Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2021

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Οἰδίπους Τύραννος (911-949)

ΙΟ. χώρας ἄνακτες, δόξα μοι παρεστάθη
ναοὺς ἱκέσθαι δαιμόνων, τάδ᾽ ἐν χεροῖν
στέφη λαβούσῃ κἀπιθυμιάματα.
ὑψοῦ γὰρ αἴρει θυμὸν Οἰδίπους ἄγαν
915 λύπαισι παντοίαισιν· οὐδ᾽ ὁποῖ᾽ ἀνὴρ
ἔννους τὰ καινὰ τοῖς πάλαι τεκμαίρεται,
ἀλλ᾽ ἐστὶ τοῦ λέγοντος, εἰ φόβους λέγοι.
ὅτ᾽ οὖν παραινοῦσ᾽ οὐδὲν ἐς πλέον ποιῶ,
πρὸς σ᾽, ὦ Λύκει᾽ Ἄπολλον, ἄγχιστος γὰρ εἶ,
920 ἱκέτις ἀφῖγμαι τοῖσδε σὺν κατεύγμασιν,
ὅπως λύσιν τιν᾽ ἡμὶν εὐαγῆ πόρῃς·
ὡς νῦν ὀκνοῦμεν πάντες ἐκπεπληγμένον
κεῖνον βλέποντες ὡς κυβερνήτην νεώς.
ΑΓΓΕΛΟΣ
ἆρ᾽ ἂν παρ᾽ ὑμῶν, ὦ ξένοι, μάθοιμ᾽ ὅπου
925 τὰ τοῦ τυράννου δώματ᾽ ἐστὶν Οἰδίπου;
μάλιστα δ᾽ αὐτὸν εἴπατ᾽ εἰ κάτισθ᾽ ὅπου.
ΧΟ. στέγαι μὲν αἵδε, καὐτὸς ἔνδον, ὦ ξένε·
γυνὴ δὲ μήτηρ ἥδε τῶν κείνου τέκνων.
ΑΓ. ἀλλ᾽ ὀλβία τε καὶ ξὺν ὀλβίοις ἀεὶ
930 γένοιτ᾽, ἐκείνου γ᾽ οὖσα παντελὴς δάμαρ.
ΙΟ. αὕτως δὲ καὶ σύ γ᾽, ὦ ξέν᾽· ἄξιος γὰρ εἶ
τῆς εὐεπείας οὕνεκ᾽. ἀλλὰ φράζ᾽ ὅτου
χρῄζων ἀφῖξαι χὥτι σημῆναι θέλων.
ΑΓ. ἀγαθὰ δόμοις τε καὶ πόσει τῷ σῷ, γύναι.
935 ΙΟ. τὰ ποῖα ταῦτα; πρὸς τίνος δ᾽ ἀφιγμένος;
ΑΓ. ἐκ τῆς Κορίνθου. τὸ δ᾽ ἔπος οὑξερῶ τάχα,
ἥδοιο μέν, πῶς δ᾽ οὐκ ἄν; ἀσχάλλοις δ᾽ ἴσως.
ΙΟ. τί δ᾽ ἔστι; ποίαν δύναμιν ὧδ᾽ ἔχει διπλῆν;
ΑΓ. τύραννον αὐτὸν οὑπιχώριοι χθονὸς
940 τῆς Ἰσθμίας στήσουσιν, ὡς ηὐδᾶτ᾽ ἐκεῖ.
ΙΟ. τί δ᾽; οὐχ ὁ πρέσβυς Πόλυβος ἐγκρατὴς ἔτι;
ΑΓ. οὐ δῆτ᾽, ἐπεί νιν θάνατος ἐν τάφοις ἔχει.
ΙΟ. πῶς εἶπας; ἦ τέθνηκε‹ν Οἰδίπου πατήρ›;
ΑΓ. εἰ μὴ λέγω τἀληθές, ἀξιῶ θανεῖν.
945 ὦ πρόσπολ᾽, οὐχὶ δεσπότῃ τάδ᾽ ὡς τάχος
μολοῦσα λέξεις; ὦ θεῶν μαντεύματα,
ἵν᾽ ἐστέ· τοῦτον Οἰδίπους πάλαι τρέμων
τὸν ἄνδρ᾽ ἔφευγε μὴ κτάνοι· καὶ νῦν ὅδε
πρὸς τῆς τύχης ὄλωλεν οὐδὲ τοῦδ᾽ ὕπο.

***
ΙΟΚ. Πρώτοι πολίτες της χώρας
μία γνώμη μες στο νου μου κυριάρχησε
στους ναούς των θεών να προσφύγω
κρατώντας μες στα χέρια μου
στεφάνια και θυμίαμα.
Ο Οιδίπους ακροβατεί μετέωρος
στης λύπης το σκοινί
και δε στοχάζεται, σαν άνθρωπος με λογική,
πως τα παλιά συμβάντα φωτίζουν τα καινούργια.
Αφήνεται στο λόγο καθενός
που τον τρομοκρατεί με προφητείες.
Οι παραινέσεις μου δε βρήκαν ανταπόκριση
γι᾽ αυτό προσπέφτω ικέτισσα
σ᾽ εσένα Λύκειε Απόλλων,
που γειτονεύεις με το σπιτικό μας,
920 προσφέροντας τα δώρα μου,
ζητώντας λύτρωση και καθαρμό.
Τρομάζουμε, τον κυβερνήτη
βλέποντας του πλοίου
να περιφέρεται σα ζώο
πληγωμένο πανικόβλητος.

ΑΓΓΕΛΟΣ
Μπορείτε να μου πείτε, ξένοι,
πού βρίσκεται του Οιδίποδος τ᾽ ανάκτορο
και μήπως ξέρετε πού βρίσκεται κι ο ίδιος;
ΧΟΡ. Ιδού, το παλάτι· κι ο ίδιος μέσα, ξένε, βρίσκεται.
Αυτή είναι η γυναίκα του,
μητέρα των παιδιών του.
ΑΓΓ. Να ζεις μες στην ευδαιμονία πάντα.
930 Να χαίρεσαι το γάμο σου.
ΙΟΚ. Παρομοίως, ξένε.
Ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια.
Μα πες μου τη χρεία που σ᾽ έφερε
και ποιό το μήνυμα που θες να πεις;
ΑΓΓ. Ευχάριστο και για το σπίτι σου
και για το σύζυγό σου, γυναίκα.
ΙΟΚ. Ποιό μήνυμα και ποιός σε στέλνει;
ΑΓΓ. Από την Κόρινθο·
ο λόγος μου θα σε γλυκάνει,
αλλά μπορεί να πικραθείς λιγάκι.
ΙΟΚ. Αμφίσημο το μήνυμά σου· πώς γίνεται;
ΑΓΓ. Λένε πως στη Ισθμία
940 θα τον κάνουν βασιλιά.
ΙΟΚ. Μα πώς; Ο γέρο-Πόλυβος δε βασιλεύει πια;
ΑΓΓ. Όχι πια. Τον πήρε ο θάνατος στον τάφο.
ΙΟΚ. Αλήθεια λες; Πέθανε ο Πόλυβος;
ΑΓΓ. Να πέσω να πεθάνω, αν λέγω ψέματα.
ΙΟΚ. Κόρη μου, τρέχα γρήγορα
να τα προφτάσεις στον αφέντη.
Ω θεϊκές μαντείες,
πού να᾽ ναι τάχα το κύρος σας;
Ο Οιδίπους μια ζωή περιπλανιόταν μακριά
και σκιαζόταν μήπως τον άντρα αυτόν σκοτώσει.
Η τύχη τώρα τον θανάτωσε
κι όχι το τέκνο του.

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, 12. Το κλέος

12.3.3. Το κλέος του Τηλεμάχου: αναζήτηση και νόστος


Από την εξέλιξη και την έκβαση του νόστου του Οδυσσέα εξαρτάται το κλέος τόσο του γιου του Τηλεμάχου όσο και της γυναίκας του Πηνελόπης. Πρώιμα στο έπος η Αθηνά-Μέντης, έχοντας εξασφαλίσει τη συγκατάθεση του Δία για την απελευθέρωση του Οδυσσέα από τα δεσμά της Καλυψώς, δηλώνει στον πατέρα της το διπλό της σχέδιο: θα κατέβει στην Ιθάκη, προκειμένου να δώσει αφενός μένος στον Τηλέμαχο (α 89, πρβ. Ε 2), ώστε ο νεαρός ήρωας να βάλει τέρμα στην καταχρηστική συμπεριφορά των μνηστήρων, και αφετέρου να τον στείλει στην Πελοπόννησο για να πληροφορηθεί την τύχη του πατέρα του (α 93-95):

Κι ακόμη στη Σπάρτη θα τον στείλω και στις μεγάλες αμμουδιές
της Πύλου, να μάθει, αν κάπου ακούσει, τον νόστο του πατέρα του -
έτσι θα κατακτήσει φήμη [κλέος] στους ανθρώπους, που λαμπρή [ἐσθλόν] θα μείνει.


Λίγο αργότερα, στην Ιθάκη, η μεταμορφωμένη θεά παροτρύνει τον ήρωα να αναλάβει το έργο της εκδίκησης ακολουθώντας το παράδειγμα του Ορέστη (α 298-300):

Ή μήπως και δεν άκουσες πόσο μεγάλη δόξα [κλέος], πανανθρώπινη,
κατέκτησε ο θείος Ορέστης, αφότου σκότωσε τον πατροκτόνο του,
τον δόλιο Αίγισθο, εκείνον τον φονιά του ξακουστού [κλυτοῦ] πατέρα του.
Έτσι, καλέ μου, σε βλέπω ωραίο και αψηλό·
δείξου κι εσύ πως είσαι παλληκάρι, να σε δοξάσουν οι μελλούμενες γενιές
.

Το αναλογικό προς του Ορέστη κλέος ἐσθλόν του Τηλεμάχου (α 298, πρβ. 95, γ 78), συναρτάται με το κλέος-φήμη, τα νέα που θα ακούσει ο νεαρός ήρωας στην Πελοπόννησο (γ 83, πρβ. α 283 = β 217) για τον νόστο του πατέρα του (α 94 = β 360). Όπως προκύπτει και από τις αντιδράσεις των δικών του, της Ευρύκλειας (β 361-370), της Πηνελόπης (δ 703-767), του Οδυσσέα (ν 416-419), του Εύμαιου (ξ 178-182) αλλά και των μνηστήρων (δ 638-640, 663-664), το ταξίδι του ήρωα θα μπορούσε να θεωρηθεί «ηρωικό» κατόρθωμα, καθώς με την αποδημία του αντιμετωπίζει την ενέδρα των μνηστήρων και συναντά επιφανείς ήρωες του ιλιαδικού πολέμου, που τον αναγνωρίζουν ως άξιο γιο του Οδυσσέα. Αναζητώντας κάποια είδηση-κλέος για την τύχη του πατέρα του, ο γιος, όπως αποκαλύπτει η Αθηνά αργότερα στον Οδυσσέα (ν 415, 422), κατακτά το δικό του κλέος, όνομα και ηρωική ταυτότητα. Υπ᾽ αυτή την έννοια, το παραδειγματικό κλέος του Ορέστη -«πλασματικό» ασφαλώς από την πλευρά της θεάς που το υπόσχεται στον Τηλέμαχο- είναι καλοδεχούμενο, στον βαθμό που, αβοήθητος και απελπισμένος ο νεαρός ήρωας, όχι μόνο δεν ξέρει ποιος είναι ο πατέρας του (α 215-216) αλλά πιστεύει πως, εξαιτίας της άδοξης εξαφάνισής του, έχει μείνει ο ίδιος δίχως κλέος (α 237-241).

Η εξάρτηση του εκδικητικού κλέους του Τηλεμάχου από το κλέος-είδηση για τον νόστο του Οδυσσέα δραματοποιείται στην Πύλο. Εδώ ο Νέστορας, κλείνοντας τη διήγηση της ιστορίας του οίκου των Ατρειδών, προτρέπει, όπως η Αθηνά-Μέντης στην πρώτη ραψωδία, τον άλκιμο ήρωα να ακολουθήσει το παράδειγμα του γιου του νεκρού Αγαμέμνονα (γ 199-200 = α 301-302). Ο Τηλέμαχος όμως, ταλαντευόμενος ανάμεσα στην κρυφή ελπίδα και στη φανερή απογοήτευση, διαχωρίζει τη δική του θέση (γ 202-209):

Ω Νέστορα, γιε του Νηλέα, δόξα λαμπρή των Αχαιών,
εκείνος πολύ καλά εκδικήθηκε, γι᾽ αυτό θα διαλαλούν
οι Αχαιοί παντού το κλέος του [κλέος εὐρύ], και θα το τραγουδούν
οι άνθρωποι στο μέλλον.
Μακάρι και σ᾽ εμένα τόση δύναμη να ᾽διναν οι θεοί,
που να μπορούσα να τους τιμωρήσω τους μνηστήρες
για τη βαριά παρανομία τους - αυτούς που μηχανεύονται εναντίον μου
ακόλαστα έργα, υβριστικά.
Αλλά οι θεοί δεν όρισαν μια τέτοια τύχη και σ᾽ εμένα -
μήτε σ᾽ εμένα μήτε στον πατέρα μου. Και πρέπει τώρα
να υποφέρω το κακό υπομένοντας.


Ο νεαρός ήρωας, αν και επιδοκιμάζει το αοίδιμο κλέος που κατέκτησε ο Ορέστης, ο ίδιος εννοεί πως δεν θα μιμηθεί τη δόξα του, καθώς δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τους αλαζονικούς μνηστήρες. Με χαρακτηριστική μάλιστα ειρωνεία ο λόγος της διάζευξής του με τον Ορέστη αποδίδεται στους θεούς, που δεν όρισαν όχι μόνο στον ίδιο αλλά ούτε και στον πατέρα του τέτοια τύχη. Μοναδική και απεγνωσμένη λύση για τον νεαρό ήρωα απομένει η υπομονή και η αναμονή - χαρακτηριστικές ιδιότητες του εξαφανισμένου πατέρα του. Εξάλλου, ο νεαρός ήρωας πιστεύει ότι ο πατέρας του, με τη θέληση των θεών, έχει χαθεί, επομένως δεν πρόκειται ούτε αυτός να αναλάβει το έργο της εκδίκησης. Η επέκταση του παραδείγματος του Ορέστη προς τον Οδυσσέα ως εκδικητή ενισχύει, με αρνητικό αλλά και ειρωνικό τρόπο, την αλληλεξάρτηση του κλέους του Τηλεμάχου από τον νόστο του πατέρα του, προοικονομώντας τη συνεργασία τους στη μνηστηροφονία, που προς το παρόν εκφράζεται με τη μορφή της ανεκπλήρωτης επιθυμίας.

Προπαγάνδα: η ψυχολογία της χειραγώγησης

Αποτέλεσμα εικόνας για χειραγωγησηΟ πατέρας της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ, στο βιβλίο του «Η ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του Εγώ», αναλύει τα βασικά χαρακτηριστικά της ψυχολογίας των κοινωνιών και ισχυρίζεται πως οι μάζες είναι χειραγωγήσιμες και εύπλαστες κι ότι μπορείς να αγγίξεις τις επιθυμίες και τους φόβους τους και να τους χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου (S. Freud, 1921).

Χειραγώγηση

Μελετώντας τη βιβλιογραφία, βλέπουμε πως οι όροι της προπαγάνδας και της χειραγώγησης εμφανίζονται ως συγγενείς έννοιες. Το ρήμα «χειραγωγώ», σημαίνει ετυμολογικά, «οδηγώ κάποιον, πιάνοντάς τον από το χέρι». Σταδιακά, έλαβε την έννοια της καθοδήγησης και του χειρισμού ενός ατόμου, με σκοπό την επίτευξη κάποιου συγκεκριμένου στόχου.

Η χροιά είναι αρνητική και υπονοεί ένα σύνολο ελεγκτικών ενεργειών, μέσω των οποίων εκείνος ο οποίος χειραγωγεί, επιχειρεί να μεταδώσει σε ορισμένους ανθρώπους μηνύματα και να επιδράσει έτσι στις απόψεις και στη συμπεριφορά των ατόμων αυτών.

Η εξέλιξη των τεχνικών της προπαγάνδας βασίστηκε στη μελέτη των κινήτρων της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Το σκεπτικό ήταν ότι αν καταφέρει κάποιος να κατανοήσει τα αληθινά κίνητρα για τις πράξεις τους, και όχι τους λόγους που εκείνοι προβάλλουν, τότε θα μπορούσε να τους ελέγξει.

Χειραγώγηση μέσω του ασυνειδήτου

Στην ανάπτυξη της θεωρίας αυτής συνέβαλε ιδιαίτερα ο πρωτοπόρος στον τομέας των δημοσίων σχέσεων, Edward Bernays. Ο Edward Bernays ήταν ένας Αμερικανός σύμβουλος επιχειρήσεων, ανιψιός του S. Freud και περιέγραφε ότι ο καλύτερος τρόπος για να μεταπείσεις κάποιον είναι να απευθυνθείς στα ασυνείδητα ένστικτά του.

Μία από τις πιο διάσημες διαφημιστικές εκστρατείες του Bernays ήταν για την American Tobacco Company στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Σε μία περίοδο, κατά την οποία το κάπνισμα θεωρούνταν ως κατακριτέα συνήθεια για τις γυναίκες, ο Bernays είχε την ιδέα να υποβληθεί ένα δείγμα γυναικών σε ψυχανάλυση, ώστε να φανεί τι πραγματικά σημαίνει το προϊόν για αυτές. Το συμπέρασμα ήταν πως σε βαθύτερο επίπεδο οι γυναίκες συνέδεαν το κάπνισμα με την ανδρική εξουσία.

Έτσι, παρουσίασε το τσιγάρο ως σύμβολο της απελευθερωμένης και δυναμικής γυναίκας. Στη συνέχεια, συνέδεσε τα προϊόντα με αστέρες του κινηματογράφου, έπεισε τις αυτοκινητοβιομηχανίες να προωθήσουν τα αυτοκίνητά τους ως σύμβολα αρρενωπότητας.

Η θεωρία του ήταν ότι η σύνδεση ενός προϊόντος με ασυνείδητες επιθυμίες, μπορεί να πείσει τον κόσμο να αγοράσει πράγματα και ότι γενικά το ασυνείδητο μπορεί να χειραγωγήσει τα πλήθη και όχι η πληροφορία, όπως επικρατούσε μέχρι τότε (E. Bernays, 1928).

Υποστήριζε επίσης πως ο πιο ασφαλής τρόπος για να προστατευτεί η δημοκρατία είναι να κατευθύνεται η προσοχή της μάζας μόνο προς την κατανάλωση. Η καταναλωτική κοινωνία επέβαλε την καλλιέργεια μίας νέας νοοτροπίας: οι επιθυμίες όφειλαν να ξεπερνούν τις ανάγκες.

Ψυχολογία της χειραγώγησης

Κάπως έτσι προέκυψε μία νέα ιδέα για τον έλεγχο της μάζας, η οποία υποστήριζε ουσιαστικά ότι όταν ικανοποιούνται οι ασυνείδητες επιθυμίες των ανθρώπων και όταν εκμεταλλευτούμε τους φόβους τους, στοχεύοντας στη φαινομενική ανακούφισή τους, τότε αυτοί γίνονται πειθήνιοι, γιατί αυτό το οποίο προωθεί ο χειραγωγός συνδέεται και ταυτίζεται με την ψευδαίσθηση της ασφάλειας και της σιγουριάς.

Εάν το αντικείμενο που θέλουμε να προωθήσουμε επαναλαμβάνεται αρκετά συχνά, σε μικρές και καθημερινές «αναμνηστικές δόσεις», τότε η σύνδεση αυτή ισχυροποιείται και μονιμοποιείται.

Η επιστήμη της διαφήμισης επέδειξε ορισμένες θεμελιακές αρχές, στις οποίες βασίστηκε η ψυχολογία της χειραγώγησης. Ο ίδιος ο Μπερνέζ ισχυριζόταν πως όταν κάτι επαναλαμβάνεται συνεχώς στις μάζες, τότε ακόμη και αν το επαναλαμβανόμενο είναι κάτι μη συμφέρον για την κοινωνία, οι μάζες το οικειοποιούνται και δεν το θεωρούν πλέον ως τόσο κακό.

Ο Αμερικανός κλινικός ψυχολόγος George K. Simon υποστήριζε ότι η επιτυχημένη ψυχολογική χειραγώγηση προϋποθέτει την απόκρυψη επιθετικών προθέσεων, τη γνώση των ψυχολογικών τρωτών σημείων του θύματος και έναν επαρκή βαθμό σκληρότητα, ώστε να μην υπάρχουν ενδοιασμοί ως προς τυχόν επερχόμενη βλάβη στο θύμα (G. K. Simon, n Sheep's Clothing: Understanding and Dealing with Manipulative People, 1996).

Τεχνικές χειραγώγησης

Περιέγραψε δε τις τεχνικές χειραγώγησης, ορισμένες από τις οποίες είναι οι ακόλουθες:
  • Ψεύδος
  • Ψεύδος με παράλειψη μέρους της αλήθειας: Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται στην προπαγάνδα
  • Υπεραπλουστευτικές ερμηνείες περί «καλού και κακού»
  • Άρνηση: Ο χειριστής αρνείται να παραδεχθεί ότι αυτός ή αυτή έχει κάνει κάτι λάθος
  • Εξορθολογισμός: Ο χειριστής δικαιολογείται έτσι για κάποια ανάρμοστη συμπεριφορά του, κυρίως μέσω παραποίησης των λεγομένων
  • Επιλεκτική απροσεξία ή επιλεκτική προσοχή
  • Εκτροπή: Ο χειριστής δεν δίνει μια ευθεία απάντηση και για αντιπερισπασμό πηγαίνει τη συζήτηση σε άλλο θέμα
  • Υπεκφυγή: Παρόμοια με την εκτροπή, αλλά δίνοντας άσχετες και ασαφείς απαντήσεις
  • Μυστικός εκφοβισμός: Ο χειριστής βάζει το θύμα σε αμυντική στάση, χρησιμοποιώντας καλυμμένες απειλές
  • Διαπόμπευση: Ο χειριστής χρησιμοποιεί σαρκασμό και απαξιωτικές εκφράσεις για να αυξήσει το φόβο και την αμφιβολία του θύματος για τον εαυτό του. Είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να ενισχύσει την αίσθηση της ανεπάρκειας στο θύμα
  • Παίζοντας το ρόλο του θύματος: Ο χειριστής παρουσιάζεται ως θύμα
Η κοινωνική και κλινική ψυχολόγος Harriet B. Braiker προσδιόρισε τους εξής τρόπους, με τους οποίους οι χειριστές ελέγχουν τα «θύματά» τους (H. Braiker, 2004):
  • με θετική ενίσχυση: που περιλαμβάνει τον έπαινο, την επιφανειακή συμπάθεια, την υπερβολική συγγνώμη, την έγκριση, τα δώρα, την προσοχή.
  • με αρνητική ενίσχυση: που περιλαμβάνει την αφαίρεση ενός πράγματος, ως ανταμοιβή, π.χ. «Δε θα χρειαστεί να κάνεις την εργασία σου, αν με αφήσεις να σου κάνω αυτό».
  • με διαλείπουσα ή μερική ενίσχυση: που μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα φόβου και αμφιβολίας. Μερική ή διαλείπουσα θετική ενίσχυση μπορεί να ενθαρρύνει το θύμα να παραμείνει π.χ., στις περισσότερες μορφές τζόγου, όπου ο παίκτης είναι πιθανό να κερδίσει μερικές φορές αλλά συνολικά εξακολουθεί να χάνει χρήματα.
  • με τιμωρία: που περιλαμβάνει τις φωνές, τον εκφοβισμό, τις απειλές, τις βρισιές, τον συναισθηματικό εκβιασμό, την υπενθύμιση σφαλμάτων.
  • με τραυματική δοκιμασία: με τη χρήση λεκτικής βίας, με έκρηξη οργής ή άλλη εκφοβιστική συμπεριφορά για να καθιερωθεί ή να δείξει υπεροχή.
Τα κίνητρα που ανιχνεύονται στην ψυχολογία των χειριστών συμπεριλαμβάνουν:
  • την ανάγκη να προωθήσουν τους σκοπούς και το προσωπικό κέρδος τους.
  • την ανάγκη για αίσθηση δύναμης και υπεροχής ή και εξουσίας πάνω στους άλλους, με στόχο την ενίσχυση του επιπέδου αυτοεκτίμησης.
  • την ανάγκη της αίσθησης του ελέγχου.
  • τη χειραγώγηση για οικονομικούς σκοπούς.
Χαρακτηριστικά ανθρώπων ευάλωτων στην χειραγώγηση

Από την άλλη, μελετώντας την ψυχολογία των θυμάτων, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που καθιστούν κάποιους ανθρώπους πιο ευάλωτους όσον αφορά στην πιθανότητα χειραγώγησης.

Ορισμένα από αυτά είναι τα ακόλουθα:
  • η επιθυμία να ευχαριστούν τους άλλους, σε συνδυασμό με μία υπέρμετρη ανάγκη αποδοχής.
  • η δυσανεξία απέναντι σε αρνητικά συναισθήματα, όπως π.χ. του θυμού ή της απόρριψης.
  • η έλλειψη της ικανότητας του ατόμου να λέει «όχι».
  • η ασαφής εικόνα εαυτού, με πολύ ευέλικτα προσωπικά όρια.
  • τα εξαρτητικά και φοβικά στοιχεία στη δομή της προσωπικότητας.
  • η ανωριμότητα ή η αφέλεια, σε συνδυασμό με μία τάση των ανθρώπων να είναι εύπιστοι ή να είναι επιρρεπείς στον εντυπωσιασμό.
  • η χαμηλή αυτοπεποίθηση.
  • η μοναξιά, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα να αναζητούν περισσότερο την άνευ όρων ανθρώπινη επαφή.
  • η παρορμητικότητα ως προς τη λήψη αποφάσεων.
  • τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία έχουν σαν αποτέλεσμα τα άτομα να είναι πιο επιρρεπή στην κολακεία.
Οι χειριστές ξοδεύουν αρκετό χρόνο μελετώντας τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τα ευάλωτα σημεία- τις αδυναμίες των υποψηφίων θυμάτων ή της κοινωνικής μάζας, στην οποία θα στόχευε η χειραγώγηση. Οι μελέτες αυτές γίνονται ευρέως, σε επίπεδο διαφήμισης, οικονομίας, μόδας, δημοσίων σχέσεων και πολιτικής.

Η σύγχρονη προπαγάνδα χρησιμοποιεί κυρίως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να επιτύχει το σκοπό της.

Ο συγγραφέας Aldus Huxley, περιγράφοντας μία δυστοπική πραγματικότητα πλήρους έλλειψης ατομικών ελευθεριών αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο στόχος της άσκησης προπαγάνδας σε μια ομάδα ανθρώπων, είναι να τους κάνει να ξεχάσουν ότι μια άλλη ομάδα ανθρώπων είναι άνθρωποι.

Εύστοχα επίσης, ο υπουργός προπαγάνδας της ναζιστικής Γερμανίας περιέγραψε το βασικό θεμέλιο της προπαγάνδας λέγοντας ότι λειτουργεί καλύτερα, όταν οι άνθρωποι που χειραγωγούνται νιώθουν ότι ενεργούν με βάση τη δική τους ελεύθερη βούληση.

Η ατομοκεντρική προσέγγιση της κάλυψης των αναγκών μας και η υπέρμετρη ανάγκη για την κατ’ επίφαση ασφάλεια και την αποφυγή-δαιμονοποίηση οποιουδήποτε αγχογόνου παράγοντα, που μπορεί να προκαλέσει φόβο, είναι συνθήκες που καθιστούν τις σύγχρονες κοινωνικές μάζες ευάλωτες στη χειραγώγηση.

Στα πλαίσια αυτά αξίζει πλέον να αναρωτηθούμε αν οι επιθυμίες ή οι φόβοι μας είναι πράγματι δικές μας ή δημιουργούνται υπόγεια στο υποσυνείδητο:
  • Επιλέγουμε αυτά που χρειαζόμαστε;
  • Φοβόμαστε με βάση λογικά επιχειρήματα ή μέσω μίας μεταδοτικής τρομολαγνίας;
  • Διαμορφώνουμε άποψη ή δρούμε υπνωτισμένα;
  • Μπορούμε να αναπτύξουμε ελευθερία βούλησης ή η δυνατότητα αυτή έχει πια χαθεί;

Διδακτικές ιστορίες Ζεν

Η προσευχή

Ένας προσκυνητής καθόταν στην άκρη του δρόμου κι προσευχόταν. Καθώς βρισκόταν εκεί, παρατηρούσε όλους τους άπορους, τους άρρωστους, τους ανάπηρους που τον προσπερνούσαν. Λυπημένος, απευθύνθηκε στον Θεό λέγοντας: «Θεέ μου, πως γίνεται ένας τόσο ευσπλαχνικός Πατέρας να βλέπει όλον αυτό τον πόνο και να μην κάνει τίποτα;» και μετά από σιγή, ο Θεός απάντησε: «Εγώ έκανα κάτι! Δημιούργησα εσένα!»

Η Συζήτηση των Κυμάτων

Ήταν ένα μικρό κύμα, πολύ λυπημένο και που μονολογούσε: «πόσο δυστυχισμένο είμαι… τα άλλα κύματα είναι τόσο μεγάλα και δυνατά και εγώ είμαι τόσο μικρό και ασήμαντο… γιατί να είναι η ζωή τόσο σκληρή;»
Ένα μεγάλο κύμα που βρισκόταν εκεί κοντά, το άκουσε και αποφάσισε να του απαντήσει: «Τα λες αυτά διότι δεν έχεις κατανοήσει την πραγματική σου φύση. Νομίζεις ότι είσαι ένα κύμα και νομίζεις ότι είσαι μικρό και ασήμαντο, ενώ στην πραγματικότητα δεν είσαι τίποτα από τα δύο»
Ξαφνιασμένο το μικρό κύμα απαντά: «Πως;! Δεν είμαι κύμα;! Μα, δεν βλέπεις τον κυματισμό μου; Δεν βλέπεις τα απόνερά μου; Αν και μικρό, είναι κύμα! Τι εννοείς λέγοντας ότι δεν είμαι κύμα;»
Ήρεμα το μεγάλο κύμα αποκρίνεται: «Αυτό που καλείς ‘κύμα’ δεν είναι τίποτε άλλο από μια προσωρινή μορφή σου. Στην πραγματικότητα, δεν είσαι τίποτε άλλο παρά νερό! Όταν κατανοήσεις την βάση της φύσης σου, θα απαλλαχθείς από την μιζέρια σου και θα δεις ότι εγώ είμαι εσύ, εσύ είσαι εγώ, και οι δύο είμαστε κομμάτι του ιδίου Όλου»

Η Άδεια Κούπα

Ένας καθηγητής πανεπιστημίου, θέλοντας να μάθει περισσότερα για την φιλοσοφία του Ζεν πήγε να συναντήσει έναν διδάσκαλο του Ζεν. Ο διδάσκαλος τον καλωσόρισε και του προσέφερε τσάι. Καθώς ο διδάσκαλος σερβίριζε τσάι, ο καθηγητής μιλούσε για το Ζεν, χωρίς να σταματά καθόλου. Ο διδάσκαλος έβαζε τσάι στην κούπα του καθηγητή, και ακόμα κι όταν ξεχείλισε, συνέχιζε να βάζει τσάι. Ο καθηγητής παρακολουθούσε τον διδάσκαλο καθώς μιλούσε, μέχρι που δεν άντεξε άλλο και τον ρώτησε «μα, δεν το βλέπεις ότι έχει ξεχειλίσει;! Δεν χωράει άλλο τσάι!» και ο διδάσκαλος αποκρίθηκε «είσαι κι εσύ σαν αυτή τη κούπα… πως θέλεις να σου μιλήσω για το Ζεν αν δεν μου δώσεις πρώτα χώρο;»

Ο Εαυτός

Ένας ταραγμένος μοναχός πλησίασε έναν διδάσκαλο του Ζεν λέγοντάς του «Δάσκαλε, σε παρακαλώ βοήθησέ με! Είμαι χαμένος, απελπισμένος, δεν ξέρω ποιος είμαι! Σε παρακαλώ, δείξε μου τον εαυτό μου!»
Μα ο διδάσκαλος δεν απαντούσε.
Ο μοναχός τον παρακαλούσε, τον ικέτευε να του δείξει ποιος είναι, μα ο διδάσκαλος εξακολουθούσε να μην απαντά.
Απογοητευμένος ο μοναχός γύρισε να φύγει, και τότε ο διδάσκαλος τον φώναξε με το όνομά του. Ο μοναχός γύρισε ενθουσιασμένος λέγοντας «Ναι;» και ο διδάσκαλος αποκρίθηκε «Να ο εαυτός σου»

Εμμονή

Δύο μοναχοί ταξίδευαν μαζί. Όταν έφτασαν σε ένα ποτάμι, είδαν μια νέα γυναίκα ανήσυχη να κοιτά το ποτάμι. Όταν τους είδε, τους ρώτησε εάν μπορούν να την κουβαλήσουν στην απέναντι όχθη, διότι φοβόταν ότι θα πνιγεί. Ο ένας μοναχός δίστασε, μιας και απαγορεύεται σε μοναχούς να αγγίζουν γυναίκες. Ο άλλος όμως χωρίς δισταγμό, ανέβασε την γυναίκα στους ώμους του και την πέρασε απέναντι.
Καθώς συνέχιζαν το ταξίδι τους, ο πρώτος μοναχός δεν σταματούσε να επιπλήττει τον δεύτερο που κουβάλησε την γυναίκα. Μέχρι που τέλος ο δεύτερος δεν άντεξε άλλο και του αποκρίθηκε «αδελφέ μου, εγώ την κουβάλησα για λίγα λεπτά, μα εσύ ακόμα την κουβαλάς»

Η Κίνηση του Νου

Δύο άντρες διαφωνούσαν για μια σημαία που κυμάτιζε με τον αέρα. Ο ένας έλεγε «είναι ο αέρας που κινείται» ενώ ο άλλος «όχι, είναι η σημαία που κινείται»…
Ένας διδάσκαλος του Ζεν έτυχε να περνά από εκεί και να ακούσει την διαφωνία. Τους διέκοψε λέγοντας «Δεν είναι ούτε ο αέρας, ούτε η σημαία που κινείται, μα ο Νους!»

