Εισαγωγικά
Το εισαγωγικό τούτο δοκίμιο στηρίζεται σε δύο βασικές υποθέσεις: η μία προτείνει τη διάκριση του ιλιαδικού μύθου και πολέμου από τον τρωικό μύθο και πόλεμο· η άλλη θεωρεί ότι το "μεγάθεμα" του ιλιαδικού πολέμου συμπλέκεται και συγκρούεται με το μεγάθεμα της ιλιαδικής ὁμιλίας. Το ζεύγος αυτό, τροποποιημένο, μεταφέρεται, όπως θα δούμε, από την Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, όπου τη θέση του όρου "πόλεμος" καταλαμβάνει τώρα ο "νόστος", όσο ακόμη ο νόστος εμπλέκεται σε κάθε λογής εμπόδια και επομένως αναστέλλεται πριν από την τελική του επικύρωση.
Ο όρος "μεγάθεμα" προτείνεται για να διακριθούν μείζονος σημασίας και συνθετικής εμβέλειας αξονικά θέματα των ομηρικών επών, να διαφοροποιηθούν δηλαδή από τα μέσης τάξης και έκτασης λογοτυπικά θέματα ή και υποθέματα με τα οποία συντάσσονται οι καθιερωμένες τυπικές σκηνές. Σαφέστερα: προφανώς το μεγάθεμα "πόλεμος" έχει μεγαλύτερο συνθετικό βάρος στην Ιλιάδα από ό,τι το θέμα της "μήνιδος" ή οι "σκηνές οπλισμού". Το ίδιο ισχύει και με το μεγάθεμα "νόστος" εν σχέσει, λ.χ., με το θέμα του "αναγνωρισμού" ή τις "σκηνές φιλοξενίας" στην Οδύσσεια.
Ο όρος, εξάλλου, "ομιλία" χρησιμοποιείται όπως τον μεταχειρίστηκαν οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι για να επιγράψουν το δεύτερο μέρος της έκτης ραψωδίας στην Ιλιάδα (Ἕκτορος και Ἀνδομάχης ὁμιλία) και το πρώτο μέρος της δέκατης ένατης ραψωδίας στην Οδύσσεια (Ὀδυσσέως καὶ Πηνελόπης ὁμιλία). Η λέξη δηλώνει, σε πρώτη φάση, τη συνάντηση και τη συνομιλία δύο αγαπημένων προσώπων, εδώ συζύγων· πέρα όμως από την τοπική επικοινωνία και τη διαλογική επαφή, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο όρος "ομιλία" εμπεριέχει και την ερωτική ένωση Οδυσσέα και Πηνελόπης. Η λέξη ὁμιλία λείπει στα ομηρικά έπη, όπου, εντούτοις, απαντούν το ουσιαστικό ὅμιλος και το ρήμα ὁμιλέω. Η ερωτική σημασία τόσο του ουσιαστικού ὁμιλία όσο και του ρήματος ὁμιλέω ανιχνεύεται εύκολα από τον Ηρόδοτο και ύστερα στον αρχαίο ελληνικό ποιητικό και πεζό λόγο.
Ιλιαδικός πόλεμος
Ο λόγος καταρχήν για τον ιλιαδικό πόλεμο, η εκτίμηση του οποίου επιβάλλει την περιληπτική έκθεση του ιλιαδικού μύθου και, κατ' επέκταση, της ιλιαδικής πλοκής.
Ο λοιμός του Απόλλωνα προκαλεί την έριν ανάμεσα στον Αγαμέμνονα και στον Αχιλλέα. Η ἔρις οδηγεί στη μῆνιν του Αχιλλέα και στην απόφασή του να παραμείνει εφεξής απόλεμος, ωσότου τον αναζητήσουν οι Ατρείδες και ειδικότερα ο Αγαμέμνων που τον προσέβαλε. Η απόφαση αυτή μεταφέρεται από τη Θέτιδα στον Όλυμπο και επικυρώνεται από τον Δία. Με αυτούς τους όρους ξεκινά ο ιλιαδικός πόλεμος: οι Αχαιοί θα οδηγηθούν σε μια, προσωρινή έστω, ήττα. Παράξενο πρόγραμμα για ένα έπος γραμμένο από Έλληνα και για Έλληνες του όγδοου προχριστιανικού αιώνα.
Η πρώτη μάχιμη μέρα της Ιλιάδας εγκαινιάζεται στη δεύτερη ραψωδία και κλείνει με το τέλος της έβδομης ραψωδίας. Τα κυριότερα κεφάλαιά της είναι: η σύνταξη και η αντιπαράταξη των δύο στρατών· η μονομαχία του Αλεξάνδρου και του Μενελάου, που φτάνει σε αδιέξοδο ύστερα από τη μεροληπτική παρέμβαση της Αφροδίτης· η αριστεία του Διομήδη, που προσώρας πιέζει πολύ τους Τρώες και αναγκάζει τον Έκτορα να καταφύγει στο κάστρο της Τροίας, όπου και η περίφημη σκηνή της συνάντησής του με την Ανδρομάχη· η μεταστροφή του πολέμου προς όφελος τώρα των Τρώων και η απόφαση των Αχαιών να προστατέψουν το ναυτικό τους στρατόπεδο με πρόχειρο τείχος και τάφρο.
Στην επόμενη μάχιμη μέρα, και ύστερα από την αδιέξοδη πάλι μονομαχία του Έκτορα και του Αίαντα, τα πράγματα γίνονται δύσκολα για τους Έλληνες: μέσα στην επερχόμενη νύχτα αναγκάζεται ο Αγαμέμνων να υποχωρήσει, στέλνοντας στον Αχιλλέα πρεσβεία με δώρα και συμβουλές. Ο Αχιλλέας όμως παραμένει ανυποχώρητος.
Η άλλη μάχιμη μέρα, που φτάνει ίσαμε το τέλος της δέκατης πέμπτης ραψωδίας, μεταφέρει τον πόλεμο στο ναυτικό στρατόπεδο των Ελλήνων. Ο Έκτορας παραβιάζει το τείχος των Αχαιών και βάζει φωτιά στο καράβι του Πρωτεσιλάου. Η κατάσταση γίνεται για τους Έλληνες απελπιστική. Προσωρινή ανάκαμψη της μάχης προς όφελος των Αχαιών πραγματοποιείται στη δέκατη έκτη ραψωδία, καθώς, με συμβουλή του Νέστορα, βγαίνει στον πόλεμο ο Πάτροκλος ντυμένος στα όπλα του Αχιλλέα και αριστεύει. Τελικά, όμως, ο Έκτωρ και ο Απόλλων τον εξουδετερώνουν. Πεισματικός αγώνας διεξάγεται για το σώμα του νεκρού Πατρόκλου, καθώς και η μέρα αυτή γέρνει προς το τέλος της, με το τέλος της δέκατης έβδομης ραψωδίας.
Το θλιβερό μαντάτο για τον φόνο του φίλου το μεταφέρει στον Αχιλλέα ο γιος του Νέστορα Αντίλοχος. Σπαραγμός. Ο Αχιλλέας αποφασίζει να εκδικηθεί τον Πάτροκλο και, με την παρέμβαση της μάνας του, κατασκευάζεται δεύτερη ηφαιστότευκτη πανοπλία για χάρη του. Στο μεταξύ, έστω και άοπλος, ο Αχιλλέας βγαίνει στην τάφρο και απωθεί τους Τρώες, σώζοντας έτσι τον νεκρό του Πατρόκλου (δέκατη όγδοη ραψωδία).
