Ήδη το προοίμιο της Ιλιάδας αναθέτει αποφασιστικό ρόλο στον Δία. Σφηνωμένη η έκφραση Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή στο δεύτερο ημιστίχιο του στίχου 5, φαίνεται να κανοναρχεί τα συμφραζόμενά του. Πράγμα που σημαίνει ότι ἔρις και μῆνις, τα δύο συνεχόμενα θέματα της Ιλιάδας, ανάγονται σε απόφαση του Δία. Με τους όρους αυτούς, ο Δίας εμφανίζεται να υποκαθιστά λίγο πολύ τον ποιητή στον προγραμματικό σχεδιασμό του έπους. Ή μήπως, για να δώσει ο ποιητής θεολογικό κύρος στη δική του απόφαση, την υποβάλλει ως βουλή του Δία; Δεν αποκλείεται να ισχύουν και τα δύο. Όπως και αν έχει το πράγμα, η λύση αυτού του διλήμματος (στο οποίο σκόνταψαν αρχαίοι σχολιαστές και νεότεροι φιλόλογοι) υπόκειται στην παρένθετη φράση Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή, η οποία για τον λόγο αυτό απαιτεί πιο υποψιασμένη ανάγνωση.
Δύο ερμηνείες έχουν προταθεί για το νόημα της κοινότοπης μάλλον αυτής γνώμης, που υπονοεί γενικότερα ότι όσα συμβαίνουν στους θνητούς είναι θέλημα θεού. Η πρώτη θεωρεί ότι η φράση Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή προοικονομεί αυτά που ο ακροατής της Ιλιάδας θα ακούσει (ή θα διαβάσει) στο τελευταίο μέρος της πρώτης ραψωδίας. Εκεί που η Θέτις ανεβαίνει στον Όλυμπο, για να ζητήσει από τον Δία ικανοποίηση της πληγωμένης φιλοτιμίας του γιου της, εξαιτίας της ατιμωτικής συμπεριφοράς του Αγαμέμνονα (Α 493-567). Το αίτημα της Θέτιδας είναι απόλυτο και σκληρό: ο πληγωμένος και οργισμένος Αχιλλέας να παραμείνει εκτός πολέμου, ωσότου οι Αχαιοί φτάσουν στο όριο της ήττας, ώστε μετανοημένοι να τον ικετεύσουν και τότε μόνο να επανέλθει στο πεδίο της μάχης. Σ᾽ αυτή την οριακή ήττα παρακαλείται να συμβάλει ο Δίας. Ο οποίος προς στιγμήν ταλαντεύεται, υπολογίζοντας και τη ζηλότυπη αντίδραση της Ήρας, τελικώς όμως επινεύει: με τα δασιά του φρύδια και την αμβρόσια χαίτη του σαλεύει τον Όλυμπο. Δίχως αμφιβολία ο ποιητής της Ιλιάδας θέλει να δώσει ιδιαίτερο βάρος στη συγκεκριμένη σκηνή. Η παράδοση εξάλλου ισχυρίζεται πως ο Φειδίας είχε ως πρότυπο αυτούς τους ιλιαδικούς στίχους, σμιλεύοντας το περίφημο άγαλμα του θεού, προορισμένο για τον ναό του Δία στην Ολυμπία (Α 528-530).
Αμφίβολο ωστόσο παραμένει αν η μεγαλειώδης αυτή συγκατάνευση του Δία στο συγκεκριμένο αίτημα της Θέτιδας παραπέμπει κατευθείαν στην πρόταση Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή του προοιμίου. Αφού δεν πρόκειται για προηγούμενη απόφαση του θεού, αλλά για παρεπόμενη υπόσχεση, η οποία προϋποθέτει τετελεσμένο το θέμα της έριδας και της μήνιδας του Αχιλλέα. Τι συμβαίνει λοιπόν; Προτού αποφασίσουμε, οφείλουμε να δούμε και την άλλη εξήγηση της επίμαχης φράσης του προοιμίου.
Απίθανη παραμένει η ερμηνεία του αρχαίου σχολιαστή που προτείνει την ταύτιση της Διὸς βουλῆς με την εἰμαρμένην. Σοβαρότερη εκείνη που επεξηγεί την απόφαση του ολύμπιου θεού με μια κοσμολογική αιτία, αποτυπωμένη και στο προοίμιο των Κυπρίων του Στασίνου, το οποίο ο σχολιαστής ευτυχώς διέσωσε. Παραφρασμένοι οι επτά στίχοι του λένε: Κάποτε αναρίθμητα, περιπλανώμενα φύλα θνητών επιβάρυναν την ευρύστερνη γη· βλέποντας το καταθλιπτικό της βάρος ο Δίας, την ελέησε· με τον εφευρετικό του νου στοχάστηκε να την ανακουφίσει από το αβάστακτο ανθρώπινο φορτίο· προκάλεσε, λοιπόν, πρώτα τον θηβαϊκό και μετά τον μεγάλο πόλεμο της Τροίας, ανακουφίζοντας με τον τρόπο αυτό το ασήκωτο βάρος της Γης· έτσι συντελέστηκε η βουλή του Δία - Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή, σημειώνει το σπαραγμένο απόσπασμα στο δεύτερο ημιστίχιο του έβδομου στίχου του.
Είναι πολύ πιθανό να σχετίζονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στο σημείο αυτό τα δύο προοίμια μεταξύ τους. Γιατί, αν δεχτούμε ότι τα Κύπρια του Στασίνου συντάσσονται μετά την Ιλιάδα (αυτή είναι εξάλλου η επικρατέστερη άποψη), δεν αποκλείεται ο μύθος τους (τα αίτια και τα πρώτα χρόνια του τρωικού πολέμου) να είχε αποτελέσει θέμα ενός αρχαιότερου προφορικού έπους, που το διασκεύασε ο Στασίνος, ενόψει της διάσημης ήδη ομηρικής Ιλιάδας. Η εκδοχή αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι ο ποιητής της Ιλιάδας θεωρεί γνωστά και δεδομένα τα κύρια πρόσωπα και τα βασικά επεισόδια του τρωικού μύθου και του τρωικού πολέμου. Είναι πιθανόν επομένως να γνώριζε και τη Διὸς βουλήν, όπως την προέβαλε και την εξηγούσε ένα αρχαιότερο προφορικό έπος· να τη δανείστηκε από εκεί και να την προσάρμοσε στο δικό του έπος.
Εξάλλου η αρχαϊκότερη αυτή Διὸς βουλή (η ανακούφιση δηλαδή της γης από το υπέρβαρο ανθρώπινο φορτίο της με τον τρωικό πόλεμο) φαίνεται λογικότερη και πιο πειστική από την ιλιαδική μεταποίησή της· είναι κοσμολογική και προκαθορίζει έναν δεκάχρονο πόλεμο, έναντι της ιλιαδικής παραλλαγής της, που συμπλέκεται με μια ολιγοήμερη σύγκρουση Αχαιών και Τρώων, περιστρεφόμενη γύρω από τον παθολογικό θυμό του Αχιλλέα.
Από την άποψη αυτή μπορούμε να μιλούμε για μεγάλη και μικρή Διὸς βουλήν. Η μεγάλη καλύπτει το σύνολο του τρωικού πολέμου, η μικρή το μερίδιο του ιλιαδικού πολέμου. Ο ποιητής της Ιλιάδας, προβάλλοντας στο προοίμιο του έπους του τη Διὸς βουλήν, παραπέμπει αναδρομικά στον παραδοσιακό τρωικό μύθο και προγραμματικά στον νεότερο, δικό του ιλιαδικό μύθο, στο επίκεντρο του οποίου εντάσσει τη μῆνιν του Αχιλλέα, με τα προηγούμενα και τα παρεπόμενά της. Με άλλα λόγια: η μεγάλη, περιφερειακή βουλή του Δία, που αναφέρεται στον τρωικό πόλεμο, αποτελεί το φόντο, πάνω στο οποίο προβάλλεται η μικρή αλλά κεντρική βουλή, η οποία ρυθμίζει τον μύθο και την πλοκή του ιλιαδικού έπους. Με τον ελιγμό αυτό ο ποιητής της Ιλιάδας αναθέτει στον Δία διπλό ρόλο· τον θέλει να κοιτάζει πίσω μπρος, μακριά και κοντά, γεφυρώντας κάθε τόσο την ενδιάμεση απόσταση. Επανερχόμαστε επομένως στο σχήμα συνεργασίας αοιδού και θεού, προκειμένου μια θεϊκή απόφαση να μεταφραστεί σε εξελισσόμενο έπος, όπου, έτσι κι αλλιώς, η πλοκή έχει μεγαλύτερη σημασία από τον μύθο. Στην πλοκή του έπους εμπλέκει κυρίως ο ποιητής της Ιλιάδας τον Δία. Θα δούμε αμέσως πώς λειτουργεί η ρυθμιστική αυτή παρέμβαση (ένα είδος διαιτησίας) του ολύμπιου θεού, το νήμα της οποίας κρατεί στο χέρι του ο ποιητής, χωρίς εντούτοις να φαίνεται.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου