erevoktonos: Η ιστορία του ναού της Αθηνάς Νίκης

Κυριακή 19 Οκτωβρίου 2014

Η ιστορία του ναού της Αθηνάς Νίκης

Ο κλασσικός ναός της Αθηνάς Νίκης, που προβάλλει στον πύργο του νοτιοδυτικού άκρου της Ακροπόλεως, αποτελεί την κατάληξη μιας μακραίωνης ιστορική πορείας. Στους προϊστορικούς χρόνους, η προβολή του βράχου επί της οποίας αργότερα χτίστηκε ο ναός της Αθηνάς Νίκης και ο υποκάτω πύργος, προστατευόταν από έναν πύργο του μυκηναϊκού «Κυκλώπειου» τείχους της Ακροπόλεως, όπου ενδεχομένως οι ανερχόμενοι επισκέπτες άφηναν προσφορές προς τιμήν της Αθηνάς.

Δύο κόγχες στη δυτική πλευρά του μετέπειτα πύργου της Νίκης έχουν ταυτισθεί από την έρευνα με το ιερό της χθόνιας λατρείας του Αιγέως, που κατά την παράδοση αυτοκτόνησε πέφτοντας από αυτό το σημείο.
Πότε ακριβώς εγκαθιδρύθηκε η λατρεία της θεάς στο σημείο αυτό ή αν επρόκειτο απλώς για μια ανεξάρτητη Νίκη, η οποία μετατράπηκε τρόπον τινά σε θεραπαινίδα της θεάς, δεν γνωρίζουμε. Άλλωστε, η συνύπαρξη και η εν μέρει ταύτιση των ιδιοτήτων της θεότητας και της θεάς εξακολούθησε για μεγάλο διάστημα. Μόλις τον 5ο αι. π.Χ. η Αθηνά λαμβάνει παύει να συνδέεται σχεδόν αποκλειστικά με τις αθλητικές νίκες και αποκτά πολιτική και πολεμική υπόσταση, οπότε και αποχωρίζεται από τη θεότητα Νίκη.
Έως την κλασσική εποχή, τα λείψανα που μας έχουν διασωθεί από το χώρο του ναού ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και συχνά η χρονολόγησή τους είναι αμφιλεγόμενη. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα κατάλοιπα ναΐσκου από πωρόλιθο σε σχήμα απλού «οίκου». Στο εσωτερικό του ανευρέθησαν πώρινη ορθογωνική βάση με εσωτερική υποδοχή και ενσωματωμένο τμήμα παλαιότερης αναθηματικής επιγραφής από βωμό των μέσων του 6ου αι. π.Χ., που χρησίμευε ως «εσχάρα», δηλαδή ως βόθρος θυσιών ή ως βάθρο του ξύλινου λατρευτικού αγάλματος της Αθηνάς, που κατά την παράδοση ήταν τοποθετημένο μέσα σε ξύλινο «οίκο» καθ’ όλη την αρχαϊκή εποχή, καθώς και ειδώλια πρωτόγονου τύπου. Μπροστά του και κατά μήκος του άξονά του ήταν στημένος πώρινος ορθογωνικός βωμός, χρονικά νεώτερος της βάσης. Φαίνεται ότι με την επιδρομή του 480 π.Χ. οι Πέρσες έκαψαν τον ξύλινο ναΐσκο αλλά το άγαλμα της θεάς σώθηκε έγκαιρα και μεταφέρθηκε σε ασφαλές σημείο. Έτσι, στα χρόνια του Κίμωνος, μετά τη μάχη στον Ευρυμέδοντα (468 π.Χ.), κτίστηκε ο ελαφρώς ασύμμετρος πώρινος ναΐσκος γύρω από το ξόανο και προστέθηκε μπροστά του ο πώρινος βωμός για να εξυπηρετήσει τη λατρεία.
Από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. και εξής το τέμενος της Νίκης ανακαινίζεται ριζικά, ίσως στα πλαίσια του ίδιου οικοδομικού προγράμματος προγράμματος που εφαρμόσθηκε για την ανέγερση των υστεροαρχαϊκών Προπυλαίων στη δυτική πλευρά της Ακρόπολης. Την θέση του μικρού πώρινου «οίκου» καταλαμβάνει τώρα ένας μεγαλύτερος, ολομάρμαρος ναός (περ. 426-421), ενώ ο μυκηναϊκός πύργος αντικαθίσταται από νέο, χτισμένο κατά το ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας και με επιφάνεια ισοϋψή με αυτή των Προπυλαίων. Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι οι εργασίες στο ναό εγκαινιάσθηκαν νωρίτερα, στα 437-424 π.Χ., και ολοκληρώθηκαν σε μία δεύτερη φάση κατά τα έτη 426-421 π.Χ. Άλλοι πάλι, στηριζόμενοι σε επιγραφή του 450/49 π.Χ., η οποία αναφέρεται στην συγγραφή του έργου (σχεδιασμός) και στην ανάθεσή του στον Καλλικράτη, σε συνδυασμό με κάποια αρχαϊκά χαρακτηριστικά του ναού, τον χρονολογούν στην πρώιμη κλασσική περίοδο, περί το 450 π.Χ.
Ο ναός της Αθηνάς Νίκης είναι δωρικού ρυθμού, αμφιπρόστυλος, με τέσσερις κίονες «εν παραστάσει» ανά μία στενή πλευρά και επιστύλιο με τριπλή διαίρεση. Στην πρόσοψη ο σηκός δεν διέθετε θυραίο τοίχο αλλά ήταν ανοιχτός, με δύο πεσσούς που συνδέονταν με δρύφρακτα (κάγκελα) με τις πλάγιες παραστάδες της πρόσοψης κλείνοντας την πρόσβαση προς το εσωτερικό. Ο βωμός (570-560 π.Χ.), που βρισκόταν μπροστά από το ναό, χρησίμευε για την τέλεση λατρευτικών πράξεων.
Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στη ζωφόρο του συναντάμε για πρώτη φορά στην ελληνική ναοδομία απεικόνιση αμιγώς ιστορικών θεμάτων σε αρχιτεκτονικά γλυπτά: στην ανατολική πλευρά παριστάνεται συνέλευση ένθρονων θεών γύρω από τον Δία (ίσως «ψυχοστασία», δηλ. ζύγισμα της τύχης των δύο ηρώων του Τρωικού πολέμου, Αχιλλέως και Μέμνονος)· στη νότια πλευρά εμφανίζονται μαχόμενοι Έλληνες εναντίον Περσών ιππέων, ενώ στη δυτική και στη βόρεια πλευρά παρουσιάζονται μάχες Ελλήνων με άλλους οπλίτες (πιθανώτατα επίσης Έλληνες). Με εξαίρεση την ανατολική ζωφόρο, η ερμηνεία των σκηνών των τριών άλλων πλευρών παραμένει προβληματική. Μερικοί αναγνωρίζουν στις παραστάσεις αυτές την απεικόνιση της μάχης των Πλαταιών (479 π.Χ.), όπου οι Έλληνες ήλθαν αντιμέτωποι με τους Πέρσες και με μερικούς Έλληνες που είχαν συμμαχήσει μαζί τους. Κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι στην νότια ζωφόρο εικονίζεται η μάχη του Μαραθώνος, ενώ στη δυτική και στη βόρεια ζωφόρο η σύγκρουση των Αθηναίων με τους εχθρούς τους-μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας (ίσως η μάχη κατά των Κορινθίων το 458 π.Χ. ή κατά των Βοιωτών στα Οινόφυτα το 457 π.Χ.). Μία τρίτη θεωρία υποστηρίζει ότι η νότια ζωφόρος συμβολίζει γενικά τον αγώνα των Ελλήνων κατά των Περσών, ενώ η βόρεια και η δυτική ζωφόρος αφορούν τις πολεμικές αναμετρήσεις μεταξύ Ελλήνων και Τρώων και σχετίζονται με την «ψυχοστασία» της ανατολικής ζωφόρου. Στο ανατολικό αέτωμα του ναού παριστάνεται η Γιγαντομαχία (μάχη ανάμεσα στους θεούς και στους Γίγαντες). Το δυτικό αέτωμα κοσμεί ένα άλλο μυθολογικό θέμα, αυτό της Αμαζονομαχίας (μάχη των Αθηναίων εναντίον των Αμαζόνων). Τα εντυπωσιακά ακρωτήρια με τις επιχρυσωμένες χάλκινες μορφές (Νίκες στις γωνίες, Βελλερεφόντης, Πήγασος, και Χίμαιρρα στο κέντρο) τόνιζαν την ομορφιά και την χάρη του μικρού ιωνικού ναού. Η δέ παρυφή του πύργου της Νίκης κάτω από το ναό καλυπτόταν από μαρμάρινο προστατευτικό θωράκιο, το οποίο έφερε στις τρεις πλευρές της εξωτερικής του όψης ανάγλυφες παραστάσεις με μορφές της Αθηνάς και φτερωτών Νικών που στόλιζαν τρόπαια και οδηγούσαν ταύρους σε θυσία. Στον πύργο υπήρχαν ακόμη δύο αναθηματικά αγάλματα του 425 π.Χ., μία Αθηνά Νίκη και μία Νίκη που συμβόλιζαν τις νίκες των Αθηναίων κατά των Αμβρακιωτών και κατά των Σπαρτιατών στην Σφακτηρία αντίστοιχα.
Τον 3ο αι. π.Χ. στεγάζεται στον ναό το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Νίκης, που κρατούσε κράνος στο αριστερό χέρι και ξύλινο ρόδι στο δεξί, συνενώνοντας την πολεμική και την ειρηνική φύση της θεάς. Σύμφωνα με τον Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), οι Αθηναίοι έκαναν άπτερο το άγαλμα της Νίκης για να μη φύγει ποτέ από την πόλη. Την ίδια περίοδο αφιερώνονται στον ναό από τον βασιλέα της Μακεδονίας Αντίγονο Γονατά ζωγραφικοί πίνακες που μνημόνευαν τις νίκες του εναντίον των Γαλατών. Κατά την Τουρκοκρατία κατασκευάστηκε κάτω από το δάπεδο του ναού θολωτός χώρος για την αποθήκευση πυρίτιδας. Το 1686 οι Τούρκοι κατεδάφισαν τον ναό προκειμένου να χρησιμοποιήσουν τα μάρμαρά του για την τείχιση μέρους των Προπυλαίων προς αντιμετώπιση των επιθέσεων των Ενετών του Morosini. Τα ερείπια του ναού αναγνωρίστηκαν και ταυτίσθηκαν μόνο μετά την απελευθέρωση του ελληνικού κράτους· τότε εκδηλώθηκαν και οι πρώτες αναστηλωτικές προσπάθειες, που εντάθηκαν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και εξής.