Ο ελέφαντας και ο ψύλλος

Ο δάσκαλος Ζεν Roshi Kapleau δέχτηκε να διδάξει μια ομάδα ψυχαναλυτών για το Ζεν. Αφ’ ότου συστήθηκε στην ομάδα, από τον διευθυντή του ερευνητικού ινστιτούτου, ο Roshi κάθισε κάτω ήσυχα, πάνω σε ένα μαξιλάρι. Ένας μαθητής πήγε και κάθισε κάτω, δίπλα στον δάσκαλο και τον ρώτησε «τι είναι Ζεν;»
Ο Roshi έβγαλε μια μπανάνα, την ξεφλούδισε και άρχισε να την τρώει.
«Αυτό είναι όλο;» είπε ο μαθητής «δεν μπορείς να μου δείξεις κάτι άλλο;»
«Έλα πιο κοντά παρακαλώ» είπε ο δάσκαλος. Ο μαθητής υπάκουσε κι ο Roshi κούνησε την φλούδα της μπανάνας μπροστά του. Ο μαθητής απογοητευμένος, έφυγε.
Ένας άλλος μαθητής από το ακροατήριο, σηκώθηκε και είπε «καταλάβατε;». Κανείς δεν απάντησε. «Μόλις είδατε μια εξαιρετική εξήγηση του Ζεν. Έχετε άλλες ερωτήσεις;» πρόσθεσε.
Μετά από αρκετές στιγμές σιωπής, κάποιος είπε «Roshi, δεν είμαι ικανοποιημένος από την εξήγησή σου. Μας έδειξες κάτι που δεν είμαι σίγουρος ότι καταλαβαίνω. Σίγουρα μπορείς να μας ΠΕΙΣ κάτι για το Ζεν»
«Εάν επιμένετε στα λόγια» απάντησε ο Roshi «τότε το Ζεν είναι ένας ελέφαντας που ζευγαρώνει μ’ έναν ψύλλο».

Ο Άγιος άνθρωπος

Η φήμη για έναν Άγιο άνθρωπο που ζούσε σ’ ένα μικρό σπιτάκι στην κορυφή ενός βουνού, εξαπλώθηκε σ’ όλη την επαρχία. Έτσι, ένας χωρικός αποφάσισε να κάνει το δύσκολο ταξίδι στην κορυφή, για να τον συναντήσει. Όταν έφτασε στο σπίτι, είδε έναν γέρο υπηρέτη που τον υποδέχτηκε στην πόρτα.
«Θα ήθελα να δω τον Άγιο άνθρωπο» είπε ο χωρικός στον υπηρέτη.
Ο υπηρέτης του χαμογέλασε και τον άφησε να περάσει μέσα. Καθώς προχωρούσαν μέσα στο σπίτι, ο χωρικός κοιτούσε ανυπόμονα γύρω του, αναζητώντας τον Άγιο άνθρωπο. Μα προτού το καταλάβει, έφτασαν στην πίσω πόρτα και ο υπηρέτης τον συνόδευσε έξω. Ο χωρικός σταμάτησε και είπε στον υπηρέτη «μα, θέλω να δω τον Άγιο άνθρωπο!»
«Τον είδες» του απάντησε ο γέρος. «Όποιον συναντάς στην ζωή σου, ακόμα κι αν φαίνεται απλός και ασήμαντος… να τον βλέπεις ως Άγιο άνθρωπο. Εάν κάνεις αυτό, τότε ότι πρόβλημα κι αν είναι αυτό που έφερες σήμερα εδώ, θα λυθεί»

Ο Εξορκισμός του Φαντάσματος

Κάποτε, η σύζυγος ενός ανθρώπου αρρώστησε βαριά. Λίγο προτού πεθάνει, του είπε «σ’ αγαπώ τόσο πολύ! Δεν θέλω να σ’ αφήσω και δεν θέλω να με απατήσεις. Υποσχέσου ότι δεν θα αγγίξεις άλλη γυναίκα μετά τον θάνατό μου, αλλιώς θα έρθω να σε στοιχειώσω!»
Για πολλούς μήνες μετά τον θάνατό της, ο σύζυγός τήρησε την υπόσχεσή του και απέφευγε τις γυναίκες. Μα κάποια στιγμή γνώρισε μια γυναίκα την οποία και ερωτεύτηκε. Το ίδιο βράδυ που την αρραβωνιάστηκε, το φάντασμα της γυναίκας του εμφανίστηκε, κατηγορώντας τον ότι αθέτησε την υπόσχεσή του. Κάθε βράδυ από εκείνη τη νύχτα, το φάντασμα ερχότανε και του επαναλάμβανε επ’ ακριβώς και με λεπτομέρειες τα όσα έκανε και είπε με την αρραβωνιαστικιά του κατά την διάρκεια της ημέρας.
Ο άνθρωπος είχε χάσει τον ύπνο του και απελπισμένος ζήτησε την βοήθεια ενός δασκάλου Ζεν που ζούσε εκεί κοντά. Αφού του εξιστόρησε τα όσα συνέβαιναν, ο δάσκαλος του είπε «πρόκειται για πολύ έξυπνο φάντασμα».
«Πράγματι!» είπε ο άνθρωπος «θυμάται με λεπτομέρεια κάθε τι που είπα και έκανα κατά την διάρκεια της μέρας με την μνηστή μου. Γνωρίζει τα πάντα!»
«Πρέπει να θαυμάζεις αυτό το φάντασμα» του είπε ο δάσκαλος «αλλά θα σου πω τι να κάνεις την επόμενη φορά που θα έρθει»
Την ίδια βραδιά, όταν εμφανίστηκε το φάντασμα, ο άνθρωπος έκανε όπως του είπε ο δάσκαλος, και είπε στο φάντασμα «είσαι τόσο σοφό φάντασμα. Το ξέρεις ότι δεν μπορώ να σου κρύψω τίποτα. Αν όμως μπορέσεις ν’ απαντήσεις σε μια μου ερώτηση, θα διαλύσω τον αρραβώνα μου και θα παραμείνω εργένης για όλη μου την ζωή!». Το φάντασμα συμφώνησε. Έπιασε λοιπόν ο άνθρωπος μια χούφτα φασόλια μέσα από τον σάκο με φασόλια που είχε βάλει δίπλα του και ρώτησε το φάντασμα, κρατώντας κλειστή την χούφτα μου, «πες μου πόσα φασόλια έχω στην χούφτα μου».

Εκείνη τη στιγμή, το φάντασμα εξαφανίστηκε και δεν τον ξαναενόχλησε ποτέ.

Ο Δάσκαλος

Ένας νεαρός μαθητής πλησίασε έναν Δάσκαλο Ζεν και τον ρώτησε για το πως θα πρέπει να προετοιμαστεί για την εκπαίδευσή του.
Ο Δάσκαλος τότε του είπε «Σκέψου με ως μια καμπάνα. Αν με χτυπήσεις ελαφρά, θα λάβεις ένα μικρούτσικο σφυριγματάκι. Αν με χτυπήσεις δυνατά, θα λάβεις ένα δυνατό και καθαρό καμπάνισμα»

Τα Βιβλία και η Φώτιση

Κάποτε έζησε ένας φημισμένος φιλόσοφος, που είχε αφιερωθεί στην μελέτη του Ζεν για πολλά χρόνια. Την ημέρα που τελικά έφτασε στην φώτιση, πήρε όλα του τα βιβλία, τα πήγε στον κήπο του και τά ‘καψε…

Αυτοσυγκέντρωση

Ένας αλαζόνας πρωταθλητής τοξοβολίας, προκάλεσε σε αγώνα έναν δάσκαλο Ζεν, που ήταν γνωστός για τις ικανότητές του στην τοξοβολία.
Ο νεαρός πρωταθλητής, έκανε αρχικά επίδειξη ικανοτήτων, χτυπώντας από μεγάλη απόσταση το κέντρο ενός στόχου και μετά χωρίζοντας στα δύο το πρώτο βέλος με ένα δεύτερο. «Ορίστε!» είπε μετά στον δάσκαλο «για να δούμε εάν μπορείς να συναγωνιστείς κάτι τέτοιο!».
Ατάραχος ο δάσκαλος, δεν τράβηξε το τόξο του, παρά ζήτησε από τον νεαρό να τον ακολουθήσει στο βουνό. Περίεργος ο νεαρός, ακολούθησε τον δάσκαλο, μέχρι που έφτασαν μπροστά από ένα βαθύ χάσμα και που τις δύο του πλευρές συνέδεε μια αμφιβόλου ασφάλειας παλιά σχοινένια γέφυρα.
Ήρεμα ο δάσκαλος ανέβηκε στην γέφυρα και προχώρησε μέχρι τα μισά της διαδρομής, έχοντας ακριβώς από κάτω του το τεράστιο χάσμα. Εκεί σταμάτησε, τράβηξε το τόξο του, στόχευσε ένα μακρινό δέντρο και έριξε το βέλος, πετυχαίνοντας τον στόχο. Ήρεμα πάλι επέστρεψε εκεί που στεκότανε ο νεαρός και του είπε «σειρά σου».
Τρομαγμένος ο νεαρός, αφού κοίταξε πρώτα την άβυσσο από κάτω τους και μετά την ετοιμόρροπη γέφυρα, αρνήθηκε να προσπαθήσει.
«Είσαι πολύ ικανός με το τόξο» του είπε ο δάσκαλος «μα δεν ελέγχεις τον νου, που ελευθερώνει την βολή».

Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατο…

Κατά την διάρκεια ενός κρίσιμου πολέμου, ο Ιάπωνας στρατηγός αποφάσισε να επιτεθεί σε μια μάχη, παρόλο που ο στρατός του εχθρού ήταν σημαντικά υπεράριθμος σε σχέση με τον δικό του. Ο στρατηγός ήταν πεπεισμένος ότι μπορούσαν πάραυτα να νικήσουν, μα ο στρατός του ήταν φοβισμένος και γεμάτος αμφιβολία.
Καθώς λοιπόν ξεκινήσανε για τον δρόμο προς το σημείο που θα γινότανε η μάχη, σταματήσανε σε έναν ναό να προσευχηθούν. Αφού προσευχήθηκαν, ο στρατηγός πλησίασε στο ιερό, έβγαλε ένα νόμισμα και είπε δυνατά ώστε να τον ακούσουν όλοι «θα ρίξω τώρα το νόμισμα. Εάν είναι κορώνα, θα νικήσουμε. Εάν είναι γράμματα, θα ηττηθούμε. Είθε η μοίρα τώρα ν’ αποκαλυφθεί» Έριξε το νόμισμα ενώ όλοι παρακολουθούσαν με αγωνία. Ήταν κορώνα!
Οι στρατιώτες αναφώνησαν με ενθουσιασμό και με ανανεωμένη αυτοπεποίθηση και θάρρος έφυγαν για την μάχη… την οποία και τελικά νίκησαν.
Ενώ γιόρταζαν την νίκη τους, ένας υπολοχαγός πλησίασε τον στρατηγό και με χαρά του είπε «τελικά, κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από την μοίρα!»
«Πράγματι…» του απάντησε χαμογελώντας ο στρατηγός, κι έβγαλε και του έδειξε το νόμισμα που είχε χρησιμοποιήσει: ήταν κορώνα και από τις 2 πλευρές.

Εγωισμός

Υπήρχε πριν από αιώνες ένας σπουδαίος Υπουργός και Αξιωματούχος της Κίνας. Όμως, παρά την φήμη, τα πλούτη και την δύναμή του στην εξουσία, έτρεφε βαθύ σεβασμό στον πνευματικό του δάσκαλο, που επισκεπτότανε συχνά και στον οποίο πάντα συμπεριφερότανε με ευγένεια και ταπεινότητα.
Σε μια από τις επισκέψεις του, ρώτησε τον δάσκαλό του «σεβασμιότατε, τι είναι ο εγωισμός κατά την γνώμη σου;»
Αμέσως ο δάσκαλος κοκκίνισε από θυμό και είπε άγρια στον μαθητή του «τι ανόητη ερώτηση είναι αυτή;;!»
Ο Υπουργός αμέσως πετάχτηκε πάνω ξαφνιασμένος από την αντίδραση του δασκάλου του και φανερά εκνευρισμένος, έτοιμος να βάλει τις φωνές στον δάσκαλο.
Τότε ο δάσκαλος τον πρόλαβε χαμογελώντας ήρεμα και του είπε «ΑΥΤΟ, εξοχότατε, είναι εγωισμός».

Ποίος και Τι είσαι;

Ένας Αυτοκράτορας, αφοσιωμένος Βουδιστής, κάλεσε έναν φημισμένο Δάσκαλο Ζεν στο παλάτι του, για να του θέσει μερικές ερωτήσεις σχετικά με τον Βουδισμό.
«Ποιά είναι η ανώτατη αλήθεια του Βουδισμού;» Ρώτησε ο Αυτοκράτορας
«Η απόλυτη κενότητα… και ούτε ίχνος αγιοσύνης» απάντησε ο Δάσκαλος
«Εάν δεν υπάρχει αγιότητα» απόρησε ο Αυτοκράτορας «τότε εσύ ποιός και τι είσαι;»
«Δεν ξέρω» απάντησε γαλήνια ο Δάσκαλος…

Θα περάσει…

Ένας μαθητής πήγε στον δάσκαλό του και του είπε «δάσκαλε, ο διαλογισμός μου είναι απαίσιος! Μου αποσπάται συνέχεια η προσοχή, τα πόδια μου πονάνε και συχνά με παίρνει ο ύπνος! Είναι απαίσιος!»
«Θα περάσει» απάντησε ήρεμα ο δάσκαλος.
Περνάει λίγο ο καιρός και ο ίδιος μαθητής λέει στον δάσκαλό του «δάσκαλε, ο διαλογισμός μου τελικά είναι υπέροχος! Τόσο συνειδητός, γαλήνιος και ζωντανός! Υπέροχος!»
«Θα περάσει» του ξαναλέει ο δάσκαλος ήρεμα…

Κυνηγώντας δύο λαγούς

Ένας μαθητής των πολεμικών τεχνών, πλησίασε τον δάσκαλό του λέγοντάς του «θα ήθελα να βελτιώσω τις γνώσεις μου στις πολεμικές τέχνες. Γι αυτό, παράλληλα με την μαθητεία μου μαζί σου, θα ήθελα να μαθητεύσω και με άλλον έναν δάσκαλο, διαφορετικού στυλ. Πως σου φαίνεται αυτή η ιδέα;»
Ο δάσκαλος απάντησε «ο κυνηγός που κυνηγά δύο λαγούς, τελικά δεν θα πιάσει κανέναν»

Απόλυτη επίγνωση

Μετά από δεκαετή μαθητεία, ο Tenno έφτασε τον βαθμό του δασκάλου Ζεν. Μια βροχερή μέρα, πήγε να επισκεφτεί τον φημισμένο δάσκαλο Nan-in. Καθώς μπήκε μέσα στο σπίτι, ο δάσκαλος τον υποδέχτηκε με μια ερώτηση «άφησες τα ξυλοπάπουτσα και την ομπρέλα σου στην είσοδο;»
«Ναι» απάντησε ο Tenno
«Πες μου» συνέχισε ο δάσκαλος «άφησες την ομπρέλα σου αριστερά από τα ξυλοπάπουτσα ή από τα δεξιά;»
Ο Tenno δεν γνώριζε την απάντηση και κατάλαβε ότι δεν είχε ακόμα κατακτήσει την απόλυτη επίγνωση. Έτσι, έμεινε στο πλάι του Nan-in ως μαθητής του, για άλλα δέκα χρόνια.

Το δώρο των προσβολών

Κάποτε ζούσε ένας σπουδαίος πολεμιστής. Παρά την προχωρημένη ηλικία του, μπορούσε να νικήσει οποιονδήποτε τον προκαλούσε. Η φήμη του έφτασε πολύ μακριά και πολλοί μαθητές έρχονταν για να μαθητεύσουν πλάι του.
Μια μέρα, ένας ασήμαντος πολεμιστής έφτασε στην πόλη, αποφασισμένος να γίνει αυτός που θα νικήσει τον σπουδαίο δάσκαλο. Μαζί με την δύναμή του, είχε το ταλέντο να εντοπίζει τις αδυναμίες του αντιπάλου του. Περίμενε πάντα τον αντίπαλο να κάνει την πρώτη κίνηση, αποκαλύπτοντας έτσι την αδυναμία του, και μετά του επιτεθότανε ανελέητα και με τρομερή ταχύτητα. Κανείς δεν είχε αντέξει μαζί του, πέραν του πρώτου γύρου της μάχης.
Παρά τις συμβουλές των μαθητών του, ο γέρος δάσκαλος δέχτηκε με χαρά την πρόκληση του νεαρού πολεμιστή. Καθώς λοιπόν είχαν λάβει τις θέσεις τους, ο νεαρός πολεμιστής άρχισε να προσβάλλει τον γέρο πολεμιστή, να του πετάει χώμα και να τον φτύνει στο πρόσωπο. Για πολλές ώρες συνέχισε να τον προσβάλλει, με κάθε γνωστή κατάρα και προσβολή. Μα ο γέρος πολεμιστής παρέμενε ατάραχος και ακίνητος, μέχρι που τελικά ο νεαρός πολεμιστής εξουθενώθηκε και αναγνωρίζοντας την ήττα του, έφυγε ντροπιασμένος.
Οι μαθητές του γέρου πολεμιστή, λίγο απογοητευμένοι που δεν έγινε μάχη, μαζεύτηκαν γύρω του και τον ρώτησαν «πως άντεξες τέτοιο εξευτελισμό; Πως κατάφερες να τον διώξεις;»
«Εάν κάποιος σου προσφέρει ένα δώρο, κι εσύ αρνηθείς να το δεχτείς» είπε ο δάσκαλος «σε ποιόν ανήκει το δώρο;»

Γνωρίζοντας τα ψάρια

Μια μέρα, ο Chuang Tzu και ο φίλος του έκαναν βόλτα δίπλα στο ποτάμι.
«Κοίτα τα ψάρια που κολυμπάνε» είπε ο Chuang Tzu «το διασκεδάζουν»
«Δεν είσαι ψάρι» του απάντησε ο φίλος του «άρα δεν μπορείς πραγματικά να ξέρεις ότι το διασκεδάζουν»
«Δεν είσαι εγώ» απάντησε ο Chuang Tzu «άρα πως ξέρεις ότι εγώ δεν ξέρω ότι το διασκεδάζουν;»

Το φεγγάρι δεν κλέβεται

Ένας δάσκαλος Ζεν ζούσε μια απλή ζωή σε μια καλύβα, στους πρόποδες ενός βουνού. Ένα βράδυ, καθώς ήταν έξω από την καλύβα, ένας κλέφτης μπήκε μέσα αλλά είδε ότι δεν υπήρχε τίποτα εκεί για να κλέψει. Εκείνη τη στιγμή γύρισε ο δάσκαλος και τον είδε.
«Ήρθες από μακριά για να με επισκεφτείς» του είπε «και δεν είναι σωστό να φύγεις με άδεια χέρια. Σε παρακαλώ, πάρε τα ρούχα μου ως δώρο».
Ο κλέφτης ξαφνιάστηκε, αλλά άρπαξε τα ρούχα και άρχισε να τρέχει.
Ο δάσκαλος απέμεινες γυμνός, να κοιτά το φεγγάρι. «Τον φουκαρά» σκέφτηκε «μακάρι να μπορούσα να του δώσω αυτό το πανέμορφο φεγγάρι».

Η φύση των πραγμάτων

Δύο μοναχοί έπλεναν τις κούπες τους στο ποτάμι, όταν είδαν έναν σκορπιό να πνίγεται. Ο ένας μοναχός, αμέσως τον άρπαξε και τον άφησε δίπλα στην όχθη. Κατά την διάρκεια, ο σκορπιός τον τσίμπησε.
Καθώς συνέχισε να πλένει την κούπα του, ο σκορπιός και πάλι έπεσε στο νερό. Ο μοναχός και πάλι τον έσωσε, ενώ ο σκορπιός και πάλι τον τσίμπησε.
Ο άλλος μοναχός τον ρώτησε «αδελφέ μου, γιατί συνεχίζεις να τον σώζεις, αφού το γνωρίζεις ότι είναι στην φύση του σκορπιού να τσιμπάει;»
«Διότι είναι στην δική μου φύση να σώζω» απάντησε ο μοναχός.

Όχι άλλες ερωτήσεις

Ένας ψυχίατρος, συνάντησε έναν δάσκαλο Ζεν σε κάποιο κοινωνικό γεγονός. Έτσι, είχε την ευκαιρία να τον ρωτήσει κάτι που καιρό τον απασχολούσε.
«Πως ακριβώς βοηθάς τους ανθρώπους;» τον ρώτησε.
«Με το να τους φτάνω εκεί που δεν έχουν να κάνουν άλλες ερωτήσεις» απάντησε ο δάσκαλος.

Όχι νεκρός ακόμα

Ο αυτοκράτορας ρώτησε τον δάσκαλο Gudo «τι συμβαίνει σ’ έναν φωτισμένο άνθρωπο, μετά θάνατο;»
«Πως να ξέρω;» αποκρίθηκε ο Gudo
«Επειδή είσαι δάσκαλος» απάντησε ο Αυτοκράτορας
«Μάλιστα μεγαλειότατε» αποκρίθηκε ο Gudo «αλλά όχι νεκρός δάσκαλος!»

Μαθαίνοντας με τον σκληρό τρόπο

Ο γιός ενός ταλαντούχου κλέφτη, ζήτησε από τον πατέρα του να του μάθει την τέχνη του. Ο γέρος κλέφτης συμφώνησε και το ίδιο βράδυ πήρε τον γιό του να διαρρήξουν μαζί ένα μεγάλο σπίτι. Καθώς οι ένοικοι κοιμόνταν, αθόρυβα ο γέρος έβαλε τον γιό του μέσα σ’ ένα δωμάτιο που είχε και μια ντουλάπα με ρούχα. Του είπε να πάει μέσα στην ντουλάπα και να πάρει μερικά ρούχα. Μόλις μπήκε μέσα ο μικρός, ο πατέρας του έκλεισε την πόρτα και τον κλείδωσε μέσα. Μετά, βγήκε από το σπίτι, πήγε στην κεντρική πόρτα, την χτύπησε δυνατά ξυπνώντας τους ένοικους, κι εξαφανίστηκε γρήγορα. Ώρες αργότερα, ο γιός του επέστρεψε σπίτι τους εξουθενωμένος.
«Πατέρα, γιατί με κλείδωσες στην ντουλάπα;» ρώτησε θυμωμένος «αν δεν απελπιζόμουν τόσο από τον φόβο μη με πιάσουν, δεν θα κατάφερνα να διαφύγω. Επιστράτευσα όλη μου εφευρετικότητα για να ξεφύγω!»
Ο γέρος χαμογέλασε και αποκρίθηκε «γιέ μου, μόλις έλαβες το πρώτο μάθημα της τέχνης των διαρρήξεων»

Το αριστούργημα

Ένας σπουδαίος καλλιγράφος σχεδίαζε μερικά καλλιγραφήματα σε χαρτί ενώ ένας από τους ιδιαίτερα παρατηρητικούς του μαθητές, τον παρακολουθούσε στην εργασία. Όταν ο καλλιγράφος τελείωσε, ζήτησε την γνώμη του μαθητή του, που αμέσως του είπε ότι δεν είναι καλό. Ο δάσκαλος ξαναπροσπάθησε, μα ο μαθητής και πάλι δεν ήταν ευχαριστημένος. Πάλι και πάλι ο καλλιγράφος σχεδίαζε το ίδιο σχέδιο, ενώ ο μαθητής απέρριπτε τα αποτελέσματα.
Τελικά, όταν ο μαθητής είχε την προσοχή του αλλού, ο δάσκαλος άρπαξε την ευκαιρία και γρήγορα σχεδίασε αυθόρμητα το σχέδιο.
«Ορίστε!» του είπε «αυτό πως σου φαίνεται;»
«Αυτό» αποκρίθηκε ενθουσιασμένος ο μαθητής «είναι ένα αριστούργημα!»

Ίσως…

Μια Ταοϊστική ιστορία αφηγείται έναν γέρο αγρότη που δούλευε στα χωράφια του πολλά χρόνια. Μια μέρα, το άλογό του τό ΄σκασε. Όταν το έμαθαν οι γείτονες, πήγαν να τον επισκεφτούν.
«Τι ατυχία…» έλεγαν με συμπάθεια.
«Ίσως…» απαντούσε ο αγρότης.
Την επόμενη μέρα, το άλογο επέστρεψε, φέρνοντας μαζί του 3 ακόμα άγρια άλογα.
«Τι καλή τύχη!» θαύμασαν οι γείτονες.
«Ίσως…» απαντούσε ο αγρότης.
Την επόμενη μέρα, ο γιός του αγρότη προσπάθησε να καβαλήσει ένα από τα άγρια άλογα. Μα έπεσε και έσπασε το πόδι του. Γι άλλη μια φορά οι γείτονες ήρθαν να συμπαρασταθούν.
«Τι ατυχία…» έλεγαν με συμπάθεια.
«Ίσως…» απαντούσε ο αγρότης.
Την επόμενη μέρα, στρατιωτικοί ήρθαν στο χωριό και επιστράτευσαν όλους τους νέους, εκτός από τον γιό του αγρότη, επειδή είχε σπασμένο πόδι.
«Τι καλή τύχη!» θαύμασαν οι γείτονες.
«Ίσως…» απαντούσε ο αγρότης…

Ο λιθοξόος

Κάποτε ήταν ένας λιθοξόος που δεν ήταν ικανοποιημένος από τον εαυτό του και την ζωή του.
Μια μέρα, περνώντας έξω από το σπίτι ενός πλούσιου εμπόρου, κοίταξε μέσα από την ανοιχτή πόρτα και θαύμασε τα όμορφα πράγματα και τους σημαντικούς επισκέπτες.
«Πόσο σπουδαίος να είναι αυτός ο έμπορος!» σκέφτηκε με ζήλια και ευχήθηκε να γίνει σαν αυτόν τον έμπορο.
Προς μεγάλη του έκπληξη, αμέσως μεταμορφώθηκε σε έμπορο, απολαμβάνοντας τις πολυτέλειες και την ισχυρή επιρροή, μα και την ζήλια των πιο φτωχών απ’ αυτόν.
Σύντομα, ένας σημαντικός προύχοντας πέρασε από τον δρόμο, που τον μετέφεραν σε σέντια και συνοδευόμενος από στρατιωτικούς. Όλοι, όσο πλούσιοι κι αν ήταν, υποκλίνονταν μπροστά του.
«Πόσο ισχυρός είναι αυτός ο προύχοντας!» σκέφτηκε «εύχομαι να ήμουν προύχοντας!»
Αμέσως μεταμορφώθηκε σε ισχυρό προύχοντα, που όλοι φοβούνταν αλλά και μισούσαν.
Ήρθε το καλοκαίρι και οι πολύ ζεστές μέρες, κι ο προύχοντας ένιωθε άβολα μέσα στην σέντια του. Κοίταξε ψηλά τον ήλιο και σκέφτηκε «πόσο ισχυρός είναι ο ήλιος! Εύχομαι να ήμουν ο ήλιος!»
Αμέσως έγινε ο ήλιος, να λάμπει πάνω από τον κόσμο, να λατρεύεται και να θαυμάζεται από τους ανθρώπους, αλλά και να καταριέται από τους αγρότες -που τους έκαιγε τα σπαρτά- και από τους εργάτες που υπέφεραν κάνοντας την εργασία τους.
Μα ξάφνου, ένα μεγάλο μαύρο σύννεφο πέρασε από μπροστά του, εμποδίζοντάς τον να λάμψει παντού πάνω στη γη.
«Πόσο ισχυρό είναι αυτό το σύννεφο!» σκέφτηκε «εύχομαι να ήμουν σύννεφο!»
Αμέσως μεταμορφώθηκε σε βαρύ, μαύρο σύννεφο, που πλημμύριζε με το νερό του τα σπαρτά και τα χωρία, κι όλοι το καταριόνταν.
Μα σύντομα, κατάλαβε ότι παρασέρνονταν από μια μεγαλύτερη δύναμη, τον άνεμο.
«Πόσο ισχυρός είναι ο άνεμος!» σκέφτηκε «εύχομαι να ήμουν ο άνεμος!»
Αμέσως έγινε ο άνεμος, να φυσάει μανιασμένα ξεριζώνοντας δέντρα και καταστρέφοντας τις σκεπές των σπιτιών, κι όλοι να τον καταριόνται.
Σύντομα όμως βρέθηκε μπροστά σε έναν θεόρατο βράχο, που δεν μετακινούνταν καθόλου, παρά την δύναμη του ανέμου.
«Πόσο ισχυρός είναι αυτός ο βράχος!» σκέφτηκε «εύχομαι να ήμουν βράχος!»
Αμέσως έγινε ένας δυνατός, τεράστιος βράχος. Ότι πιο σταθερό πάνω στην γη.
Έτσι όπως στεκότανε απολαμβάνοντας την δύναμή του, άκουσε τον ήχο μεταλλικού εργαλείου πάνω στην επιφάνειά του και ένιωσε ν’ αλλάζει η μορφή του.
«Τι μπορεί να είναι πιο ισχυρό από εμένα;;» απόρησε.
Κοίταξε κάτω χαμηλά, και είδε έναν λιθοξόο…

Ο παράδεισος

Δύο άνθρωποι είχαν χαθεί μέσα στην έρημο για μέρες και κινδύνευαν να πεθάνουν από την δίψα και την ασιτία. Κάποια στιγμή όμως, βρέθηκαν μπροστά σ’ έναν ψηλό τοίχο. Πίσω από τον τοίχο έρχονταν ήχοι νερού που κυλά, πουλιών να τραγουδούν και πάνω από τον τοίχο ξεπρόβαλαν κλωνάρια δέντρων, φορτωμένα με καρπούς.
Ο ένας κατάφερε με δυσκολία να σκαρφαλώσει και να περάσει πάνω από τον τοίχο, μέσα στον κήπο.
Ο άλλος, έκανε μεταβολή και ξαναμπήκε στην έρημο, ψάχνοντας γι άλλους χαμένους ταξιδιώτες, για να τους βοηθήσει να βρουν τον δρόμο τους στον κήπο.

Η παρούσα στιγμή

Ένας Ιάπωνας πολεμιστής αιχμαλωτίστηκε από τους εχθρούς και φυλακίστηκε. Εκείνη τη νύχτα, δε μπορούσε να κοιμηθεί, φοβούμενος ότι την επόμενη μέρα ίσως να τον ανακρίνουν, θα τον βασανίσουν και τελικά τον εκτελέσουν. Μα, εκείνη τη στιγμή θυμήθηκε τα λόγια του ζεν δασκάλου του:
«Το αύριο δεν είναι πραγματικό. Είναι μια ψευδαίσθηση. Η μόνη πραγματικότητα είναι το τώρα».
Θυμούμενος αυτά τα λόγια, γαλήνεψε και κοιμήθηκε.

Κανένας δεν είναι ο εαυτός του, αλλά ο προγραμματισμός του

Έχουμε, άραγε, αντιληφθεί ότι εδώ στον Φυσικό Κόσμο, κανένας άνθρωπος δεν είναι ο Εαυτός του και είναι ο προγραμματισμός του;

Το νευρικό σύστημα είναι, ας πούμε, ο συνδετικός κρίκος, με αυτόν τον προγραμματισμό από το υποσυνείδητο-ασυνείδητο, που δημιουργεί και όλα εκείνα τα αρνητικά συναισθήματα και τις αρνητικές συμπεριφορές…

Ότι κάνεις και ότι σκέφτεσαι, δεν είναι δικό σου…

Δικός σου έγινε μόνο ο φόβος…

Πως μπορεί ένας άνθρωπος να είναι στον φόβο και να είναι ισορροπημένος;
Πως μπορεί να σκέφτεται και να πράττει με Λογική, όταν όλα όσα κάνει και λέει είναι παράλογα;
Όταν μισεί και αγαπάει συγχρόνως…
Όταν θυμώνει ενώ έχει άδικο και σωπαίνει όταν έχει δίκιο;
Όταν δεν ξέρει γιατί νιώθει χάλια;
Όταν κλαίει από τα νεύρα του και όχι από αγάπη;
Όταν δεν έχει κανέναν λόγο να νιώθει ευγνωμοσύνη;

Είναι πολλά που χρειάζεται να επικοινωνήσουμε με τον Εαυτό μας…να τον νιώσουμε λίγο παραπάνω, από τα φαινόμενα που μας προκαλούν δυσφορία…

Συνήθως ο άνθρωπος συνηθίζει την δυσφορία και πορεύεται με αυτήν…Αφού έτσι όλοι, έτσι κι εγώ…

Δεν θα μας πει κανένας την αλήθεια…
Είναι το μόνο που χρειάζεται να ανακαλύψουμε μόνοι μας, μέσα μας…

Και ενώ η αυτογνωσία θεωρείται ένα μεταφυσικό φαινόμενο, τελικά το μεταφυσικό είναι μόνο η πλάνη που έχουμε για τον εαυτό μας, τίποτα άλλο…

Χρειάζεται να σκεφτεί κανείς λίγο, και να αναρωτηθεί για την νοημοσύνη του, κάθε φορά που νευριάζει, θυμώνει, μισεί, φοβάται, ενώ δεν βρίσκει τίποτα λογικό μέσα σε όλα αυτά τα συναισθήματα…

Όλα αυτά τα δηλητήρια μέσα στα οποία έμαθε να ζει, ποιος ρωτάει, αν τα χρειάζεται;
Νομίζω κανείς…

Αν δεν καταλάβεις τι ακριβώς χρειάζεσαι για την Ζωή σου, ποτέ δεν θα το ψάξεις…
Θα παίρνεις όσα σου δίνει η ζωή, ανεξάρτητα αν τα χρειάζεσαι ή όχι…

Απλά μάθαμε να μην προσπαθούμε για τίποτα άλλο, παρά μόνο για το πως θα αυτοκαταστεφόμαστε…
Σαν να χρησιμοποιούμε την Δύναμή μας μόνο για να καταστρέφουμε τον Εαυτό μας και τους άλλους, χωρίς κρίση και νοημοσύνη…Όμως η Ουσία δεν καταστρέφεται, απλά Υπάρχει…

Το να συλλογίζεται κανείς έγινε μια υπερανάλυση για τις προθέσεις των άλλων…Να ανακαλύψουμε τα κίνητρα των συμπεριφορών τους, που δεν μας αρέσουν ή μας φοβίζουν ή μας κάνουν να ντρεπόμαστε, ή μας θίγουν…

Αναλύουμε πολύ τους άλλους, γιατί η άποψη του καθενός είναι “εγώ είμαι εγώ”…

Ποιός είμαι εγώ; Εγώ που φοβάμαι, ντρέπομαι, θυμώνω, ζηλεύω και μισώ;

Γιατί να μην είμαι αυτός που Αγαπάει;

Με εμποδίζουν οι άλλοι, να είμαι αυτός που Αγαπάει…

Με εμποδίζουν οι άλλοι να Ζω στον Κόσμο που Θέλω…Γιατί απλά υπάρχουν και με εμποδίζουν…

Όλα είναι επιλογές όμως…Ακόμα και τα εμπόδια…Ο μόνος που τα βάζει στον δρόμο μας, είναι “εγώ ο ίδιος”…

Συνήθως περιμένουμε απαθείς τον σωτήρα, ή κινούμαστε προς αυτόν…
Σπάνια κινούμαστε προς τον Εαυτό μας…
Και ακόμα πιο σπάνια παραδεχόμαστε, ότι η θλίψη που βιώνουμε προέρχεται από την απώλειά του…
Μάθαμε να θλιβόμαστε για όλες τις άλλες απώλειες, εκτός από αυτήν, γιατί «εγώ είμαι εγώ», ανεξάρτητα αν δεν ξέρω ποιος είμαι, αλλά νομίζω πως ξέρω πολύ καλά ποιοι είναι οι άλλοι απέναντί μου…

Εγώ είμαι εγώ…Δεν με ενδιαφέρει να μάθω, γιατί ενώ θέλω αυτό, κάνω το άλλο…
Γιατί ενώ θέλω να Αγαπάω, φοβάμαι…
Ας ξεκινήσουμε από αυτό…

Εύκολα κανείς λέει «δεν φοβάμαι», όμως πολύ δύσκολα λέει, «Σ’ Αγαπώ»…

Δρόμοι που μοιάζουν δίχως διέξοδο, είναι μάλλον σταυροδρόμια παρά αδιέξοδα

«Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας»: αυτός ο ισχυρισμός του Σαρτρ φαίνεται περίπλοκος, αλλά δεν είναι. Σημαίνει απλώς ότι είμαστε ελεύθεροι να υπάρχουμε, να εφεύρουμε τον εαυτό μας και να τον διορθώσουμε μέσα στη ζωή μας, όπως και την ιστορία μας. Οποιαδήποτε και αν είναι πρώτη, δεν είναι η «ουσία» αυτό που ο θεός επιθυμεί να γίνουμε ή αυτό που το γονιδίωμά μας ή η κοινωνική μας τάξη θα καθορίσει να είμαστε. Με τον ισχυρισμό αυτό, που βρίσκεται στο επίκεντρο της υπαρξιστικής φιλοσοφίας του, ο Ζαν Πολ Σαρτρ ανήκει στην κατηγορία των φιλοσόφων του «γίγνεσθαι». Το ίδιο και ο Νίτσε όταν, στο Τάδε Έφη Ζαρατούστρα, επαναλαμβάνει την εντολή του Πίνδαρου: «Γίνε αυτό που είσαι». Για να επιτευχθεί αυτό, για να διεκδικήσουμε με επιτυχία τη μοναδικότητά μας, χρειάζεται όντως μια ζωή. Χρειάζεται η περιπέτεια και οι κακουχίες, να τολμάμε να εγκαταλείψουμε την άνεση της συνήθειας.

Αυτοί οι φιλόσοφοι του «γίγνεσθαι» αντιτίθενται στους φιλοσόφους της ουσίας, οι οποίοι δεν επικεντρώνονται τόσο στην ιστορία του ατόμου όσο στην αμετάβλητη αλήθεια του, σε αυτό που αποκαλούν οι χριστιανοί «ψυχή» ο Λάιμπνιτς «ουσία» κι ο Καρτέσιος «εγώ». Αυτή η αντίθεση χρονολογείται από τις πρώτες μέρες της φιλοσοφίας, σε εκείνους τους σοφούς πριν από τον Σωκράτη, οι οποίοι ονομάζονται «προσωκρατικοί»: στον Ηράκλειτο και στον Παρμενίδη. Από τη μια, ο Ηράκλειτος, στοχαστής του «γίγνεσθαι», ο οποίος χρησιμοποιεί τη μεταφορά του ποταμού για να συμβολίσει την αέναη κίνηση των πάντων: «Δεν κολυμπάμε ποτέ δύο φορές στο ίδιο ποτάμι». Από την άλλη, ο Παρμενίδης, στοχαστής του «είναι», ο οποίος ορίζει τον θεό ως «το ακίνητο και αιώνιο Ον». Στην παράδοσή μας, ο Παρμενίδης ξεπέρασε τον Ηράκλειτο. Οι ηρακλείτειοι, όπως ο Νίτσε ή ο Σαρτρ, είναι μειοψηφία. Σημαντικοί φιλόσοφοι -ο Πλάτωνας, ο Καρτέσιος, ο Λάιμπνιτς…- είναι σχεδόν όλοι τους παρμενικοί: πιστεύουν περισσότερο στο «είναι» απ’ ό,τι στο «γίγνεσθαι». Αυτό είναι ένα πρόβλημα στη συλλογιστική μας για την αρετή της αποτυχίας. Αν οι αποτυχίες μας μπορούν να μας βοηθήσουν να «γίνουμε», μπορεί πράγματι να αποβεί επικίνδυνο να ανακαλύψουμε το «είναι» μας. Κι αυτό επειδή τότε θα θεωρούσαμε ότι η αποτυχία μας δίνει μια απάντηση για το π είμαστε και γι’ αυτό τη βιώνουμε άσχημα. Βιώνοντας, όμως, διαφορετικά την αποτυχία, θέτουμε το ερώτημα για το π θα μπορούσαμε να γίνουμε. Πιστεύοντας ότι η αποτυχία μπορεί να μας βοηθήσει να αναδυθούμε πάλι, να ξαναβρούμε τον προσανατολισμό μας συγκλίνουμε σε μια φιλοσοφίας του «γίγνεσθαι»· είναι η επιλογή ανάμεσα στον Ηράκλειτο και στον Παρμενίδη.

Άλλωστε, οι αποτυχίες μας έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να μας κάνουν διατεθειμένους στην προώθηση αλλαγής κατεύθυνσης, μιας υπαρξιακής αλλαγής πορείας που θα αποδειχθεί επιτυχής. Η σημασία τους μερικές φορές εμποτίζει τη ζωή μας και καθορίζει tnv επανακατεύθυνσή μας. Κι αυτή είναι άλλη μια αρετή της αποτυχίας το ότι μας κάνει διαθέσιμους και ανοιχτούς σε νέα πράγματα.

Αν ο Κάρολος Δαρβίνος δεν είχε αποτύχει διαδοχικά στις σπουδές του στην ιατρική και στη θεολογία, ποτέ δεν θα είχε μπαρκάρει για αυτό το μακρύ ταξίδι το τόσο αποφασιστικό στην κατάρτιση και τη σκέψη του, ώστε να οδηγηθεί στην κατανόηση των μηχανισμοί της εξέλιξης.

Ο νεαρός Κάρολος Δαρβίνος ξεκίνησε σπουδάζοντας ιατρικά στη Σκοτία, μιας και ο πατέρας του, όντας γιατρός και ο ίδιος, επιθυμούσε να ακολουθήσει τα βήματά του. Σοκαρισμένος από τις βίαιες μεθόδους της χειρουργικής, βρίσκοντας βαρετά τα θεωρητικά μαθήματα, πέρασε κάποιο χρόνο παρατηρώντας πουλιά από το παράθυρο ώσπου αποφάσισε να εγκαταλείψει την ιατρική σχολή, στη συνέχεια γράφτηκε στο Χριστιανικό Κολέγιο του Κέιμπριτζ για να λάβει θεολογική εκπαίδευση ώστε να γίνει αγγλικανός ιερέας. Ωστόσο ούτε αυτή τη φορά κατάφερε να αφοσιωθεί στις σπουδές του, προτιμώντας να ιππεύει και να συλλέγει σκαθάρια από το να ακούει κηρύγματα για τον Θεό, κι έτσι διέκοψε και πάλι τις σπουδές του. Δύο διαδοχικές αποτυχίες που δεν του δίδαξαν τίποτα ουσιαστικό για τo ανθρώπινο σώμα ή την αλήθεια του Θεού, ωστόσο τον έκαναν διαθέσιμο για μια περιπέτεια που διάφορες ποτέ δεν θα είχε δοκιμάσει. Ο Δαρβίνος αποφάσισε γα μπαρκάρει με ένα πλοίο για δύο χρόνια. Οι σειρήvες του Beagle ακούγονταν στο λιμάνι Γούλγουιτς, στον Τάμεση. Από εκεί ξεκίνησαν όλα. Η κλίση του ήρθε στο φως σε αυτό το ταξίδι, παρατηρώντας τα είδη που συναντούσαν στην πορεία τους. Ιδού τι πρέπει να γνωρίζουν οι μαθητές που ταλανίζονται προσπαθώντας να βρουν τον δρόμο τους. Όλοι θα πρέπει να διαβάσουν το Ταξιδεύοντας με το Beagle του Κάρολου Δαρβίνου.

Αν και στην αρχή αντιμετωπίζονται ως δρόμοι που μοιάζουν δίχως διέξοδο, μερικές αποτυχίες είναι μάλλον σταυροδρόμια παρά αδιέξοδα. Ανακαλύπτοντας αυτές τις διαδρομές ζωής, σκεφτόμαστε τη μεταφορά με τον βράχο που αναπτύσσει ο Σαρτρ στο έργο του Το Είναι και το Μηδέν: «0 βράχος θα μου προβάλει μεγάλη αντίσταση αν θελήσω να τον μετακινήσω. Αν θέλω, όμως, να ανέβω και να θαυμάσω το τοπίο θα με βοηθήσει πολύ». Επειδή υπάρχουμε στον χρόνο και μπορούμε να θέτουμε νέους στόχους στη δράση μας, έχουμε τη δύναμη, γράφει ο Σαρτρ μερικές γραμμές πιο κάτω, να κάνουμε το «εμπόδιο» του βράχου ένα “βοήθημα” για ένα νέο έργο. Αυτό σημαίνει να υπογραμμίζουμε τη δύναμη του πνεύματός μας, την παρουσία μας. Η κεντρική ιδέα του σαρτρικού υπαρξισμού είναι το «έργο». Το να υπάρχουμε δεν σημαίνει να απολαμβάνουμε μια σταθερή και αιώνια αλήθεια. Η ύπαρξη απαιτεί να προβάλλουμε συνεχώς τον εαυτό μας στο μέλλον. Γνωρίζοντας το φράγμα της αποτυχίας, μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο που οι ίδιοι προβαλλόμαστε και να το κάνουμε αρχή μας.

Παρόλο που δεν υπάρχει αντίζηλος, η παθολογική ζήλια μπορεί να καταστρέψει οριστικά την σχέση

Όλοι μας μπορεί να βιώσουμε ένα αίσθημα ζήλιας στις σχέσεις μας. Ή ζήλια είναι φυσιολογική και μπορεί να εμφανιστεί στις ερωτικές σχέσεις, στις φιλίες ή και στις σχέσεις με τα συγγενικά πρόσωπα. Το άτομο που ζηλεύει αισθάνεται ότι απειλείται η σχέση του από κάποιον άλλον.

Στις ερωτικές σχέσεις, όταν η ζήλια είναι υπερβολική ή αδικαιολόγητη είναι πιθανό να προκαλέσει μεγάλη δυσφορία και στους δύο συντρόφους. Η αντικειμενικά αδικαιολόγητη και επίμονη ζήλια που ενέχει παραληρηματικές ιδέες ονομάζεται παθολογική. Ενέχει έναν μεγάλο φόβο εγκατάλειψης και προδοσίας, ο οποίος πυροδοτεί εκρήξεις οργής, ελεγκτικές συμπεριφορές και αδυναμία ικανοποίησης από την σχέση.

Συχνά (σύμφωνα με έρευνες στο 37-58% των περιπτώσεων), συνυπάρχει κάποια άλλη ψυχιατρική διαταραχή, όπως ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ή κάποια διαταραχή προσωπικότητας. Σε άλλες περιπτώσεις συνυπάρχει κατάθλιψη, αλκοολισμός, άνοια και άλλες εγκεφαλικές βλάβες.

Παρόλο, λοιπόν, που δεν υπάρχει αντίζηλος, η παθολογική ζήλια μπορεί να καταστρέψει οριστικά την σχέση. Το άτομο που ζηλεύει παθολογικά βρίσκεται σε συνεχή καχυποψία και ασχολείται εμμονικά με το να αποδείξει ότι οι ανησυχίες του έχουν βάση. Είναι παρεμβατικό στην σχέση του και παραβιάζει τα όρια του συντρόφου του. Ψάχνει συνεχώς στοιχεία, ελέγχοντας κάθε κίνηση του συντρόφου. Όντας μονίμως σε επαγρύπνηση, μπορεί να παρερμηνεύσει το παραμικρό βλέμμα και να το θεωρήσει ύποπτο. Οι επίμονες ανακριτικές ερωτήσεις και οι τσακωμοί είναι αναπόφευκτοι και ψυχοφθόροι για το ζευγάρι.

Γιατί ζηλεύουμε;

Το αίσθημα ζήλιας βιώνεται πολύ νωρίς στην ζωή του ατόμου και επαναλαμβάνεται στις μετέπειτα σχέσεις του. Τα άτομα που ζηλεύουν παθολογικά έχουν βιώσει ασταθείς και ελλιπείς συναισθηματικές σχέσεις από τους φροντιστές τους κατά την παιδική ηλικία, με αποτέλεσμα να μην αισθάνονται ποτέ ασφάλεια και να την επιζητούν συνεχώς. Συνήθως, αν δεν υπάρξει θεραπευτική παρέμβαση, η ανασφάλεια αυτή θα χαρακτηρίζει οποιαδήποτε σχέση του ατόμου, το οποίο θα αναζητά την αγάπη και την φροντίδα που στερήθηκε. Δυστυχώς, ακόμα κι αν βρεθεί ένας σύντροφος ικανός να παρέχει την ασφάλεια αυτή, ο ζηλόφθων σύντροφος θα δυσκολευτεί να πιστέψει ότι είναι άξιος της φροντίδας αυτής και θα την αντιμετωπίσει με καχυποψία. Έτσι θα επαναλαμβάνεται το μοτίβο αναζήτησης και αμφισβήτησης της αγάπης γιατί αυτό είναι το γνώριμο.

Πώς διαχειριζόμαστε το αβάσταχτο αίσθημα ζήλειας;

Για την ανακούφιση από την παθολογική ζήλια είναι σημαντικό να ζητηθεί βοήθεια από κάποιον ειδικό. Με την ψυχοθεραπεία, ο ζηλόφθων σύντροφος ενθαρρύνεται να εντοπίσει τα αίτια της ανασφάλειάς του και να διαχειριστεί τον θυμό και την καχυποψία του χωρίς να καταφύγει σε ελεγκτικές συμπεριφορές που προσφέρουν πρόσκαιρη μόνο ανακούφιση. Συχνά προτείνεται θεραπεία ζεύγους προκειμένου να υπάρχει συνεργασία και κατανόηση από την πλευρά του άλλου συντρόφου.

Η πλάνη της μοναδικής αιτίας

«Το μήλο πέφτει όταν ωριμάσει – γιατί πέφτει; Το βάρος του το τραβάει προς τη γη, το κοτσάνι του έχει ξεραθεί, το έχει ψήσει ο ήλιος, το κούνησε ο άνεμος; Υπακούει απλούστατα στη μυστική έκκληση του πιτσιρικά που το λιγουρεύεται; Τίποτα από όλα αυτά δεν είναι η αληθινή αιτία – μπορεί να είναι όλα αυτά μαζί, ή κάποια απ’ αυτά. Υπάρχει απλώς μια σύμπτωση ευνοϊκών συνθηκών για την πραγματοποίηση οποιασδήποτε στοιχειώδους εκδήλωσης της οργανικής ζωής» γράφει πολύ σωστά ο Τολστόι στο Πόλεμος και ειρήνη. Πρόκειται για την πιο συχνή γνωστική πλάνη που λέγεται «η πλάνη της μοναδικής αιτίας».

Ας υποθέσουμε ότι είστε διευθυντής προϊόντος σε μια επιχείρηση που διαθέτει δημητριακά και μόλις λανσάρατε στην αγορά μια καινούργια γκάμα Bio-Slim-Fit. Έναν μήνα μετά πρέπει να αντιμετωπίσετε κατάματα την πραγματικότητα: πρόκειται για αποτυχία! Πώς θα βρείτε την αιτία αυτής της αποτυχίας; Πρώτον, τώρα ξέρετε ότι δεν υπάρχει μία αλλά πολλές αιτίες. Πάρτε ένα χαρτί και καταγράψτε όλους τους λόγους που θα μπορούσαν να έχουν προκαλέσει αυτή την εμπορική αποτυχία. Κάντε το ίδιο για τους λόγους που βρίσκονται πίσω από αυτούς τους λόγους. Σε λίγο θα έχετε ένα ολόκληρο δίκτυο πιθανών παραγόντων επίδρασης. Δεύτερον, υπογραμμίστε τους παράγοντες για τους οποίους μπορείτε να κάνετε κάτι και διαγράψτε τους άλλους (παραδείγματος χάριν, την «ανθρώπινη φύση»). Τρίτον, πραγματοποιήστε εμπειρικούς ελέγχους μεταφέροντας τους υπογραμμισμένους παράγοντες σε διαφορετικές αγορές. Θα σας στοιχίσει χρόνο και χρήμα, αλλά είναι ο μοναδικός τρόπος για να βγείτε από αυτόν τον «βάλτο» των υποθέσεων.

Η πλάνη της μοναδικής αιτίας είναι τόσο παλιά όσο και επικίνδυνη. Έχουμε μάθει να βλέπουμε τον άνθρωπο ως «πατέρα των πράξεών του». Το είπε ο Αριστοτέλης πριν από 2.400 χρόνια. Σήμερα ξέρουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Δεν έχουμε ελευθερία βούλησης, πρόκειται μάλλον για χιλιάδες παράγοντες που δρουν από κοινού για να πυροδοτήσουν μια πράξη – γενετική προδιάθεση, παιδεία, ποσότητα ορμονών που απελευθερώνονται από τους νευρώνες. Παρ’ όλα αυτά παραμένουμε προσκολλημένοι σ’ αυτή την παρωχημένη εικόνα του ανθρώπου. Δεν είναι απλώς ανόητο, είναι και επικίνδυνο από ηθική άποψη: όσο πιστεύουμε στη μοναδική αιτία, θα έχουμε πάντα την τάση να αποδίδουμε την καταστροφή σε μεμονωμένα άτομα και να αποδίδουμε σε αυτά όλη την ευθύνη. Το ηλίθιο κυνήγι του αποδιοπομπαίου τράγου ενισχύει ουσιαστικά την άσκηση εξουσίας – ένα παιχνίδι που οι άνθρωποι παίζουν επί χιλιετίες.

SCHOPENHAUER: Όσα προσδοκούσαν από τη ζωή τους, ήταν ακριβώς όλα εκείνα που τόσο αψήφιστα προσπέρασαν

Οι σκηνές της ζωής μας μοιάζουν με τις αναπαραστάσεις ενός μωσαϊκού από κοντά δεν διακρίνονται καλά και πρέπει να τις εξετάσει κανείς από απόσταση για να αναδειχθεί η ομορφιά τους. Γι’ αυτό και ανακαλύπτουμε πόσο μάταιη ήταν η επιθυμία μας όταν πια την έχουμε εκπληρώσει` ή, παρόλο που περνάμε τη ζωή μας προσβλέποντας σε κάτι καλύτερο, συχνά αναπολούμε ταυτόχρονα μετά λύπης το παρελθόν. Από την άλλη, αντιμετωπίζουμε το παρόν σαν κάτι προσωρινό, χρήσιμο μόνο ως μέσο για να φτάσουμε στον στόχο μας. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι άνθρωποι, αναλογιζόμενοι το παρελθόν, συνειδητοποιούν πως δεν έζησαν παρά με την αίσθηση του προσωρινού, και εκπλήσσονται όταν διαπιστώνουν πως η ζωή τους, και όσα προσδοκούσαν από τη ζωή τους, ήταν ακριβώς όλα εκείνα που τόσο αψήφιστα προσπέρασαν χωρίς να απολαύσουν.

Η ζωή παρουσιάζεται αρχικά ως μια αποστολή: η αποστολή να μπορεί κανείς να συντηρήσει τη ζωή του, de gagner sa vie (να κερδίσει τα προς το ζην). Εκπληρώνοντας κανείς τον συγκεκριμένο στόχο, αυτό που αποκομίζει είναι η αίσθηση ενός βάρους` και τότε εμφανίζεται ένας δεύτερος στόχος για τον άνθρωπο: να κάνει κάτι προκειμένου να διώξει την πλήξη που καραδοκεί σαν αρπακτικό δίπλα από κάθε ασφαλή ζωή. Επομένως, ο πρώτος στόχος είναι να κερδίσει κανείς κάτι, και ο δεύτερος να απαλλαγεί από την επίγνωση όσων έχει κερδίσει, για να αποφύγει να του γίνουν βάρος.

Το γεγονός ότι η ανθρώπινη ζωή είναι ένα λάθος αποδεικνύεται επαρκώς από την απλή διαπίστωση πως ο άνθρωπος αποτελεί ένα συνονθύλευμα δύσκολα ικανοποιούμενων αναγκών` ότι η ικανοποίησή τους δεν επιφέρει τίποτε πέρα από μια ανώδυνη κατάσταση που τον παραδίδει στην πλήξη` και ότι η πλήξη – που δεν είναι τίποτε άλλο από το αίσθημα του κενού της ύπαρξης – αποτελεί άμεση απόδειξη πως η ύπαρξη καθεαυτή δεν έχει καμία αξία.

ARTHUR SCHOPENHAUER, ΓΙΑ ΤΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Η θεωρία Μ

Η θεωρία Μ ενοποιεί σε μία και μοναδική μαθηματική δομή και τις πέντε συνεπείς εκδοχές της θεωρίας των χορδών (καθώς και μια περιγραφή σωματιδίων που ονομάζεται υπερβαρύτητα). Μοιάζει με καθεμία από αυτές τις θεωρίες με διαφορετικά φυσικά καθεστώτα. Αυτή η Μητέρα όλων των θεωριών χορδών (γι' αυτό και ονομάστηκε θεωρία Μ), περνάει μια δοκιμασία που μέχρι στιγμής καμία άλλη υποψήφια θεωρία της κβαντικής βαρύτητας δεν μπόρεσε να ταιριάζει.

Δεν είναι εύκολο να είναι μια «θεωρία των πάντων» (ΤΟΕ). Μια θεωρία των πάντων (ΤΟΕ) έχει μια πολύ σκληρή δουλειά να κάνει. Να προσαρμόσει τη βαρύτητα στους κβαντικούς νόμους της φύσης με τέτοιο τρόπο ώστε, σε μεγάλες κλίμακες, η βαρύτητα να μοιάζει με καμπύλες στον ιστό του χωροχρόνου, όπως περιέγραψε ο Albert Einstein στη γενική θεωρία της σχετικότητας. Με τον ένα ή άλλο τρόπο, η καμπυλότητα του χωροχρόνου αναδύεται ως το συλλογικό αποτέλεσμα των κβαντισμένων μονάδων βαρυτικής ενέργειας – σωματίδια γνωστά ως βαρυτόνια (γκραβιτόνια). Αλλά οι αφελείς απόπειρες να υπολογιστεί ο τρόπος με τον οποίο αλληλοεπιδρούν τα γκραβιτόνια οδηγεί σε ανόητα άπειρα, υποδεικνύοντας την ανάγκη για βαθύτερη κατανόηση της βαρύτητας.

Η θεωρία των χορδών (ή, πιο τεχνικά, η Μ-θεωρία) συχνά περιγράφεται ως ο κύριος υποψήφιος για τη θεωρία των πάντων στο σύμπαν μας. Αλλά δεν υπάρχουν εμπειρικά στοιχεία για αυτό, ούτε για άλλες εναλλακτικές ιδέες για το πώς η βαρύτητα θα μπορούσε να ενοποιηθεί με τις υπόλοιπες θεμελιώδεις δυνάμεις. Γιατί, λοιπόν, η Μ-θεωρία (των χορδών) έχει πλεονέκτημα έναντι των άλλων;

Η θεωρία λέει ότι τα βαρύτονα, καθώς και τα ηλεκτρόνια, τα φωτόνια και οτιδήποτε άλλο, δεν είναι σημειακά σωματίδια, αλλά μάλλον ανεπαίσθητες μικροσκοπικές κορδέλες ενέργειας ή «χορδές» που δονούνται με διαφορετικούς τρόπους. Το ενδιαφέρον για τη θεωρία των χορδών αυξήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν οι φυσικοί συνειδητοποίησαν ότι έδωσε μαθηματικά συνεπείς περιγραφές της κβαντισμένης βαρύτητας. Αλλά οι πέντε γνωστές εκδοχές της θεωρίας χορδών ήταν όλες «διαταραγμένες», που σημαίνει ότι έσπαγαν σε κάποιες συνθήκες. Οι θεωρητικοί θα μπορούσαν να υπολογίσουν τι συμβαίνει όταν δύο χορδές βαρυτονίων συγκρούονται σε υψηλές ενέργειες, αλλά όχι όταν υπάρχει μια ακραία σύγκρουση γκραβιτονίων για να σχηματίσουν μια μαύρη τρύπα.

Στη συνέχεια, το 1995, ο μεγάλος θεωρητικός φυσικός Edward Witten ανακάλυψε τη Μητέρα όλων των θεωριών των χορδών. Βρήκε διάφορες ενδείξεις ότι οι διαταραγμένες θεωρίες χορδών ταιριάζουν μαζί σε μια συνεκτική, μη διαταραγμένη θεωρία, η οποία ονομάζεται Μ-θεωρία. Η Μ-θεωρία μοιάζει με κάθε μία από τις θεωρίες των χορδών σε διαφορετικά φυσικά πλαίσια αλλά έχει προβλήματα που δεν συνάδουν για μια θεωρία των πάντων. “Η θεωρία Μ του Witten είναι εντυπωσιακή, αλλά άφησε πολλά ερωτήματα αναπάντητα», εξήγησε ο David Simmons-Duffin , θεωρητικός φυσικός στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας.

Μια άλλη ερευνητική έκρηξη ακολούθησε δύο χρόνια αργότερα, όταν ο φυσικός Juan Maldacena (γνωστός για τη θεωρία ότι το Σύμπαν είναι ένα ολόγραμμα που μπορεί να ισχύει όχι μόνο σε ένα «εξωτικό», αλλά επίσης και σε ένα πιο ρεαλιστικό μοντέλο του Σύμπαντός μας.) ανακάλυψε την αντιστοιχία AdS/CFT όπου βρέθηκε ότι λύσεις υπερβαρυτικών θεωριών δίνουν πληροφορίες για τη δυαδική θεωρία πεδίου: μια σχέση ολογράμματος που συνδέει τη βαρύτητα σε μια περιοχή χωροχρόνου, που ονομάζεται χώρος αντι-de Sitter (AdS, μια κβαντική περιγραφή των σωματιδίων (που ονομάζεται «θεωρία πεδίου σύμμορφης») που κινείται γύρω από τα όρια της περιοχής αυτής.

Δηλαδή στη μία πλευρά υπάρχουν χώροι anti-de Sitter (AdS) οι οποίοι χρησιμοποιούνται σε θεωρίες κβαντικής βαρύτητας, που διατυπώνονται με όρους θεωρίας χορδών ή θεωρίας Μ . Από την άλλη πλευρά της αντιστοιχίας είναι συμβατικές θεωρίες πεδίου (CFT) οι οποίες είναι θεωρίες κβαντικού πεδίου, συμπεριλαμβανομένων θεωριών παρόμοιων με τις θεωρίες Yang-Mills που περιγράφουν στοιχειώδη σωματίδια.

Ο χώρος AdS / CFT δίνει έναν πλήρη ορισμό της θεωρίας Μ για την ειδική περίπτωση των γεωμετριών χωροχρόνου AdS, οι οποίες εγχέονται με αρνητική ενέργεια που τους κάνει να κάμπτονται με διαφορετικό τρόπο από ό, τι κάνει το σύμπαν μας. Για τέτοιους φανταστικούς κόσμους, οι φυσικοί μπορούν να περιγράφουν διαδικασίες σε όλες τις ενέργειες, συμπεριλαμβανομένου, καταρχήν, του σχηματισμού και της εξάτμισης των μαύρων οπών. Οι 16.000 εργασίες που ανέφεραν την θεωρία Maldacena κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 ετών στοχεύουν κυρίως στη διεξαγωγή αυτών των υπολογισμών, προκειμένου να αποκτήσουν καλύτερη κατανόηση του χώρου AdS / CFT και της κβαντικής βαρύτητας.

Αυτή η βασική ακολουθία συμβάντων οδήγησε τους περισσότερους ειδικούς να θεωρήσουν τη Μ-θεωρία σαν την κορυφαία υποψήφια θεωρία των πάντων ΤΟΕ, ακόμα κι αν ο ακριβής ορισμός σε ένα σύμπαν όπως ο δικός μας παραμένει άγνωστος. Το αν η θεωρία είναι σωστή είναι μια εντελώς ξεχωριστή ερώτηση. Οι χορδές που υποθέτει – καθώς και οι πρόσθετες, καμπυλωμένες χωρικές διαστάσεις που αυτές οι χορδές υποθέτουν ότι “λικνίζονται” τριγύρω -είναι 10 εκατομμύρια δισεκατομμύρια φορές μικρότερες από ότι ο επιταχυντής LHC μπορεί να επιλύσει. Και μερικές μακροσκοπικές υπογραφές της θεωρίας Μ που μπορεί να έχουν δει, όπως οι κοσμικές χορδές και η υπερσυμμετρία, δεν έχουν εμφανιστεί.

Άλλες ιδέες της υποψήφιας θεωρίας των πάντων, εν τω μεταξύ, θεωρούνται ότι έχουν ποικίλα τεχνικά προβλήματα και καμιά δεν έχει ακόμη επαναλάβει τις επιδείξεις της μαθηματικής συνέπειας που έχει η θεωρία των χορδών, όπως ο υπολογισμός σκέδασης βαρυτονίου-βαρυτονίου. (Σύμφωνα με τον Simmons-Duffin, καμιά θεωρία από τους ανταγωνιστές της έχει καταφέρει να ολοκληρώσει το πρώτο στάδιο, ή την πρώτη «κβαντική διόρθωση,» αυτού του υπολογισμού.) Ένας φιλόσοφος υποστήριξε ακόμη ότι η κατάσταση της θεωρίας χορδών ως τη μόνη γνωστή συνεπή θεωρία μετράει ως αποδεικτικό στοιχείο πως η θεωρία αυτή είναι σωστή.

Οι μακρινοί ανταγωνιστές περιλαμβάνουν την ασυμπτωτικά ασφαλή βαρύτητα, την θεωρία Ε8, την μη μεταθετική γεωμετρία (που δεν έχει την ιδιότητα ότι a χ b = b χ a), και συστήματα αιτιατού φερμιονίου. Η ασυμπτωτικά ασφαλής βαρύτητα, για παράδειγμα, υποδηλώνει ότι η δύναμη της βαρύτητας μπορεί να αλλάξει καθώς πηγαίνετε σε μικρότερες κλίμακες με τέτοιο τρόπο ώστε να διορθώνεται τους υπολογισμούς που έχουν “μολυνθεί” από το άπειρο. Αλλά κανείς δεν έχει κάνει τον τρόπο για να δουλέψει.

Η σκέψη που κάνουν οι σύγχρονοι φυσικοί είναι ότι όπως και η βαρύτητα το ίδιο και οι άλλες τρεις δυνάμεις της φύσης ίσως να δημιουργούνται κι αυτές από χωροχρονο-παραμορφώσεις. Για να εξηγηθεί όμως η ύπαρξη των δυνάμεων αυτών χρειαζόμαστε την ύπαρξη έξι ή επτά πρόσθετων διαστάσεων. Αν η θεωρία αυτή αληθεύει, ζούμε σε ένα Σύμπαν δέκα ή ακόμη και ένδεκα διαστάσεων! Γιατί η μόνη θεώρηση του Σύμπαντος που φαίνεται σήμερα ότι ίσως μπορέσει σύντομα να συνδέσει την Κβαντομηχανική με τη Γενική Σχετικότητα είναι η Θεωρία-Μ των Υπερχορδών.

Σύμφωνα λοιπόν με τη Θεωρία των Υπερχορδών τα σωματίδια της ύλης (τα φερμιόνια) και των δυνάμεων (τα μποζόνια) δεν αντιμετωπίζονται απλώς ως απειροελάχιστα «σημεία» αλλά ως μονοδιάστατες «θηλιές» ή «χορδές» κάθε μία από τις οποίες έχει μήκος 10Λ-33 εκατοστά (το μήκος του Πλανκ) αλλά μηδενικό πάχος και πάλλεται με διαφορετικό τρόπο. Σ’ αυτή τη θεώρηση η ύλη και οι δυνάμεις ενοποιούνται σε μία και μοναδική φυσική ύπαρξη, αυτή των χορδών, και διαφοροποιούνται μόνο όσον αφορά τις «νότες» που παίζει κάθε χορδή. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Θεωρία των Υπερχορδών έχει τη δυνατότητα να ενώσει την Κβαντομηχανική με τη Γενική Σχετικότητα σε μία και μοναδική Ενοποιημένη Θεωρία Πεδίου που περιγράφει τη βαρύτητα ως μία κβαντισμένη δύναμη κάτω όμως από μία κατάσταση «υπερσυμμετρίας».

Ωστόσο, παρόλο που έως τώρα η θεώρηση αυτή παρουσιάζει μία από τις καλύτερες αντιλήψεις που έχουμε για τη φύση και την ενοποίηση των δυνάμεων και της ύλης, εντούτοις η σύγχρονη επιστήμη δεν διαθέτει ακόμη τα κατάλληλα εργαλεία μαθηματικής ανάλυσης που θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν στην πλήρη ανάπτυξή της. Όπως χαρακτηριστικά λέγεται, πρόκειται για «μια θεωρία του 21ου αιώνα, η οποία ανακαλύφθηκε νωρίτερα από την εποχή της»! Μια θεωρία που πολλοί ονομάζουν «Θεωρία των Πάντων».

ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΔΙΕΠΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΑΡΙΘΜΟΥΣ

ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ (~570–495 π.Χ.)

Όταν γεννήθηκε ο Πυθαγόρας, η δυτική φιλοσοφία ήταν στα σπάργανα. Μία μόλις γενιά νωρίτερα, στη Μίλητο της Μικράς Ασίας, μια ομάδα φιλοσόφων, γνωστή ως Σχολή της Μιλήτου, είχε αρχίσει να αναζητά λογικές εξηγήσεις για τα φυσικά φαινό­μενα, ανοίγοντας τον δρόμο για τη δυτική φιλοσοφική παράδοση. Ο Πυθαγόρας πέρασε τα παιδικά του χρόνια κοντά στη Μίλητο, οπότε είναι πιθανό να τους γνώ­ριζε. ίσως μάλιστα να είχε φοιτήσει στην ακαδημία τους. Όπως και ο Θαλής, ο ιδρυτής της Σχολής της Μιλήτου, έτσι και ο Πυθαγόρας, λέγεται ότι έμαθε τις βασι­κές αρχές της γεωμετρίας κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στην Αίγυπτο. Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι προσέγγισε τη φιλοσοφική σκέψη με επιστημονικό και μαθηματικό τρόπο.

Η Πυθαγόρεια Ακαδημία

Ο Πυθαγόρας, όμως, ήταν επίσης βαθιά θρήσκος και δεισιδαίμων. Πίστευε στη μετεμψύχωση και τη μετενσάρκωση των ψυχών, και ίδρυσε μια θρησκευτική λατρεία στον Κρότωνα της νότιας Ιταλίας, υιοθετώντας ο ίδιος τον ρόλο του μεσσία. Οι μαθητές του ζούσαν κοινοβιακά, ακο­λουθώντας αυστηρούς κανόνες συμπερι­φοράς και διατροφής, και μελετώντας τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές θεωρίες του. Οι πυθαγόρειοι, όπως ονομάζονταν οι μαθητές του, θεωρούσαν τις ιδέες του ως μυστηριακές αποκαλύψεις, αν και ορι­σμένες ανακαλύψεις που αποδίδονται σε αυτόν ως «αποκαλύψεις» στην πραγματι­κότητα μπορεί να έγιναν από άλλα μέλη της κοινότητας. Τις ιδέες του κατέγραφαν τα μέλη της κοινότητας, μεταξύ των οποίων ήταν η σύζυγός του, Θεανώ από τον Κρότωνα, και οι κόρες του. Οι δύο πτυχές των πεποιθήσεων του Πυθαγόρα –η μυστικιστική και η επιστημονική– φαίνονται ασυμβίβαστες, αλλά ο ίδιος δεν θεωρούσε ότι ήταν αντιφατικές. Για εκεί­νον, ο στόχος της ζωής είναι η έξοδος από τον κύκλο της μετενσάρκωσης, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί με την υπακοή σε αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς και τον στοχασμό (τη θεώρηση), ή με αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε επιστημονική σκέψη. Ανακάλυψε αλήθειες στη γεωμε­τρία και τα μαθηματικά τις οποίες θεω­ρούσε αυταπόδεικτες και θεόσταλτες, και κατέληξε σε μαθηματικές αποδείξεις που πίστευε ότι ήταν θεϊκές αποκαλύψεις.

Επειδή αυτές οι μαθηματικές ανακα­λύψεις ήταν προϊόν λογικών συλλογι­σμών, ο Πυθαγόρας πίστευε ότι έχουν μεγαλύτερη αξία από τις απλές παρατη­ρήσεις. Για παράδειγμα, οι Αιγύπτιοι είχαν ανακαλύψει ότι ένα τρίγωνο με πλευρές 3:4:5 έχει πάντοτε μια ορθή γωνία, κάτι που είχε χρήσιμες πρακτικές εφαρμογές, μεταξύ των οποίων στην αρχι­τεκτονική. Αλλά ο Πυθαγόρας αποκάλυψε την υποκείμενη αρχή που διέπει όλα τα ορθογώνια τρίγωνα (ότι το τετράγωνο της υποτείνουσας ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των άλλων δύο πλευρών) και διαπίστωσε ότι ισχύει πάντοτε. Αυτή η ανακάλυψη ήταν τόσο εκπληκτική, και έκρυβε τόση δύναμη, ώστε οι πυθαγόρειοι θεώρησαν ότι ήταν θεϊκή αποκάλυψη.

Ο Πυθαγόρας συμπεραίνει ότι το σύμπαν πρέπει να διέπεται από κανόνες. Ισχυρίζεται ότι οι αριθμοί (αριθμητικοί λόγοι και μαθηματικά αξιώματα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ερμηνεύσουν τη δομή του σύμπαντος. Δεν απορρίπτει εντελώς την ιδέα της Σχολής της Μιλήτου, ότι το σύμπαν αποτελείται από μια θεμε­λιώδη ουσία, αλλά μεταθέτει το ερώτημα από την ουσία στη μορφή.

Αυτή ήταν μια τόσο μεγάλη αλλαγή στον τρόπο θεώρησης του κόσμου, ώστε μάλλον πρέπει να συγχωρέσουμε τον Πυθαγόρα και τους μαθητές του που παρασύρθηκαν και απέδωσαν στους αριθμούς μυστικιστική σημασία. Εξερευνώντας τη σχέση μεταξύ αριθμών και γεωμετρίας, ανακάλυψαν τους «τετρά­γωνους» και τους «κυβικούς» αριθμούς που χρησιμοποιούμε σήμερα, και τους απέδωσαν χαρακτηριστικά, όπως «καλοί» (άρτιοι αριθμοί) και «κακοί» (περιττοί αριθμοί), αλλά και πιο ιδιαίτερα γνωρίσματα, όπως «δικαιοσύνη» (αριθ­μός τέσσερα) και ούτω καθεξής. Ο αριθμός δέκα, στη μορφή της τετρακτύος (ένα τριγωνικό σχήμα αποτελούμενο από σειρές κουκκίδων) είχε ιδιαίτερη σημασία στο τελετουργικό των πυθαγόρειων. Και κάτι ίσως λιγότερο αμφιλεγόμενο: θεωρούσαν τον αριθμό ένα ως ένα σημείο, μια μονάδα από την οποία μπορούσαν να προκύψουν άλλα πράγματα. Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο σκέψης, ο αριθμός δύο ήταν μια ευθεία, ο αριθμός τρία μια επιφά­νεια, και ο αριθμός τέσσερα ένα στερεό. η αντιστοιχία με τη σύγχρονη έννοια των διαστάσεων είναι προφανής. Η εξήγηση των πυθαγόρειων για τη δημιουργία του σύμπαντος ακολουθούσε ένα μαθηματικό μοτίβο: στο Άπειρο (που προϋπήρχε του σύμπαντος), ο Θεός επέ­βαλε ένα Όριο, ώστε όλα όσα υπάρχουν να έχουν μέγεθος. Με αυτόν τον τρόπο, ο Θεός δημιούργησε μια μετρήσιμη μονάδα από την οποία δημιουργήθηκαν τα πάντα.

Η αρμονία των αριθμών

Η πιο σημαντική ανακάλυψη του Πυθαγόρα ήταν οι σχέσεις μεταξύ των αριθμών: οι λόγοι και οι αναλογίες. Αυτή η ανακάλυψη ενισχύθηκε με τις έρευνές του στη μουσική, και πιο συγκεκριμένα στις σχέσεις που είχαν οι νότες που συνη­χούσαν ευχάριστα. Σύμφωνα με την παράδοση, η ιδέα αυτή γεννήθηκε στο μυαλό του καθώς άκουγε τους σιδεράδες να δουλεύουν. Το αμόνι του ενός σιδερά ήταν διπλάσιο από εκείνο του άλλου, με αποτέλεσμα οι ήχοι που έκαναν τα αμόνια όταν τα κτυπούσαν με τα σφυριά να έχουν διαφορά ακριβώς μίας οκτάβας (οκτώ νότες). Το παραπάνω περιστατικό μπορεί πράγματι να συνέβη, αλλά το πιθανότερο είναι ότι ο Πυθαγόρας προσδιόρισε τους λόγους των αρμονικών διαστημάτων (πόσες νότες πρέπει να μεσολαβούν ανά­μεσα σε δύο νότες για να συνηχούν ευχά­ριστα) πειραματιζόμενος με ένα έγχορδο. Ανακάλυψε ότι αυτά τα διαστήματα ηχού­σαν αρμονικά επειδή η σχέση μεταξύ τους ήταν ένας ακριβής και απλός μαθηματικός λόγος. Η στήλη, ή αρμονική σειρά όπως είναι γνωστή σήμερα, τον έπεισε ότι η τελειότητα των μαθηματικών που είχε ανακαλύψει στην αφηρημένη γεωμετρία υπήρχε και στον φυσικό κόσμο.

Άστρα και στοιχεία

Ο Πυθαγόρας είχε πλέον αποδείξει ότι η δομή του σύμπαντος μπορεί να ερμηνευ­τεί με μαθηματικούς όρους –«οι μορφές και οι ιδέες διέπονται από τους αριθ­μούς»– καθώς επίσης ότι η ακουστική είναι ακριβής επιστήμη και οι αριθμοί διέπουν τις αρμονικές αναλογίες. Στη συνέχεια άρχισε να εφαρμόζει τις θεωρίες του στο σύμπαν, δείχνοντας τις αρμονικές σχέσεις των αστέρων, των πλανητών, και των στοιχείων. Η ιδέα του σχετικά με τις αρμονικές σχέσεις των αστέρων υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από τους αστρονό­μους του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, οι οποίοι ανέπτυξαν ολόκληρες θεωρίες γύρω από την ιδέα της «μουσικής των σφαιρών», ενώ η πρότασή του ότι τα στοιχεία μπορούν να ταξινομηθούν σε αρμονική σειρά αναβίωσε 2.000 χρόνια μετά τον θάνατό του. Το 1865, ο Άγγλος χημικός Τζον Νιούλαντς ανακάλυψε ότι όταν τα χημικά στοιχεία ταξινομούνται σύμφωνα με το ατομικό βάρος τους, τα στοιχεία με παρόμοιες ιδιότητες απαντώνται έπειτα από οκτώ στοιχεία της σειράς κάθε φορά –όπως οι μουσικές νότες. Αυτή η ανακάλυψη έγινε γνωστή ως «νόμος των οκτάβων», και βοήθησε στην ανά­πτυξη του Περιοδικού Πίνακα των Στοιχείων, ο οποίος χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.

Ο Πυθαγόρας διατύπωσε επίσης την αρχή της παραγωγικής συλλογιστικής, η οποία είναι η ανάπτυξη μιας βηματικής διαδικασίας, που ξεκινά με αυταπόδεικτα αξιώματα (όπως «2 + 2 = 4») για να κατα­λήξει σε ένα νέο συμπέρασμα ή γεγονός. Η παραγωγική συλλογιστική τελειοποιή­θηκε αργότερα από τον Ευκλείδη και αποτέλεσε τη βάση της μαθηματικής σκέψης κατά τον Μεσαίωνα αλλά και αργότερα.

Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Πυθαγόρα στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας ήταν η ιδέα ότι η αφηρημένη σκέψη (η θεώρηση) υπερέχει έναντι των αποδείξεων που μας παρέχουν οι αισθήσεις. Αυτή η ιδέα υιοθετήθηκε από τον Πλάτωνα στη θεωρία των μορφών του και αναβίωσε στη φιλοσοφική μέθοδο των ορθολογιστών του 17ου αιώνα. Οι πυθαγόρειοι ήταν οι πρώτοι που επιχεί­ρησαν να συνδυάσουν το ορθολογιστικό με το θρησκευτικό, ένα πρόβλημα που έκτοτε απασχολεί επίμονα τη φιλοσοφία και τη θρησκεία.

Σχεδόν όλα όσα γνωρίζουμε για τον Πυθαγόρα προέρχονται από αναφορές άλλων. ακόμα και τα βασικά στοιχεία για τη ζωή του είναι εικασίες. Μολαταύτα, οι ιδέες που φέρεται να διατύπωσε τον κατέ­στησαν μια σχεδόν μυθική προσωπικό­τητα (κάτι που, όπως φαίνεται, ενθάρρυνε και ο ίδιος). Δεν έχει σημασία αν διατύπωσε πράγματι ο ίδιος αυτές τις ιδέες.αυτό που είναι σημαντικό είναι η επίδραση που είχαν αυτές οι ιδέες στη φιλοσοφική σκέψη.

Πυθαγόρας

Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή του Πυθαγόρα. Δεν άφησε γραπτά έργα και, δυστυχώς, όπως σημειώνει ο φιλόσοφος Πορφύριος στο έργο του Πυθαγόρου βίος, «Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα τι έλεγε ο Πυθαγόρας στους συντρόφους του, καθώς τηρούσαν ασυνήθιστη σιωπή». Πάντως, σύμφωνα με τους σύγχρονους ερευνητές, ο Πυθαγόρας πιθανότατα γεννήθηκε στη Σάμο. Όταν ήταν σε νεαρή ηλικία, ταξίδεψε πολύ. ίσως να σπούδασε στη Σχολή της Μιλήτου και να επισκέφτηκε την Αίγυπτο, η οποία ήταν το πνευματικό κέντρο εκείνης της εποχής. Σε ηλικία 40 ετών, ίδρυσε μια κοινότητα 300 ατόμων στον Κρότωνα της νότιας Ιταλίας. Τα μέλη της ασχολούνταν με τη μελέτη μυστικιστικών και ακαδημαϊκών θεμάτων και, παρά την κοινοβιακό χαρακτήρα της, είναι προφανές ότι ο Πυθαγόρας κατείχε ηγετική θέση στην κοινότητα. Λέγεται ότι σε ηλικία 60 ετών παντρεύτηκε ένα νεαρό κορίτσι, τη Θεανώ από τον Κρότωνα. Αυξανόμενη δυσφορία προς τη λατρεία των πυθαγόρειων ανάγκασε τελικά τον Πυθαγόρα να εγκαταλείψει τον Κρότωνα και να εγκατασταθεί στο Μεταπόντιο, επίσης στη νότια Ιταλία, όπου λίγο αργότερα πέθανε. Ως το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. η κοινότητά του είχε ουσιαστικά διαλυθεί.

Οι πολιτικές αντιλήψεις του Μακιαβέλι

Εάν εξεταστούν στην ολότητά τους, τα κείμενα του Μακιαβέλι δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία, θεωρεί ότι το άριστο πολίτευμα είναι η δημοκρατία, την οποία αποκαλούσε «κοινοπολιτεία». Όχι μόνο προτιμά μια δημοκρατική διακυβέρνηση· υπό λοιπές κοινωνικές συνθήκες, θεωρεί μια δημοκρατία ισχυρότερη, πιο ανθεκτική στο χρόνο, πιο συνετή και πιο ευέλικτη από οποιαδήποτε μορφή μοναρχίας. Η θέση αυτή αποσαφηνίζεται πάνω απ’ όλα στο πιο σημαντικό του έργο, τις Διατριβές πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου, αλλά υπονοείται τουλάχιστον σε όλα τα κείμενά του. Όταν στην επιστολή του προς τον Ζηνόβιο απαντά στην κατηγορία ότι σε όλα τα γραπτά του «υπαινίσσεται» τη «μεγάλη του θέρμη για το Δημοκρατικό Πολίτευμα», αποδέχεται με ειλικρίνεια το δίκαιο της κατηγορίας:

«Γιατί θα έπρεπε να καταδικαστώ για αίρεση ή για σφάλμα, επειδή προτιμώ μια Κοινοπολιτεία αντί μιας Μοναρχίας; μια Δημοκρατία που θεμελιώνεται σε ορθές εντολές είναι το άριστο και πιο θαυμάσιο πολίτευμα, και μάλιστα χωρίς τον ελάχιστο φόβο να με διαψεύσει κανείς· διότι πιστεύω ακράδαντα ότι ουδείς άλλος θα μου εναντιώνονταν πλην των Κολάκων και των Σοφιστών, που θα αναρπάξουν τον Αριστοτέλη ακόμη και τον Πλάτωνα τον ίδιο για να τους εμφανίσουν ότι γράφουν υπέρ της μοναρχίας, παρερμηνεύοντας ορισμένα ασαφή αποσπάσματα αυτών των μεγάλων συγγραφέων, και επίσης θα πουν στους αναγνώστες τους ότι η καλύτερη πολιτεία στον κόσμο είναι αυτή που γίνεται η πιο αρεστή από το θεό, πρέπει να προσδώσουν στον άμοιρο Ηγεμόνα που σκοπεύουν να θεοποιήσουν μια φύση καλύτερη και ανώτερη της ανθρώπινης ακόμη και με παντοδυναμία».

Στον Ηγεμόνα ο Μακιαβέλι χωρίζει όλες τις κυβερνήσεις, ανάλογα με τη μορφή τους, σε «μοναρχίες» (πριγκιπάτα) και «κοινοπολιτείες» (δημοκρατίες). Μοναρχία σημαίνει μια μορφή διακυβέρνησης στην οποία η κυριαρχία ανήκει τυπικά σε έναν άνθρωπο· κοινοπολιτεία σημαίνει μια μορφή διακυβέρνησης στην οποία η κυριαρχία ανήκει τυπικά σε περισσότερους από έναν άνθρωπο. Συνεπώς, μια κοινοπολιτεία δεν είναι αναγκαστικά «δημοκρατική» υπό οποιαδήποτε έννοια· ούτε μια μοναρχία είναι αναγκαστικά τυραννική.

Στην αρχή των Διατριβών για τον Τίτο Λίβιο, ο Μακιαβέλι διακρίνει τρία είδη διακυβέρνησης: μοναρχία, αριστοκρατία και δημοκρατία. Μέσω αυτής της διάκρισης, που τη δανείζεται από τον Αριστοτέλη, δεν αναφέρεται απλώς στις διαφορές της κυβερνητικής μορφής, αλλά και στις διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις μέσα στο κράτος.

Εάν η άριστη μορφή διακυβέρνησης είναι η δημοκρατία, δεν συνεπάγεται ότι μια δημοκρατία είναι δυνατή κάθε στιγμή και σε όλες τις καταστάσεις. Οι προτιμήσεις του Μακιαβέλι πάντα πειθαρχούν στην αλήθεια.

Όμως, προτιμώντας μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης, ο Μακιαβέλι δεν είναι ουτοπικός. Παρουσιάζει τα ελαττώματα των ιδανικών του εξίσου έντιμα με τα προτερήματά τους. Επιπλέον, είναι αλήθεια ότι δεν προσδίδει απόλυτη βαρύτητα στην επιλογή της μορφής της διακυβέρνησης, κάτι που θα έκαναν οι ουτοπιστές, οι οποίοι πιστεύουν ότι όλα τα ανθρώπινα προβλήματα μπορούν να λυθούν μόνο με την πραγματοποίηση των δικών τους ιδανικών, προβάλλει το ιδανικό της «ελευθερίας» πέρα και πάνω από την προτίμηση του για τις μορφές διακυβέρνησης. Για κάθε δεδομένη ομάδα ανθρώπων, η «ελευθερία», όπως χρησιμοποιεί τη λέξη ο Μακιαβέλι, σημαίνει ανεξαρτησία – δηλαδή μη υπαγωγή σε μια άλλη, εξωτερική ομάδα· και όσον αφορά την εσωτερική κατάσταση, σημαίνει μια κυβέρνηση που στηρίζεται στο νόμο και όχι στην αυθαίρετη βούληση μεμονωμένων ατόμων, ηγεμόνων ή απλών πολιτών.

Η ανεξαρτησία, ως πρώτιστος όρος της ελευθερίας, μπορεί να εξασφαλιστεί, σε τελευταία ανάλυση, μόνο με την ένοπλη δύναμη των πολιτών, ποτέ από τους μισθοφόρους, τους συμμάχους ή το χρήμα· συνεπώς, τα όπλα είναι το πρώτο θεμέλιο της ελευθερίας.

Και στο εσωτερικό της χώρας η ελευθερία στηρίζεται στη δύναμη – στη δημόσια δύναμη του κράτους όμως, ποτέ στη δύναμη που ασκείται από ιδιώτες ή ομάδες, η οποία αποτελεί άμεση απειλή για την ελευθερία. Ως εσωτερική ελευθερία, που την εγγυάται η κρατική ισχύς εννοείται η μέσω του νόμου διακυβέρνηση, η οποία επιτάσσει αυστηρή τήρηση των ενδεδειγμένων νομικών διαδικασιών, ο Μακιαβέλι επιμένει ότι προκειμένου να διαφυλαχθεί η ελευθερία: κανένα άτομο και κανένας δημόσιος λειτουργός δεν επιτρέπεται να υπεράνω του νόμου· πρέπει να υπάρχουν νομικά μέσα τα οποία θα χρησιμοποιεί κάθε πολίτης για να εκφέρει κατηγορίες εναντίον ενός άλλου πολίτη ή αξιωματούχου· οι θητείες στα αξιώματα πρέπει να είναι βραχύβιες και δεν πρέπει να επιμηκύνονται ποτέ, η τιμωρία πρέπει να είναι αποφασιστική και αντικειμενική.

Ο Μακιαβέλι δεν είναι τόσο αφελής ώστε να πιστεύει πως ο νόμος μπορεί να διαφυλαχθεί μόνος του. Ο νόμος στηρίζεται στη δύναμη, αλλά και η δύναμη μπορεί να καταστρέψει το νόμο, εκτός αν χαλιναγωγηθεί. Και μπορεί να χαλιναγωγηθεί μόνο με αντισταθμιστική δύναμη. Κοινωνιολογικά, συνεπώς, το θεμέλιο της ελευθερίας, είναι η ισορροπία δύναμης, αυτό που αποκαλεί ο Μακιαβέλι «μεικτή» διακυβέρνηση, η ελευθερία προκύπτει μόνο μέσα από τη συνεχή σύγκρουση αντιτιθέμενων ομάδων.

«Οι πολιτείες αλλάζουμε συχνά τις κυβερνήσεις και τα πολιτεύματα τους όχι περνώντας από τη λευτεριά στη δουλεία, καθώς πολλοί πιστεύουν, παρά περνώντας από τη δουλεία στη παραλυσία. Γιατί της λευτεριάς μονάχα τ’ όνομα λιβανίζουνε οι υπηρέτες της παραλυσίας, πούναι οι ποπολάνοι, κι οι υπηρέτες της δουλείας πουναι οι ευγενείς, ενώ κι οι δύο τους λαχταρούν να μην έχουνε απάνω τους ούτε νόμο κι άνθρωπο κανένα». (Φλωρεντινή Ιστορία, Βιβλίο IV)

«κι ακόμα, πως δεν αναλογίζονται ότι σε κάθε πολιτεία βλέπεις δύο διαθέσεις ενάντιες, του λαού και των μεγάλων, κι όλοι οι νόμοι, που φτιάχνονται για τα’ όφελος της ελευθερίας, γεννιούνται από τούτων εδώ τις διαφορές». (Διατριβές, Βιβλίο I, Κεφ. 4)

«Ο δεύτερος λόγος [που υπάρχει χρηστότητα και δικαιοσύνη σε ορισμένες πολιτείες] είναι πως οι δημοκρατίες εκείνες, όπου βαστιέται ακόμα ο ορθός και αδιάφθορος βίος, δεν ανέχονται να’ ναι κάποιος πολίτης τους ευγενής ή να ζει με τρόπο παρόμοιο· απεναντίας, ανάμεσά τους έχουνε πλέρια ισότητα». (Διατριβές, Βιβλίο I, Κεφ. 55)

Η ελευθερία λοιπόν είναι το κυρίαρχο ιδανικό του Μακιαβέλι και το τελικό κριτήριό του όταν εκφέρει γνώμη. Η τυραννία είναι το αντίθετο της ελευθερίας και κανένας δεν υπήρξε πιο ξεκάθαρος αντίπαλος της τυραννίας απ’ αυτόν.

ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (6.22.1-6.22.8)

[6.22.1] Αὐτὸς δὲ ἀναλαβὼν αὖθις τῶν ὑπασπιστῶν καὶ τῶν Ἀγριάνων τοὺς ἡμίσεας καὶ τὸ ἄγημα τῶν ἱππέων καὶ τοὺς ἱπποτοξότας προῄει ὡς ἐπὶ τὰ ὅρια τῶν τε Γαδρωσῶν καὶ Ὠρειτῶν, ἵναπερ στενή τε ἡ πάροδος αὐτῷ εἶναι ἐξηγγέλλετο καὶ οἱ Ὠρεῖται τοῖς Γαδρωσοῖς ξυντεταγμένοι πρὸ τῶν στενῶν στρατοπεδεύειν, ὡς εἴρξοντες τῆς παρόδου Ἀλέξανδρον. [6.22.2] καὶ ἦσαν μὲν ταύτῃ τεταγμένοι, ὡς δὲ προάγων ἤδη ἐξηγγέλλετο, οἱ μὲν πολλοὶ ἔφυγον ἐκ τῶν στενῶν λιπόντες τὴν φυλακήν, οἱ δὲ ἡγεμόνες τῶν Ὠρειτῶν ἀφίκοντο παρ᾽ αὐτὸν σφᾶς τε αὐτοὺς καὶ τὸ ἔθνος ἐνδιδόντες. τούτοις μὲν δὴ προστάττει ξυγκαλέσαντας τὸ πλῆθος τῶν Ὠρειτῶν πέμπειν ἐπὶ τὰ σφέτερα ἤθη, ὡς δεινὸν οὐδὲν πεισομένους· σατράπην δὲ καὶ τούτοις ἐπιτάσσει Ἀπολλοφάνην· [6.22.3] καὶ ξὺν τούτῳ ἀπολείπει Λεοννάτον τὸν σωματοφύλακα ἐν Ὤροις, ἔχοντα τούς τε Ἀγριᾶνας ξύμπαντας καὶ τῶν τοξοτῶν ἔστιν οὓς καὶ τῶν ἱππέων καὶ ἄλλους πεζούς τε καὶ ἱππέας Ἕλληνας μισθοφόρους, τό τε ναυτικὸν ὑπομένειν ἔστ᾽ ἂν περιπλεύσῃ τὴν χώραν καὶ τὴν πόλιν ξυνοικίζειν καὶ τὰ κατὰ τοὺς Ὠρείτας κοσμεῖν, ὅπως μᾶλλόν τι προσέχοιεν τῷ σατράπῃ τὸν νοῦν. αὐτὸς δὲ ξὺν τῇ στρατιᾷ τῇ πολλῇ, καὶ γὰρ καὶ Ἡφαιστίων ἀφίκετο ἄγων αὐτῷ τοὺς ὑπολειφθέντας, προὐχώρει ὡς ἐπὶ Γαδρωσοὺς ἔρημον τὴν πολλήν.
[6.22.4] Καὶ ἐν τῇ ἐρήμῳ ταύτῃ λέγει Ἀριστόβουλος σμύρνης πολλὰ δένδρα πεφυκέναι μείζονα ἢ κατὰ τὴν ἄλλην σμύρναν, καὶ τοὺς Φοίνικας τοὺς κατ᾽ ἐμπορ[ε]ίαν τῇ στρατιᾷ ξυνεπομένους ξυλλέγοντας τὸ δάκρυον τῆς σμύρνης (πολὺ γὰρ εἶναι, οἷα δὴ ἐκ μεγάλων τε τῶν πρέμνων καὶ οὔπω πρόσθεν ξυλλελεγμένον) ἐμπλήσαντας τὰ ὑποζύγια ἄγειν. [6.22.5] ἔχειν δὲ τὴν ἔρημον ταύτην καὶ νάρδου ῥίζαν πολλήν τε καὶ εὔοδμον καὶ ταύτην ξυλλέγειν τοὺς Φοίνικας· πολὺ δὲ εἶναι αὐτῆς τὸ καταπατούμενον πρὸς τῆς στρατιᾶς, καὶ ἀπὸ τοῦ πατουμένου ὀδμὴν ἡδεῖαν κατέχειν ἐπὶ πολὺ τῆς χώρας. [6.22.6] τοσόνδε εἶναι τὸ πλῆθος· εἶναι δὲ καὶ ἄλλα δένδρα ἐν τῇ ἐρήμῳ, τὸ μέν τι δάφνῃ ἐοικὸς τὸ φύλλον, καὶ τοῦτο ἐν τοῖς προσκλυζομένοις τῇ θαλάσσῃ χωρίοις πεφυκέναι· καὶ ἀπολείπεσθαι μὲν τὰ δένδρα πρὸς τῆς ἀμπώτεως ἐπὶ ξηροῦ, ἐπελθόντος δὲ τοῦ ὕδατος ἐν τῇ θαλάσσῃ πεφυκότα φαίνεσθαι· τῶν δὲ καὶ ἀεὶ τὰς ῥίζας τῇ θαλάσσῃ ἐπικλύζεσθαι, ὅσα ἐν κοίλοις χωρίοις ἐπεφύκει, ἔνθενπερ οὐχ ὑπενόστει τὸ ὕδωρ, καὶ ὅμως οὐ διαφθείρεσθαι τὸ δένδρον πρὸς τῆς θαλάσσης. [6.22.7] εἶναι δὲ τὰ δένδρα ταύτῃ πήχεων καὶ τριάκοντα ἔστιν ἃ αὐτῶν, τυχεῖν τε ἀνθοῦντα ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ, καὶ τὸ ἄνθος εἶναι τῷ λευκῷ μάλιστα ἴῳ προσφερές, τὴν ὀδμὴν δὲ πολύ τι ὑπερφέρον. καὶ ἄλλον εἶναι καυλὸν ἐκ γῆς πεφυκότα ἀκάνθης, καὶ τούτῳ ἐπεῖναι ἰσχυρὰν τὴν ἄκανθαν, ὥστε ἤδη τινῶν καὶ παριππευόντων ἐμπλακεῖσαν τῇ ἐσθῆτι κατασπάσαι ἀπὸ τοῦ ἵππου μᾶλλόν τι τὸν ἱππέα ἢ αὐτὴν ἀποσχισθῆναι ἀπὸ τοῦ καυλοῦ. [6.22.8] καὶ τῶν λαγῶν λέγεται ὅτι παραθεόντων εἴχοντο ἐν ταῖς θριξὶν αἱ ἄκανθαι καὶ ὅτι οὕτως ἡλίσκοντο οἱ λαγῶ, καθάπερ ὑπὸ ἰξοῦ αἱ ὄρνιθες ἢ τοῖς ἀγκίστροις οἱ ἰχθύες, σιδήρῳ δὲ ὅτι διακοπῆναι οὐ χαλεπὴ ἦν· καὶ ὀπὸν ὅτι ἀνίει πολὺν ὁ καυλὸς τῆς ἀκάνθης τεμνομένης, ἔτι πλείονα ἢ αἱ συκαῖ τοῦ ἦρος καὶ δριμύτερον.

***
[6.22.1] Ο ίδιος πήρε πάλι μαζί του τους μισούς υπασπιστές, τους Αγριάνες, το άγημα του ιππικού και τους ιπποτοξότες και άρχισε να προχωρεί προς τα σύνορα των Γαδρωσών και των Ωρειτών, όπου τον πληροφόρησαν ότι η διάβαση ήταν στενή, και ότι στρατοπέδευσαν συνταγμένοι μπροστά στα στενά οι Γαδρωσοί και οι Ωρείτες, με σκοπό να τον εμποδίσουν να περάσει. [6.22.2] Είχαν πράγματι παραταχθεί εκεί, αλλά όταν τους ειδοποίησαν ότι πλησίαζε πλέον ο Αλέξανδρος, οι περισσότεροι αποχώρησαν από τα στενά εγκαταλείποντας τη φρούρησή τους. Παρουσιάσθηκαν επίσης στον Αλέξανδρο οι αρχηγοί των Ωρειτών παραδίδοντας τους εαυτούς τους και τον λαό τους. Αυτούς, λοιπόν, τους διέταξε ο Αλέξανδρος να συγκαλέσουν τον λαό των Ωρειτών και να τον στείλουν στον τόπο του διαβεβαιώνοντάς τον ότι δεν πρόκειται να πάθει κανένα κακό. Διόρισε στους Ωρείτες σατράπη τον Απολλοφάνη [6.22.3] και άφησε μαζί του στα Ώρα τον σωματοφύλακα Λεοννάτο με όλους τους Αγριάνες και με μερικούς τοξότες και ιππείς, καθώς και με τους άλλους Έλληνες μισθοφόρους, πεζούς και ιππείς· έργο του ήταν να περιμένει το ναυτικό, έως ότου περιπλεύσει την περιοχή, επίσης να εγκαταστήσει ανθρώπους στην πόλη και να τακτοποιήσει τα ζητήματα των Ωρειτών, ώστε να υπακούουν με μεγαλύτερη προθυμία στον σατράπη. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού —γιατί είχε φθάσει και ο Ηφαιστίων οδηγώντας τους στρατιώτες του που είχαν μείνει πίσω— άρχισε να προχωρεί προς τη Γεδρωσία που είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος έρημος.
[6.22.4] Ο Αριστόβουλος αναφέρει ότι στην έρημο αυτήν φύονται πολλά δένδρα σμύρνας που είναι μεγαλύτερα από τη συνηθισμένη σμύρνα και ότι οι Φοίνικες, που ακολουθούσαν τον στρατό του ως έμποροι, συλλέγοντας το ρετσίνι της σμύρνας το φόρτωσαν στα υποζύγιά τους και το πήραν μαζί τους (γιατί ήταν άφθονο μιας και οι κορμοί ήταν μεγάλοι και δεν είχε ποτέ ως τότε συλλεγεί). [6.22.5] Αναφέρει ακόμη ότι η έρημος αυτή είχε και ρίζες νάρδου πολλές και εύοσμες και ότι οι Φοίνικες μάζεψαν και αυτήν. Πολλές από αυτές πατούσε ο στρατός και από τη νάρδο που πατούσαν διαχυνόταν μια ευχάριστη μυρωδιά στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής· [6.22.6] τόσο ήταν το πλήθος της! Κατά τον Αριστόβουλο υπάρχουν και άλλα δένδρα στην έρημο, το φύλλο μάλιστα κάποιου δένδρου μοιάζει με τη δάφνη και φυτρώνει στα μέρη που κατακλύζονται από τη θάλασσα. Τα δένδρα αυτά μένουν σε ξερό έδαφος όσο διαρκεί η άμπωτη, αλλά, όταν επανέρχεται το νερό, φαίνονται ότι έχουν φυτρώσει μέσα στη θάλασσα. Άλλων πάλι οι ρίζες καλύπτονται συνεχώς από τη θάλασσα· πρόκειται για εκείνα που έχουν φυτρώσει σε τόπους με κοιλώματα, από τα οποία δεν αποσύρεται βέβαια το νερό και όμως το δένδρο δεν καταστρέφεται από τη θάλασσα. [6.22.7] Μερικά από τα δένδρα της περιοχής αυτής έχουν ύψος ακόμη και τριάντα πήχεων· έτυχε μάλιστα να είναι ανθισμένα εκείνη την εποχή και το άνθος τους έμοιαζε πολύ με άσπρο μενεξέ, στη μυρωδιά όμως ήταν κατά πολύ ανώτερο. Υπήρχε επίσης και ένας άλλος κορμός αγκαθιού που είχε φυτρώσει από τη γη, επάνω στον οποίο είναι τόσο δυνατά προσκολλημένο το αγκάθι, ώστε όταν κάποτε μπλέχθηκε το ένδυμα μερικών ιππέων που περνούσαν από κοντά μάλλον έριξε κάτω από το άλογό του τον ιππέα παρά ξεκόλλησε το αγκάθι από τον κορμό του. [6.22.8] Λένε ότι τα αγκάθια μπλέκονται και στις τρίχες των λαγών, όταν τρέχουν κοντά σε αυτά, και ότι με τον τρόπο αυτό συλλαμβάνονταν οι λαγοί, όπως ακριβώς πιάνονται τα πουλιά με τις ιξόβεργες και τα ψάρια με τα αγκίστρια. Λένε ακόμη ότι τα αγκάθια κόβονται εύκολα με σιδερένια εργαλεία και ότι όταν κοπεί ο κορμός του αγκαθιού, βγάζει πολύ χυμό, που είναι ακόμη περισσότερος και πικρότερος από τον χυμό που βγάζουν οι συκιές κατά την άνοιξη.