ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἑκάβη (59-97)

ΕΚΑΒΗ
ἄγετ᾽, ὦ παῖδες, τὴν γραῦν πρὸ δόμων,
60 ἄγετ᾽ ὀρθοῦσαι τὴν ὁμόδουλον,
Τρῳάδες, ὑμῖν, πρόσθε δ᾽ ἄνασσαν,
λάβετε φέρετε πέμπετ᾽ ἀείρετέ μου
γεραιᾶς χειρὸς προσλαζύμεναι·
65 κἀγὼ σκολιῷ σκίπωνι χερὸς
διερειδομένη σπεύσω βραδύπουν
ἤλυσιν ἄρθρων προτιθεῖσα.
ὦ στεροπὰ Διός, ὦ σκοτία νύξ,
τί ποτ᾽ αἴρομαι ἔννυχος οὕτω
70 δείμασι φάσμασιν; ὦ πότνια Χθών,
μελανοπτερύγων μᾶτερ ὀνείρων,
ἀποπέμπομαι ἔννυχον ὄψιν
ἣν περὶ παιδὸς ἐμοῦ τοῦ σῳζομένου κατὰ Θρῄκην
75 ἀμφὶ Πολυξείνης τε φίλης θυγατρὸς δι᾽ ὀνείρων
[εἶδον γὰρ] φοβερὰν [ὄψιν ἔμαθον] ἐδάην.
ὦ χθόνιοι θεοί, σώσατε παῖδ᾽ ἐμόν,
80 ὃς μόνος οἴκων ἄγκυρ᾽ ἔτ᾽ ἐμῶν
τὴν χιονώδη Θρῄκην κατέχει
ξείνου πατρίου φυλακαῖσιν.
ἔσται τι νέον·
ἥξει τι μέλος γοερὸν γοεραῖς.
85 οὔποτ᾽ ἐμὰ φρὴν ὧδ᾽ ἀλίαστος
φρίσσει, ταρβεῖ.
ποῦ ποτε θείαν Ἑλένου ψυχὰν
καὶ Κασάνδραν ἐσίδω, Τρῳάδες,
ὥς μοι κρίνωσιν ὀνείρους;
90 εἶδον γὰρ βαλιὰν ἔλαφον λύκου αἵμονι χαλᾷ
σφαζομέναν, ἀπ᾽ ἐμῶν γονάτων σπασθεῖσαν ἀνοίκτως.
καὶ τόδε δεῖμά μοι· ἧλθ᾽ ὑπὲρ ἄκρας
τύμβου κορυφᾶς
φάντασμ᾽ Ἀχιλέως· ᾔτει δὲ γέρας
95 τῶν πολυμόχθων τινὰ Τρωϊάδων.
ἀπ᾽ ἐμᾶς ἀπ᾽ ἐμᾶς οὖν τόδε παιδὸς
πέμψατε, δαίμονες, ἱκετεύω.

***
(Προβάλλει η Εκάβη. Την κρατούν Τρωαδίτισσες αιχμάλωτες.)

ΕΚΑΒΗ
60Σύρτε με, κόρες μου, σύρτε με τη γριά,
τη σκλάβα, όπως και σεις, Τρωαδίτισσες, που ωστόσο,
ήτανε πριν βασίλισσα.
Πιάστε, βοηθάτε με, οδηγάτε με,
όρθια κρατήστε με βαστώντας
το γέρικό μου χέρι· στο ζαβό ραβδί
κι εγώ ακουμπώντας, θα τραβάω μπροστά,
βιάζοντας, όσο δύναμαι, το αργό το βήμα.
Ω αστροφεγγιά θεϊκή κι ω νύχτα αφέγγαρη,
γιατί με ξεσηκώσαν έτσι, μέσα στα σκοτάδια,
70τρομάρες και φαντάσματα; Ω Γη σεβάσμια,
μάνα των μαυροφτέρουγων ονείρων,
μακριά από μένα η φοβερή ονειροφαντασιά
που μ᾽ έκρουσε μεσονυχτίς, για το παιδί μου
που ζει στη Θράκη
και για την ακριβή μου θυγατέρα
την Πολυξένη μου.
Ω θεοί του Κάτω Κόσμου,
γλιτώστε το παιδί μου, στήριγμα
80μοναδικό του σπιτιού μου τώρα πια,
τον γιο μου, που κρατάει στη χιονόδαρτη Θράκη
πατρικός φίλος.
Κάτι καινούργιο θα γίνει·
κι οι πικραμένες πιο πικρά θα θρηνήσουν.
Πρώτη φορά, τόσο επίμονα
λαχταράει και φοβάται η καρδιά μου.
Πού θα μπορέσω να δω του Ελένου τη θεία ψυχή
και της Κασάνδρας, καλές μου Τρωαδίτισσες,
να μου ξηγήσουνε τα όνειρα;
90Είδα μιαν ελαφίνα πανέμορφη,
απ᾽ την ποδιά μου αρπαγμένη ανελέητα,
να την ξεσκίζει ένας λύκος μ᾽ αιματόβρεχτα νύχια.
Κι ακόμα, τρομάζω με τούτο:
στην κορφή του τάφου του, πρόβαλε
το στοιχειό του Αχιλλέα
και γύρευε θυσία να του προσφερθεί
μια Τρωαδίτισσα, απ᾽ αυτές τις πολύπαθες.
Σας ικετεύω, θεοί,
μακριά από την κόρη μου, μακριά από την κόρη μου
ένα τέτοιο κακό.

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι τοπικοί - Κισσός / Χορτιάτης

Τα μυθολογικά στοιχεία γύρω από το όρος Κισσός (Χορτιάτης), στο ανατολικό τμήμα του Θερμαϊκού Κόλπου, και το ομώνυμο πόλισμα, παραπέμπουν στον βασιλιά Κισσέα της Θράκης, για τον οποίο μαρτυρεί ο Όμηρος, αλλά και στον κισσό, φυτό που συνδέεται με τον Διόνυσο, όπως και η άμπελος (Ιλιάδα 6.299 κ.ε. και 11.223 κ.ε.).

Η κόρη του Κισσέα, Θεανώ, παντρεύτηκε τον Τρώα Αντήνορα και έγινε ιέρεια της Αθηνάς στο Ίλιον. Ο Ιφιδάμας, γιος του Αντήνορα και της Θεανώς, μεγάλωσε στη Θράκη κοντά στον παππού του Κισσέα και παντρεύτηκε τη μικρή κόρη του παππού. Πεζοπορώντας ο Ιφιδάμας έφθασε στην Τροία, με δώδεκα πλοία στις διαταγές του, και φονεύεται από τον Αγαμέμνονα.

Η μυθολογική παράδοση διέσωσε, επίσης, τη νίκη του βασιλέα Κάρανου* των Μακεδόνων εναντίον του Κισσέως, «ος εδυνάστευεν εν χώρα τη ομόρω» (Παυσ. 4.36.4.), ενώ ο Ευριπίδης αποδίδει τον φόνο του θράκα βασιλιά στον βασιλιά Αρχέλαο της Μακεδονίας, άμεσο πρόγονο του Αλεξάνδρου.

Εκείνο που παρατηρείται είναι η μετατόπιση του μυθολογικού πυρήνα από την περιοχή ανατολικά του Έβρου στον Θερμαϊκό κόλπο και το όρος Κισσός κατά τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια.

Η μετατόπιση αυτή, αλλά και η νίκη του Κάρανου επί του Κισσέα, όπως και οι μετακινήσεις Τρώων (Αινείας, Αντήνορας) στα παράλια και το εσωτερικό της κατοπινής Μακεδονίας –αντανακλάσεις στο μυθολογικό πεδίο ιστορικών δεδομένων– παραπέμπουν στη συζήτηση για τα όρια του γεωγραφικού όρου Θράκη και του εθνικού Θράκες και την τελική «επικράτηση του πολιτικού όρου Μακεδονία σε βάρος των γεωγραφικών παλαιοεθνικών στοιχείων» (Σουέρεφ, 2000, 477).
---------------------------------
*Κάρανος
Από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ως πρώτος βασιλιάς  της Μακεδονίας φέρεται ο Κάρανος, όνομα που είχε ένας από τους γιους του Φιλίππου Β’ και ένας από τους ιππάρχους του Αλεξάνδρου. Αυτός ο ιδρυτής-πρόγονος, γιος του Ποιάνθη ή Ποία, άλλοτε γιος ή αδελφός του Αργείου βασιλιά Φείδωνα, γιου του Αριστοδαμίδα, είχε έλθει απευθείας από το Άργος για να φτιάξει μια καινούρια πατρίδα.

Ο Κάρανος ήλθε στην Ημαθία με μεγάλη συνοδεία Ελλήνων, σύμφωνα με τον χρησμό που τον διέταξε να ψάξει να βρει τόπο εγκατάστασης στη Μακεδονία. Ακολουθώντας ένα κοπάδι αίγες που έτρεχαν να προφυλαχθούν από τη βροχή –έβρεχε καταρρακτωδώς και υπήρχε πυκνή ομίχλη– κατέλαβε την πόλη της Έδεσσας χωρίς οι κάτοικοι να τον αντιληφθούν. Και όταν του υπενθύμισαν τον χρησμό που τον είχε διατάξει «να ψάξει ένα βασίλειο όπου θα τον οδηγήσουν οι αίγες», την έκανε πρωτεύουσα του βασιλείου του. Και με πολλή προσοχή διατήρησε από κει και πέρα τη συνήθεια να βάζει τις ίδιες θηλυκές αίγες μπροστά από το λάβαρό του, όποτε παρήλαυνε ο στρατός του, ώστε να είναι οι αρχηγοί των επιχειρήσεών του, ακριβώς όπως είχαν γίνει και πρωτεργάτες της ίδρυσης του βασιλείου του. Σε ανάμνηση του ρόλου των αιγών μετονόμασε την πόλη της Έδεσσας «Αιγές» και τους κατοίκους Αιγεάδες. Έπειτα εκδίωξε τον Μίδα, που κρατούσε ένα κομμάτι της Μακεδονίας, και άλλους βασιλείς και τους αντικατέστησε. Ήταν ο πρώτος που ένωσε τις φυλές διαφόρων λαών και έκανε τη Μακεδονία αυτό που λέμε ένα σώμα. Και το βασίλειό του μεγάλωσε, επειδή είχε βάλει γερά θεμέλια ανάπτυξης. Μετά από αυτόν βασίλεψε ο Περδίκκας.
(Ιουστίνος 7.1.7-12)

Να δένεσαι με τους ανθρώπους χωρίς να αιχμαλωτίζεσαι

Να δένεσαι με τους ανθρώπους χωρίς να αιχμαλωτίζεσαι. Να αγαπάς χωρίς να ξοδεύεις τον εαυτό σου. Να δίνεσαι χωρίς να τον σκορπίζεις.

Να προτάσεις την καλοσύνη σου αλλά να μην επιτρέπεις στα πεινασμένα όρνεα να τρώνε από την σάρκα της. Να προβάλλεις την δοτικότητά σου μα να μην αφήνεις τους αχάριστους να την ισοπεδώνουν στο πέρασμά τους.

Να δεσμεύεσαι χωρίς να εξαρτάσαι. Να εμπιστεύεσαι χωρίς να προδίδεις τον εαυτό σου. Να κρατάς στην ζωή σου όσους αξίζουν, χωρίς να τους φυλακίζεις. Να συνυπάρχεις από επιθυμία και όχι από ανάγκη.

Να αισθάνεσαι βαθιά και αληθινά, αλλά να μην αφήνεις τα συναισθήματα σου να γίνονται βορά στις διαθέσεις των σκληρών και αδίστακτων.

