Τι είναι ο νεοελληνικός Διαφωτισμός;

Βασικές γραμμές του νεοελληνικού Διαφωτισμού

§1. Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός εμφανίστηκε ως ένα πνευματικό κίνημα, που εκτείνεται, υπό ένα γενικό πλαίσιο, από το 1750 έως το 1850. Προέκυψε ως αποτέλεσμα πολλών αιτιών και σε αντιπαραβολή με διάφορα ρεύματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Εάν λάβουμε υπόψη ότι ο τελευταίος ήταν ένα πολυκύμαντο και πολύμορφο κίνημα, οι αντανακλάσεις του στον νεοελληνικό Διαφωτισμό δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτες και καθορισμένες. Θα μπορούσε, απεναντίας, να διακρίνει κανείς στον νεοελληνικό Διαφωτισμό μια μετοχέτευση ή πιστή αντανάκλαση ορισμένων όψεων του δυτικού Διαφωτισμού ή ακόμη και υιοθέτηση τέτοιων όψεων. Το γενικό ζητούμενο, πρωτίστως, του νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι μια πνευματική χειραφέτηση από την λίαν ισχυρή επιρροή, που ασκούσε η εκκλησία ως τότε. Με δεδομένο ότι ο ελληνισμός στερούνταν, για αιώνες, την αυθύπαρκτη κρατική υπόσταση που θα εξασφάλιζε την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, η επιρροή της εκκλησίας αποδείχθηκε σχεδόν ασφυκτικά ελεγκτική ως προς την καλλιέργεια μιας φιλελεύθερης σκέψης. Είναι κοινός τόπος πως η Εκκλησία, υπό την αιγίδα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως, έπαιζε καθοριστικό, αποκλειστικό ρόλο στη διαχείριση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και στην κινητικότητα του εκπαιδευτικού προσωπικού.

§2. Ενόσω η απουσία ελληνικού κράτους, στα χρονικά όρια γύρω στο 1750, αναπληρωνόταν από την πολυποίκιλη δραστηριότητα της Εκκλησίας στη σφαίρα του πνεύματος, το εκπαιδευτικό έργο της καλλιεργούσε ένα πνεύμα ανθρωπισμού, με κυρίαρχο τον θρησκευτικό χαρακτήρα του τελευταίου. Τούτο σήμαινε ότι προωθούσε μια βασική εκπαίδευση, ώστε οι πιστοί να διαμορφώνουν μια θρησκευτική συνείδηση, ικανή να τους βοηθήσει συγχρόνως να διατηρούν την ελληνικότητά τους και να υπερασπίζονται την πίστη και την ελευθερία. Μια παράλληλη κίνηση με μορφωτικούς σκοπούς έχουν να επιδείξουν και οι Φαναριώτες, εκκινώντας κυρίως από κίνητρα επαγγελματικά και γοήτρου: για να διαθέτουν στο επαγγελματικό τους περιβάλλον ανθρώπους μορφωμένους και να διατηρούν σε υψηλό βαθμό το κύρος τους επιδόθηκαν στην εκμάθηση ξένων γλωσσών, ιδιαίτερα της γαλλικής, και παρείχαν στις νέες γενιές, στα παιδιά τους, μια συστηματική και ανώτερη μόρφωση, καλώντας δυτικούς δασκάλους. Προκειμένου η πελατειακή τους κίνηση να ικανοποιεί τις διάφορες ανάγκες, εμπορικής υφής αλλά και θρησκευτικής, όπως οι ανάγκες σε κληρικούς, ανέπτυξαν μια πολυσχιδή δραστηριότητα σε μορφωτικό επίπεδο· κάτι σαν μορφωτικό κίνημα με ίδρυση σχολείων, μόρφωση και επιμόρφωση εκπαιδευτικών, χορήγηση υποτροφιών, οικονομική ενίσχυση για την έκδοση βιβλίων ποικίλης ύλης: από εγχειρίδια έως και λεξικά ή άλλα κείμενα, που καλλιεργούσαν την έφεση στη γνώση.

§3. Η εμπορική κίνηση αυξήθηκε εντός και εκτός Ελλάδας, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διάφορες εμπορικές μα και πολιτικές και πολιτιστικές κοινότητες σε χώρες του εξωτερικού, όπως η Αυστρία, η Ιταλία ή η Ουγγαρία κ.λπ. Αυτό έδωσε νέο έναυσμα στους Έλληνες να ασχοληθούν με τη γνώση και να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στην οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και στην εξειδίκευση εκπαιδευτικών. Κατ’ αυτό τον τρόπο αρχίζουν να διαμορφώνονται ορισμένες προϋποθέσεις για να αποκτήσουν μια κάποια πρόσβαση στη στοιχειώδη μόρφωση τα λαϊκά στρώματα. Βαθμιαία λοιπόν ο δυτικός πολιτισμός δεν φαντάζει απόμακρος για τον υπόδουλο Ελληνισμό. Με τη μια ή την άλλη ευκαιρία ανοίγονται νέες προοπτικές, έστω και θολές ακόμη, για να αναζωογονηθεί η ζωή και ορισμένως η καθημερινή σκέψη. Αυτές οι προοπτικές αρχίζουν να αποκτούν εν μέρει σάρκα και οστά με τη μετάφραση βιβλίων, τη διδασκαλία της γλώσσας, ιδίως της αρχαίας ελληνικής, θεμελιωδώς δε και της ιστορίας. Συμβαίνει το 1750 να μεταφραστεί, μεταξύ των άλλων, η αρχαία ιστορία (16 τόμοι) του Charles Rollin. Πρόκειται για μια κίνηση, με ισχυρό συμβολικό χαρακτήρα: καλλιέργεια του αισθήματος στους σκλαβωμένους Έλληνες ότι κατάγονται από ένδοξους προγόνους, ότι έχουν πίσω τους ένα αρχαίο μεγαλείο, που τους επιτρέπει να επιζητούν μια ελεύθερη παιδεία και εφάμιλλη πνευματική καλλιέργεια· προς τούτο ανοίγονται όλο και πιο πολύ προς τα Φώτα της Δύσης και προς τη φωτισμένη Ευρώπη.