Με την αρχή της επόμενης μάχιμης ημέρας πραγματοποιείται η όψιμη συμφιλίωση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα· κι αμέσως ο ήρωας της Φθίας μπαίνει στη μάχη: η προηγούμενη μῆνις τρέπεται τώρα σε πολεμική μανία. Στην αριστεία του Αχιλλέα, που δεν γνωρίζει φραγμούς, παρεμβαίνουν και θεοί, προπάντων ο Απόλλων. Με τη δική του συμβουλή και βοήθεια αποσύρονται μέσα στο κάστρο όσοι Τρώες σώζονται. Έξω μένει μόνος ο Έκτωρ. Οι δύο ήρωες επιδίδονται πρώτα σε ξέφρενο κυνηγητό, ύστερα μονομαχούν. Τώρα έρχεται η σειρά του Έκτορα: τον εξοντώνει ο Αχιλλέας, με τη συμπαράσταση και τον δόλο της Αθηνάς, και τον διασύρει δένοντας το νεκρό σώμα στο άρμα του. Βρισκόμαστε ήδη στο τέλος της εικοστής δεύτερης ραψωδίας. Την άλλη μέρα γίνονται τα ἆθλα ἐπὶ Πατρόκλῳ: τιμάται ο νεκρός φίλος, στήνεται ταφική πυρά, και γύρω από τον τύμβο οι Έλληνες αγωνίζονται σε γνωστά αθλήματα. Ο πόλεμος προσώρας έχει ξεχαστεί, ή μάλλον έχει μετατραπεί από ανθρώπινο φονικό σε αγωνιστική άμιλλα.
Όμως η Ιλιάδα δεν τελειώνει ακόμη: πρέπει να επιστραφεί στην Τροία ο νεκρός του Έκτορα. Το πρόγραμμα αυτής της επιστροφής το αναλαμβάνουν οι θεοί και το διεκπεραιώνουν ο Πρίαμος και ο Αχιλλέας. Ο γέρος ικετεύει τον νέο, θυμίζοντας τον πατέρα του Πηλέα· ο νέος υποχωρεί στον γέρο, αναγνωρίζοντας ότι η μοίρα του ανθρώπου είναι κοινή -τον περιμένει, εξάλλου, και τον ίδιο γρήγορα ο θάνατος. Έτσι ο Έκτωρ νεκρός επιστρέφεται στην Τροία για να ταφεί, αφού στο μεταξύ έχει συμφωνηθεί ενδεκαήμερη ανακωχή. Η Ιλιάδα τερματίζεται όταν το όριο αυτό εξαντλείται και μέλλει να ξαναρχίσει ο τρωικός τώρα πόλεμος. Γιατί ο ιλιαδικός πόλεμος βρίσκει εδώ το, σπαραχτικό έστω, τέλος του: στη συμφιλίωση των αντιπάλων.
Από την προηγούμενη περίληψη προκύπτει ήδη ένα πρώτο συμπέρασμα. Ποσοτικά μετρημένος ο ιλιαδικός πόλεμος είναι ελάχιστο μόλις μερίδιο του τρωικού: διαρκεί μόνον 52 μέρες, και από αυτές οι μάχιμες μέρες είναι όλες κι όλες τέσσερις. Ας προστεθεί στη χρονολογική αυτή ισχνότητα του ιλιαδικού πολέμου και η εντυπωσιακή θεματική του λιτότητα: μείζονα δρώμενα του τρωικού πολέμου (η αρπαγή της Ελένης, η συγκέντρωση των Ελλήνων στην Αυλίδα, το πέρασμα του Αιγαίου, οι εχθροπραξίες των πρώτων εννέα χρόνων, ο θάνατος του Αχιλλέα, η άλωση της Τροίας) δεν περιέχονται ως διηγηματική ύλη στην Ιλιάδα. Επομένως: ένα από τα εκτενέστερα ηρωικά έπη της παγκόσμιας λογοτεχνίας (πάνω από 15.000 στίχοι) από άποψη χρονικής διάρκειας και πολεμικών δρωμένων αποκαλύπτεται σχεδόν μικροσκοπικό.
Παρά ταύτα, ο ιλιαδικός πόλεμος μικροσκοπεί τον τρωικό πόλεμο άλλοτε με την αφηγηματική τακτική των αναδρομών προς τα πίσω και των προβολών προς τα εμπρός, άλλοτε με τη βίαιη μεταφορά επεισοδίων από την πλατιά κοίτη του τρωικού πολέμου στη στενή κοίτη του ιλιαδικού πολέμου κι άλλοτε με άλλα μέσα ακόμη πιο περίτεχνα. Το αποτέλεσμα είναι η σύνταξη ενός πολεμικού μικρόκοσμου που έχει όλα τα σήματα του πολεμικού μακρόκοσμου.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου