τους παίρνει δηλαδή όλους μαζί αθροιστικά. Και αυτό, επίσης, που λέγεται στον Ορέστη του Θεοδέκτη (περίπτωση διαίρεσης):

 δίκαιο είναι, αν μια γυναίκα σκοτώσει τον άντρα της,

να πεθάνει κι αυτή, όπως είναι επίσης δίκαιο ο γιος να πάρει εκδίκηση για τον πατέρα του

[1401b] — αυτά πράγματι έγιναν· αν όμως συνενώσει κανείς τις δύο αυτές πράξεις, μπορεί και να μην είναι πια δίκαιο. Μπορεί όμως να ανήκει και στην κατηγορία των ενθυμημάτων που είναι απατηλά λόγω παράλειψης, αφού παραλείπει να πει το από ποιόν.

Ένας άλλος τόπος είναι να οικοδομεί κανείς ή να γκρεμίζει ένα επιχείρημα με την υπερβολή. Αυτό συμβαίνει, όταν ο ρήτορας, δίχως να αποδεικνύει ότι η πράξη έγινε, τη μεγαλοποιεί· η μεγαλοποίηση αυτή, αν την κάνει αυτός που κατηγορείται ότι έκανε την πράξη, συντελεί στο να δημιουργηθεί γι᾽ αυτόν η εντύπωση ότι δεν την έκανε την πράξη· αν όμως τη μεγαλοποίηση την κάνει ο κατήγορος, τότε αυτή δημιουργεί την εντύπωση ότι ο κατηγορούμενος την έκανε την πράξη. Δεν πρόκειται λοιπόν για ενθύμημα· ο λόγος είναι ότι ο ακροατής λανθασμένα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο κατηγορούμενος έκανε ή δεν έκανε την πράξη, για την οποία δεν υπήρξε καμιά απόδειξη.

Ένας άλλος είναι ο τόπος που στηρίζεται στην ένδειξη: και σ᾽ αυτήν την περίπτωση παραβαίνονται οι κανόνες του σωστού συλλογισμού. Αν, π.χ., κανείς έλεγε: «οι ερωτευμένοι είναι ωφέλιμοι στις πατρίδες τους· απόδειξη ότι ο έρωτας Αρμόδιου-Αριστογείτονα ανέτρεψε τον τύραννο Ίππαρχο»· ή αν έλεγε ότι ο Διονύσιος είναι κλέφτης, επειδή είναι κακός άνθρωπος: εδώ υπάρχει παράβαση των κανόνων του σωστού συλλογισμού· γιατί δεν είναι ο κάθε κακός άνθρωπος κλέφτης, ο κάθε κλέφτης όμως είναι κακός άνθρωπος.