Να ακολουθείς την πυξίδα της καρδιάς σου. Μην μένεις όμως στάσιμος σε άσκοπους και μάταιους σταθμούς, που πιθανόν να σε οδηγήσει. Να αφήνεσαι χωρίς να παρασύρεσαι. Να περιβάλλεσαι μα να μην περιορίζεσαι. Να συμβιβάζεσαι χωρίς να καταπιέζεσαι. Να συμπορεύεσαι με τους γύρω σου μα να ακολουθείς τη δική σου πορεία. Μην καθοδηγείσαι στις ανώφελες διαδρομές και μην ακούς τις  άδειες φωνές τους.

Να συγχωρείς τους κακούς και μικρόψυχους, μα να τους διαγράφεις  από τη ζωή σου στο πρώτο τους σημάδι. Να δικαιολογείς τις αδυναμίες και τη δειλία των ανθρώπων. Να ταξιδεύεις την ψυχή σου σε όλα σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, διαφυλάττοντας πάντοτε την ακεραιότητά της από τους πειρατές που καραδοκούν να τη λεηλατήσουν.

Να συναναστρέφεσαι με τους ανθρώπους, περιφράσσοντας από την αρχή τα  σύνορα της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειάς σου. Να συνδιαλέγεσαι παραθέτοντας ντόμπρα και ξεκάθαρα τις απόψεις σου. Μην αφήνεις ασάφειες να παρερμηνεύονται και να διασύρονται από  τους καιροσκόπους και τους κατήγορους που παραμονεύουν.

Να προσφέρεις στους ανθρώπους χωρίς να στερείς από τον εαυτό σου. Να τους ανέχεσαι αγγίζοντας τα όριά σου, χωρίς να τα διευρύνεις. Να  δαμάζεις την υπομονή σου μαζί τους, χωρίς να την τιθασεύεις. Να βοηθάς τους αδύναμους και ευαίσθητους μα να μη γίνεσαι η ασπίδα τους.

Να επιλέγεις τη μοναξιά και τη μοναχικότητά σου και να μην επιτρέπεις να σου επιβάλλουν την παρουσία τους. Ταυτίσου με τους όμοιούς σου, μα μη χάσεις ποτέ την δική σου ταυτότητα. Να κατανοείς χωρίς να αφήνεις την κατανόησή σου να γίνεται έρμαιο εκμετάλλευσης στα χέρια της δολιότητας.

Να ορίζεις τους στόχους και τα όνειρά σου, χωρίς να γίνεσαι υπόδουλός τους. Να δανείζεις την ψυχή σου μα να μην παραδίδεις ποτέ τα ηνία της σε κανένα.

Να δένεσαι με τους ανθρώπους, μα να είσαι πάντα ελεύθερος και κυρίαρχος της ύπαρξής σου.

Η πίστη ως ερωτική χρονικότητα

Ας εξετάσουμε πρώτα τις αγάπες που είχα για κάποιο χρόνο πριν τις προδώσω ή τις εγκαταλείψω.

Κι όμως, τους μένω πιστός, και μάλιστα οριστικά.

Όχι βέβαια χάρη στις προσπάθειες της ανάμνησης, που η εργασία του πένθους ή μία απογοήτευση με τη λογοκρισία της μπορούν αν θέλουν, αντιθέτως, να τις καταργήσουν.

Αλλά επειδή όσο πιο πολύ πείθω τον εαυτό μου ότι «Δεν θέλω να ακούσω τίποτε», τόσο πιο πολύ αναγνωρίζω, με την άρνησή μου την ίδια, ότι ήμουν ο εραστής εκείνου για τον οποίο σήμερα θέλω να ξεχάσω τα πάντα.

Δεν είναι η μνήμη του τάδε προσώπου, ή ετούτης εδώ της σάρκας, ούτε αυτού εδώ του άλλου – όλα αυτά μπορούν κάλλιστα να εξαφανιστούν χωρίς να αφήσουν ψυχολογικά ίχνη.

Είναι ότι κάποτε έκανα μία ανεπανόρθωτη εξομολόγηση σ’ αυτόν που ίσως έχει σβήσει από τη μνήμη μου και του οποίου έγινα ο εραστής· αν σήμερα έχω ξεχάσει τα πάντα, αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι, για να αγαπήσω αυτόν που έχει πια εκλείψει, έφτασα όντως στο καθεστώς του εραστή, ότι αγάπησα όντως από πρωτοβουλία σύμφωνα με την αρχή του μη αποχρώντος λόγου, και ότι όντως έλαβα από αυτόν την σάρκα μου (την οποία δεν είχε) δίνοντάς του τη δική του (την οποία δεν είχα).

Οπότε, ακόμα κι αν ο όρκος δεν ήξερε πώς να διαρκέσει, δεν το μπόρεσε, ή δεν το θέλησε, ακόμα κι αν ο άλλος έχει εξαφανιστεί μαζί με το φαινόμενο που τον φανέρωνε, το γεγονός παραμένει ότι ριζικοποίησα την ερωτική αναγωγή, της οποίας η σφραγίδα με σημαδεύει για πάντα.

Ό,τι έκανα, είπα ή αισθάνθηκα από έρωτα φτάνοντας μέχρι τη ριζικοποιημένη ερωτική αναγωγή, με σημάδεψε σαν οριστικό στίγμα και μου επέβαλε μία νέα μορφή. Ίσως έχασα με τον χρόνο τον τάδε άλλο ή έχασα χρόνο μαζί του – αλλά δεν θα χάσω ποτέ αυτό που χρειάστηκε να γίνω για να τον αγαπήσω.

Όλες τις πράξεις που έκανα ως εραστής, τις κρατώ για πάντα μέσα μου – ή μάλλον με κρατούν μέσα τους και σώζουν την αδιαμφισβήτητη ερωτική αξιοπρέπειά μου.

Αυτοί που αγάπησα ίσως χάθηκαν, όχι όμως το γεγονός ότι τους αγάπησα, ούτε ο χρόνος που αφιέρωσα γι’ αυτό, ούτε ο εραστής που έγινα για να τους αγαπήσω.

Γιατί δεν υπάρχει ποτέ πρώην, υπάρχουν μόνο τα ανεξίτηλα ίχνη των άλλων, που με έκαναν εραστή, εραστή όχι άσφαλτο, εραστή χωρίς αμφιβολία πεπερασμένο, αλλά οριστικό, αλλά ανέκλητο.

Ποτέ δεν θα μπορέσω να αναιρέσω το γεγονός ότι μπήκα στον πειρασμό να αγαπήσω, ότι επομένως αγάπησα.

Jean Luc Marion, Το Ερωτικό Φαινόμενο

Σε όλους αυτούς που βλέπουν τους ανθρώπους ως «αριθμούς», ας απαντήσουμε με πράξεις καρδιάς

Οι άνθρωποι διψούν για αγάπη, διψούν για ζωή, διψούν για επαφή. Η ζωή φεύγει, κυλά σαν το νεράκι, τρέχουν οι μέρες, οι εβδομάδες, οι μήνες, τα χρόνια, τρέχουν γοργά και χάνονται.

Κοιτάς μια μέρα τον εαυτό σου στον καθρέφτη και τον κοιτάς με άλλα μάτια. Τον κοιτάς συμπονετικά, ευσπλαχνικά. Μπορεί να φεύγει και να χάνεται η νιότη μας, αυτό που μένει και δεν χάνεται ποτέ όμως, είναι η καλοσύνη μας.

Είναι το αποτύπωμά μας, που θα αφήσουμε αποχαιρετώντας αυτόν τον κόσμο. Πετυχημένος θα είναι όχι αυτός που είχε εξουσία, έκανε χρήματα, έχτισε σπίτια, αλλά αυτός που γέμισε τις καρδιές των συνανθρώπων του με φως, με αγάπη, με καλοσύνη.

Ένας για όλους και όλοι για έναν. Όλοι, ας προσπαθήσουμε για το κοινό καλό και ο σκοπός αυτός, ας αγιάσει τα μέσα μας να βοηθάμε. Είναι ασύλληπτο το πόσο γρήγορα μπορεί να κινητοποιηθεί ο κόσμος σε μια έκκληση βοήθειας ενός συνανθρώπου μας που χρειάζεται τη στήριξή μας. Πόσες φόρες αυτός ο κόσμος μας έχει εκπλήξει ευχάριστα, πόσες φορές ενώθηκε και μεγαλούργησε.

Πόσο ελπιδοφόρο σε μια εποχή που πολλές φορές μας απογοητεύει. Ο άνθρωπος βαθιά μέσα του εκλιπαρεί για αγάπη, αναζητά το άρωμά της, αναπαύεται στην αγκαλιά της. Μακάριοι όσοι τείνουν χέρι βοηθείας, όσοι μάχονται υπέρ της δικαιοσύνης, όσοι αγαπούν τον συνάνθρωπο, όσοι σέβονται την ανθρώπινη ύπαρξη, τον κόπο και το μόχθο της.

Στο σύντομο πέρασμα που θα κάνουμε όλοι μας από αυτή τη ζωή, πριν ταξιδέψουμε για την αιώνια, ας αναρωτηθούμε τι είναι αυτό που έχει μεγαλύτερη αξία, ο καθένας για τον εαυτό του. Το σίγουρο είναι πως όσο μοναχικό κι αν θα είναι το πέρασμά μας προς την αληθινή ζωή, θα θέλαμε να συναντήσουμε τους αγαπημένους μας.

Ας τους συναντήσουμε από τώρα, κάνοντας σχέση μαζί τους όσο έχουμε καιρό. Είναι κρίμα να αποχαιρετιζόμαστε χωρίς να έχουμε έρθει σε επαφή ουσιαστική. Ας συνάψουμε σχέσεις, απλές, αγνές, αληθινές, ανθρώπινες. Και προς πείσμα όλων αυτών που θέλουν να βλέπουν τους ανθρώπους ως “νούμερα”, ας απαντήσουμε με πράξεις καρδιάς, όπως τόσες και τόσες φορές το έχουμε αποδείξει.

Η ισχύς εν τη ενώσει είναι η αδιαπραγμάτευτη δύναμη του ανθρώπινου είδους, αυτή που κανένα σχέδιο, κανένας εξουσιαστής δεν μπορεί να νικήσει. Μπορεί κάποιοι άνθρωποι να φαίνονται και να είναι ρομαντικοί στο σήμερα με τέτοια πιστεύω, στο τέλος της ημέρας όμως, αυτό που θα θριαμβεύσει δεν θα είναι κανένα “νούμερο”, καμία λογική ή επιστημονική εξήγηση, παρά μόνο μια δύναμη, η μεγαλύτερη του κόσμου: η αγάπη.

Για ποιο λόγο θα ήθελες να σε θυμούνται οι άνθρωποι, για την επιτυχημένη σου καριέρα ή για τη μεγάλη σου καρδιά; Ο καθένας ας επιλέξει κατά βούληση.

Το αίσθημα του θυμού και τα αίτιά του. Μας κάνει καλό η εκτόνωσή του;

Ως ξεκίνημα του συναισθήματος που ονομάζεται θυμός, σε μια πρώτη ματιά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ουσιαστικά η απουσία ενός άλλου ισχυρού συναισθήματος, δηλαδή της αγάπης και μάλιστα προς τον ίδιο μας τον εαυτό, ενώ βασική ‘πηγή ζωής’ του θυμού θεωρείται και η άγνοια των ορίων ανάμεσα στον εαυτό μας και στους υπόλοιπους ανθρώπους. Γύρω από αυτούς τους δύο βασικούς άξονες κινείται το συναίσθημα για το οποίο θα μιλήσουμε αναλυτικά στη συνέχεια.

Μια αρκετά συνηθισμένη κατάσταση είναι η εξής: καθώς το άτομο μεγαλώνει, με τον ίδιο τρόπο που αναζητούσε την αγάπη από στο μητρικό πρόσωπο, έτσι την αναζητά και στους άλλους ανθρώπους. Ωστόσο, επειδή συμβαίνει πολλές φορές ένας άνθρωπος να μην κατάφερε να ενσωματώσει αυτό το συναίσθημα και να το κάνει δικό του, την αγάπη δηλαδή, κινείται αναζητώντας μια πηγή, θα λέγαμε, αγάπης έξω από τον ίδιο. Δηλαδή σε άλλους ανθρώπους. Όπως καταλαβαίνει κανείς η τακτική αυτή δεν πετυχαίνει, ενώ το άτομο αυτό μπαίνει σε μια ανεπιθύμητη κατάσταση επαναλαμβανόμενης απογοήτευσης μεταξύ του εαυτού του και των υπολοίπων.

Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος μεγαλώνει συχνά με το λάθος κοινωνικό στερεότυπο ότι πρέπει να αποφεύγουμε να συναισθήματα που μας προκαλούν δυσφορία, κάτι που τελικά τον ακολουθεί σε όλη του τη ζωή. Το σκεπτικό αυτό έχεις ως αποτέλεσμα να γινόμαστε πολλές φορές φυγόπονοι και όταν παρουσιάζονται πιο δύσκολες καταστάσεις να μεταθέτουμε τις ευθύνες και τα προβλήματά μας σε άλλους.

Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να γίνουν ορισμένες διευκρινήσεις σχετικά με το συναίσθημα του θυμού καθαυτό. Ως γνωστόν, όπως όλα τα συναισθήματα έτσι και ο θυμός χαρακτηρίζεται από κάποιον αριθμό βιολογικών και ψυχολογικών μεταβολών. Επί της ουσία αποτελεί μια συναισθηματική κατάσταση με πολλαπλά στάδια έντασης, όπως για παράδειγμα έναν απλοϊκό ερεθισμό, αισθητή οργή και έντονη μανία. Όταν ένας άνθρωπος θυμώνει υφίστανται αλλαγές στο σώμα του.

Αυξάνονται οι καρδιακοί κτύποι και ανεβαίνει η πίεση. Επίσης ανεβαίνουν τα επίπεδα της αδρεναλίνης και της νοραδρεναλίνης. Παράλληλα, έχει παρατηρηθεί ότι ένα άτομο μπορεί να θυμώσει εναντίον κάποιο συγκεκριμένου προσώπου ή ακόμα και λόγω μιας κατάστασης. Κατ’ επέκταση, το συναίσθημα του θυμού εκδηλώνεται φυσικά/ενστικτωδώς με τη μορφή επιθετικής στάσης. Άλλωστε ο θυμός συνιστά μια ‘αντίδραση’ φυσική απέναντι σε κάποια μορφή απειλής· χαρακτηρίζεται από επιθετικά- κατά κύριο λόγο- συναισθήματα και κινητοποιητικά, ώστε να μας καθιστά ικανούς να αμυνθούμε και να υπερασπιστούμε τον αυτό μας ποικιλοτρόπως. Ελεγχόμενη και μικρή ένταση θυμού είναι, κατά κάποιον τρόπο, απαραίτητη στη ζωή του ατόμου.

Σαφώς αυτό δε σημαίνει ότι δικαιολογούνται οι εκρήξεις θυμού και οι επιθετικές τάσεις απέναντι στους ανθρώπους ή σε ό,τι μας δημιουργεί κάποια ενόχληση. Στις περιπτώσεις αυτές επιστρατεύονται η λογική, η ψυχραιμία και η διπλωματική αντιμετώπιση του κάθε ζητήματος, ώστε να τοποθετούμε όρια στον εαυτό μας και στα συναισθήματα μας (στον τρόπο που τα εκδηλώνουμε δηλαδή) γενικότερα. Στη συνέχεια θα γίνει λόγος για τον τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίζουμε τα θυμωμένα συναισθήματά μας.

Πιο αναλυτικά, οι άνθρωποι αξιοποιούν κάποια συνειδητά και ασυνείδητα στάδια αντιμετώπισης. Για την ακρίβεια, υπάρχουν τρείς συγκεκριμένες διαδικασίες, η έκφραση, η καταστολή και η ηρεμία. Χρειάζεται να αναγνωρίζουμε τον τρόπο με τον οποίον αντιδρούμε και εκφραζόμαστε, έτσι ώστε να εκφραζόμαστε χωρίς να πληγώνουμε τους άλλους και χωρίς να καλλιεργούμε στους άλλους το συναίσθημα της αντιπάθειας προς το πρόσωπό μας. Με τον τρόπο αυτό σεβόμαστε και τον ίδιο μας τον εαυτό.

Συνεχίζοντας, ένα ακόμα στάδιο του θυμού είναι η καταστολή του και η μεταβολή του προς μια θετική κατεύθυνση. Η κατάσταση αυτή δημιουργείται ο άνθρωπος προσπαθεί να συγκρατήσει/περιορίσει το συναίσθημα του θυμού και δεν εστιάζει τη σκέψη του γύρω από αυτό το συναίσθημα αλλά κάπου θετικά. Ουσιαστικά σκοπός της τακτικής αυτής είναι να περιοριστεί ο θυμός και να μετουσιωθεί σε παραγωγική συμπεριφορά. Να τονιστεί εδώ πως το συναίσθημα που δεν εκτονώνεται αλλά και δεν ‘μεταβάλλεται’ σε κάτι άλλο μπορεί να εσωτερικευθεί και να προκαλέσει σταδιακά υψηλή πίεση, υπερένταση και τάσεις κατάθλιψης· άλλωστε όσα δε λέει το στόμα τα λέει το σώμα.

Ο θυμός που δεν εκφράζεται δεν επιφέρει υγιή αποτελέσματα. Απεναντίας οδηγεί καθαρά σε μεμονωμένες εκρήξεις επιθετικότητας, παθολογικές αντιδράσεις, κυνική αντιμετώπιση και μόνιμη εχθρική στάση. Υπάρχει παραγωγικός/εποικοδομητικός τρόπος έκφρασης του θυμού και οι άνθρωποι που δεν έχουν μάθει τον τρόπο αυτόν χαρακτηρίζονται από νευρικότητα και τάσεις κατάκρισης προς πάσα κατεύθυνση. Φυσικά καταλαβαίνει κανείς πως τέτοιου είδους συμπεριφορές δημιουργούν σθεναρά εμπόδια για τη δημιουργία ανθρωπίνων σχέσεων.

Όσον αφορά στην ηρεμία, στην περίπτωση αυτή δεν παρατηρείται μονάχα η ελεγχόμενη εξωτερική συμπεριφορά, αλλά και ο έλεγχος των εσωτερικών απαιτήσεων του ανθρώπου, διότι από τη στιγμή που προλαμβάνουμε/φροντίζουμε το ρυθμό των καρδιακών κτύπων συγχρόνως παρέχουμε ηρεμία στον οργανισμό μας και περιθωριοποιείται η ένταση.

Μας κάνει καλό η ‘εκτόνωση’ του θυμού;

Σύμφωνα με την επιστημονική κοινότητα, στην κοινή γνώμη επικρατεί μια εσφαλμένη αντίληψη σχετικά με αυτό. Συμβαίνει συχνά αρκετοί να χρησιμοποιούν τη ‘θεωρία’ αυτή με σκοπό να πληγώσουν τους άλλους έχοντας ‘άλλοθι’. Οι μελέτες έχουν καταστήσει σαφές πως όταν ο άνθρωπος αφήνεται έρμαιο του θυμού βαθμιαία οδηγείται σε μεγαλύτερης έντασης θυμό, επιθετικότητα και ανικανότητα διαχείρισης αυτού. Το σημαντικό και συγχρόνως πιο λειτουργικό είναι να εντοπίσουμε τι είναι αυτό που ξυπνάει το θυμό και με άξονα αυτό να δημιουργήσουμε τακτικές ώστε να σταματήσουμε τις αιτίες που ξυπνούν το θυμό.

Είναι βέβαιο πως η διαδικασία περιορισμού και απομάκρυνσης του θυμού δεν είναι διόλου εύκολη ούτε γρήγορη υπόθεση. Παρ’ όλ’ αυτά υπάρχουν ορισμένοι τρόποι που μπορούν να αποσυμπιέσουν το αρχικό συναίσθημα ώστε να μην εξελιχθεί μεγαλύτερης έντασης. Πρώτα απ’ όλα, μια άμεση αντίδραση είναι να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε.

Για παράδειγμα, οι θυμωμένοι άνθρωποι έχουν τάσεις να βρίζουν, να χρησιμοποιούν γενικώς άσχημες και απρεπείς εκφράσεις άνευ λόγου και να μιλούν γενικώς έντονα. Στη φάση αυτή, η προσπάθεια έγκειται στην αντικατάσταση των υπαρχουσών σκέψεων με πιο λογικές. Δηλαδή, αντί κάποιος να πει: «η κατάσταση είναι απαίσια, όλα έχουν χαλάσει», μπορεί να πει «υπάρχει μια σοβαρή κατάσταση, αλλά θα την αντιμετωπίσω ψύχραιμα». Επιπλέον, μια παγίδα που δεν φαίνεται ως τέτοια είναι η καθημερινή χρήση λέξεων όπως «πάντα», «ποτέ», «καθόλου». Τέτοιους είδους λέξεις ενσωματωμένες σε εκφράσεις συνιστούν ανακρίβειες και υπερβολές, και ουσιαστικά ‘δικαιολογούν’ το ανεπιθύμητο συναίσθημα.

Τέλος, η εξαγωγή βιαστικών συμπερασμάτων και η μη ελεγχόμενη αυτοματοποιημένη δυσλειτουργική έκφραση και αντιμετώπιση είναι βασικά χαρακτηριστικά του θυμωμένου ανθρώπου. Το βασικότερο πράγμα που πρέπει κάνουμε όταν βρισκόμαστε σε κατάσταση θυμού είναι να ηρεμήσουμε αρχικά και να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να πάρει το χρόνου του για να σκεφτεί με νηφαλιότητα. Έτσι, και οι κινήσεις μας θα είναι πιο λειτουργικές και οι απαντήσεις μας πιο ελεγχόμενες.

Σε κάθε περίπτωση, όταν παρατηρήσουμε στο εαυτό μας την έλλειψη ελέγχου πάνω στο συναίσθημα του θυμού και στις εκδηλώσεις του, είναι πολύ σημαντικό να μην αδιαφορήσουμε συστηματικά.

Ηράκλειτος: Όποιος δεν αποζητά το απρόβλεπτο δεν βλέπει τίποτα, γιατί ο γνωστός δρόμος είναι ένα αδιέξοδο

Το να υπερτερούν οι άλλοι αντί εμείς, το να μας νικούν ανέλπιστα, το να μην έχουμε αρκετά χρήματα, όλα αυτά δεν χρειάζεται να είναι μειονεκτήματα. Μπορούν να είναι δώρα. Εφόδια που μειώνουν την πιθανότητα να αυτοκτονήσουμε με μια κατά μέτωπο επίθεση.

Αυτά τα πράγματα μας αναγκάζουν να είμαστε δημιουργικοί, να βρίσκουμε εναλλακτικές λύσεις, να μετουσιώνουμε το εγώ και να κάνουμε οτιδήποτε για να κερδίσουμε, εκτός από το να προκαλούμε τους εχθρούς μας εκεί όπου είναι δυνατότεροι. Αυτά είναι τα σημάδια που μας λένε να προσεγγίσουμε κάτι εμμέσως.

Για την ακρίβεια, όταν πλεονεκτούμε όσον αφορά το μέγεθος ή τη δύναμη ή την εξουσία, αυτό καλλιεργεί συχνά το έδαφος για την πραγματική και μοιραία αδυναμία. Η αδράνεια της επιτυχίας δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο την πραγματική ανάπτυξη της καλής τεχνικής.

Οι άνθρωποι ή οι εταιρείες που έχουν αυτό το πλεονέκτημα μεγέθους δεν χρειάζεται ποτέ πραγματικά να μάθουν τη διαδικασία, μιας και μπορούν να προχωρούν εύκολα με μόνο όπλο τους τη δύναμη. Κι αυτό είναι κάτι που λειτουργεί…. μέχρι να πάψει να λειτουργεί. Μέχρι να σας συναντήσουν και να καταφέρετε να τους χειριστείτε με επιδέξιους και πλάγιους ελιγμούς, όταν αρνείστε να τους αντιμετωπίσετε στο μοναδικό πεδίο που ξέρουν: κατά μέτωπο.

Παίζουμε το παιχνίδι του μικρού που νικάει τον μεγαλύτερο. Συνεπώς, η Δύναμη δεν μπορεί να προσπαθεί να συναγωνιστεί τη Δύναμη. Ασφαλώς, όταν μας σπρώχνουν, το ένστικτό μας μας λέει πάντα να ανταποδώσουμε. Αλλά οι πολεμικές τέχνες μας μαθαίνουν ότι πρέπει να αγνοούμε αυτή την παρόρμηση. Δεν μπορούμε να σπρώξουμε, πρέπει να τραβάμε μέχρι οι αντίπαλοί μας να χάσουν την ισορροπία τους. Τότε κάνουμε την κίνησή μας.

Η τέχνη της στρατηγικής της πλαϊνής πόρτας είναι ένας τεράστιος, δημιουργικός χώρος. Και σε καμία περίπτωση δεν περιορίζεται στον πόλεμο, στις επιχειρήσεις ή στις πωλήσεις. Ο σπουδαίος φιλόσοφος Σέρεν Κίρκεγκορ σπάνια επιχειρούσε να πείσει τους άλλους απευθείας από μια θέση εξουσίας. Αντί να τους κάνει κήρυγμα, ασκούσε μια μέθοδο που αποκαλούσε «έμμεση επικοινωνία».

Ο Κίρκεγκορ έγραφε χρησιμοποιώντας ψευδώνυμα, κάθε πλασματική προσωπικότητα ενσάρκωνε μια διαφορετική πλατφόρμα ή αντίληψη – γράφοντας πολλές φορές πάνω στο ίδιο θέμα από πολλές οπτικές γωνίες, για να μεταδώσει αυτό που ήθελε να πει συναισθηματικά και δραματικά. Σπάνια έλεγε στον αναγνώστη «κάνε αυτό» ή «σκέψου εκείνο». Αντίθετα, του έδειχνε νέους τρόπους για να δει ή να κατανοήσει τον κόσμο.

Μ’αρέσουν οι άνθρωποι που είναι αδάμαστοι, αδέσποτοι και σιωπηλοί

Μου αρέσουν οι άνθρωποι που γελάνε δυνατά, που μιλάνε δυνατά, που αγαπάνε δυνατά, που κλαίνε λες και έσπασε κύμα, που φωνάζουν μέσα στους δρόμους, στις απειλές και στη ανοχή.

Mου αρέσουν οι άνθρωποι με τα φωτεινά χαμόγελα και με τους σπασμένους φόβους.
Οι άγριοι,
οι αδέσποτοι,
οι αδάμαστοι,
οι πληγωμένοι,
οι τρελαμένοι,
οι χαοτικοί,
οι σιωπηλοί,
οι χρωματιστοί,
αυτοί που αναζητούν τον ένα Νόμο.

Mου αρέσουν οι άνθρωποι που ξέρουν να χάνονται μέσα σ ένα βλέμμα, σ ένα βιβλίο, σ ένα σώμα, σε μια ελπίδα, μέσα στο απόλυτο, μέσα στο μοιραίο.

Mου αρέσουν οι άνθρωποι που ξέρουν να σέβονται όταν όλοι οι άλλοι γίνονται χυδαίοι.

Oι άνθρωποι που φιλιούνται και είναι λες και καταπίνουν ο ένας τον άλλον, που κάνουν έρωτα και είναι σαν τον αυτό που λέει ο Καρούζος αν θυμάμαι καλά που εξαϋλώνονται χωρίς σκέψη.

Μου αρέσουν οι άνθρωποι που όταν αντικρίζουν τα σκοτάδια τους και ψάχνουν μέσα σε πανικούς να δουν που είναι και τι κάνουν και όλοι τους λένε ότι η πόρτα ανοίγει απ΄ έξω, τότε εκείνοι απλά βλέπουν ότι η πόρτα είναι το μέσα τους…

Μου αρέσουν οι άνθρωποι που ενώ είναι πεσμένοι σηκώνουν τους άλλους…

Μου αρέσουν οι άνθρωποι που μπορούν ν αναγνωρίζουν την γήινη φύση του ψέματος και την συμπαντικότητα της αλήθειας…

Αυτοί που ξέρουν να φτιάχνουν τα πιο αληθινά παραμύθια…

Αυτοί που δίνουν όταν δεν έχουν…

Αυτοί που ξέρουν να ζουν μέσα σε κάθε κατάσταση γιατί μπορούν να νιώσουν την παροδικότητα των πάντων και πώς μένεις στην όποια φάση μέχρι να πάρεις το μάθημα, από τoν εαυτό σου στον εαυτό σου…

Μου αρέσουν οι άνθρωποι που ξύπνησαν ένα πρωί και απλά την έκαναν από το κατεστημένο τους, ένιωσαν την ελαφρότητα της βαρύτητας…

Αυτοί που ξέρουν να φεύγουν…

Μου αρέσουν αυτοί που έζησαν τον κοινό θάνατο του άστεγου έρωτα.

Απλά προχώρα

Ξέρω, ότι κάποιες μέρες είναι θλιβερές, όπου η δύναμη και το Φως σιγοσβήνουν…

Αυτές τις μέρες, τα δάκρυα έρχονται να συντροφέψουν τη μοναξιά, γιατί νομίζεις ότι έχουν χαθεί τα πάντα, ότι δεν υπάρχουν έξοδοι, ότι δεν υπάρχουν δρόμοι…

Ωστόσο, ξέρεις όπως ξέρω και εγώ, ότι δεν υπάρχουν μέρες, που διαρκούν για πάντα, και ότι υπάρχουν μέρες θλιβερές, επειδή εμείς τις αφήσαμε να υπάρχουν…

Ο χρόνος δεν σταματά, εμείς είμαστε αυτοί που από απελπισία, και ανοησία σταματάμε σε κάποιο σημείο του…

Συνέχισε να περπατάς, συνέχισε… μηδένισε το χρονόμετρο σου, και ξεκίνα ξανά χωρίς να σταματάς πουθενά, η ζωή είναι γεμάτη από άπειρες γεύσεις και θεραπείες…

Συνέχισε… πάμπολλες φωτεινές εμπειρίες, περιμένουν εσένα…

Όταν η αγωνία έρθει, όταν η κατάθλιψη σε παρενοχλεί κοίτα τες, αλλά μην τις αγκαλιάσεις, χαιρέτησε τες, αλλά μην τις καλέσεις…

Εσύ έχεις τη δύναμη, να κλαις και να γελάς, 
διάλεξε το γέλιο, κάνε τις ημέρες σου χαρούμενες…

Υπάρχουν στιγμές, όπου ο ήλιος και το φεγγάρι σου γίνονται μαύρα, και κομμάτια… όπου τ’ αστέρια σου πέφτουν, όπου όλα γκρεμίζονται…

Αλλά είναι μόνο αυτό… στιγμές… δεν τα κάνεις μέρες, εβδομάδες, μήνες…

Αν κάποιος που σου γύρισε την πλάτη, αν κάποιος που αγαπούσες, σε πρόδωσε πληγώνοντας την καρδιά σου, αν κάποιος σε άφησε για πάντα, φυσικά και θα είσαι λυπημένος και θα υποφέρεις, αλλά μην κάνεις τον πόνο σου αιώνιο, βάλε ένα τέλος στην αγωνία και πες μέχρι εδώ…

Από εκεί και πέρα, άρχισε να χαμογελάς και πάλι, αλλάζοντας όλα τα αρνητικά συναισθήματα, με τις αρνητικές ενέργειες, βρίσκοντας ξανά το Φως, τη χαρά, τον ενθουσιασμό, και όλους τους πιθανούς λόγους, που μπορούν να σε κάνουν ευτυχισμένο/η…

Αδελφέ/η, στη ζωή θα έχεις πάντα καλές και κακές εμπειρίες, καλές και κακές παρέες, καλές και κακές συμβουλές, αλλά εξαρτάται από εσένα να δώσεις προσοχή, και να επικεντρωθείς σε κάτι θετικό, κάτι όμορφο, κάτι χρήσιμο…

Μην αφήσεις ένα στραβοκοίταγμα, μια κακή λέξη, μια κακή πράξη, μια κατηγόρια, μια άσχημη εμπειρία, να σου αφαιρέσουν την απόλαυση, του να υπάρχεις και να ζεις τη ζωή…

Υπάρχουν πράγματα στη ζωή, που θα σου προσφέρουν χαρά, και άλλα που θα σου προσφέρουν λύπες…

Αλλά εξαρτάται από σένα, να απλώσεις τα χέρια και να πάρεις αυτά, που σου προσφέρουν την πνευματική σου, την συναισθηματική σου, και την ψυχική σου ευεξία…

IMMANUEL KANT: Η καλή θέληση ως το μοναδικό κριτήριο της έντιμης συμπεριφοράς

Από όλα όσα μπορούν να νοηθούν μέσα στον κόσμο ή και έξω απ’ αυτόν δεν υπάρχει τίποτε άλλο, που να μπορεί να θεωρηθεί ως καλό χωρίς περιορισμό, εκτός από μια καλή θέληση. Ο νους, η οξυδέρκεια, η κριτική ικανότητα και όπως αλλιώς λέγονται τα ταλέντα του πνεύματος, ή το θάρρος, η αποφασιστικότητα, η επιμονή στην απόφαση, ως ιδιότητες της ιδιοσυγκρασίας, είναι αναμφίβολα από πολλές απόψεις καλές και επιθυμητές· μπορούν όμως να γίνουν κι εξαιρετικά κακές και βλαβερές, εάν δεν είναι καλή η θέληση που πρόκειται να τις χρησιμοποιήσει και που μέσα σ’ αυτή την ιδιοτυπία της ονομάζεται χαρακτήρας.

Το ίδιο συμβαίνει και με τις δωρεές της τύχης. Η δύναμη, ο πλούτος, η δόξα, ακόμα και η υγεία, η ευημερία, οι απολαύσεις, και γενικά οτιδήποτε ονομάζεται ευτυχία, εμπνέουν περηφάνια συχνά μάλιστα και έπαρση εάν απουσιάζει η καλή θέληση που θα βάλει μέτρο στην επίδρασή τους πάνω στο πνεύμα, θα υποτάξει τις πράξεις σε ένα γενικό αξίωμα και θα τις εναρμονίσει με τους γενικούς σκοπούς- ένας λογικός και αμερόληπτος θεατής που βλέπει την αδιάκοπη ευημερία ενός όντος, το οποίο δεν είναι κοσμημένο με μια καθαρή και καλή θέληση, δεν μπορεί ποτέ να ευχαριστηθεί- η καλή θέληση φαίνεται λοιπόν να είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι κανείς άξιος ευτυχίας.

Μερικές ιδιότητες υποβοηθούν αυτή την καλή θέληση και διευκολύνουν το έργο της, ωστόσο δεν έχουν καμιά δική τους απόλυτη αξία, αλλά προϋποθέτουν πάντα μια καλή θέληση- αυτό περιορίζει τη μεγάλη εκτίμηση που δίκαια τρέφουμε γι' αυτές τις ιδιότητες, και δεν τους επιτρέπει να θεωρούνται απόλυτα καλές. Η εγκράτεια στις ορμές και στα πάθη, η αυτοκυριαρχία και η νηφάλια σκέψη δεν είναι μόνο πολλαπλά καλές, αλλά και φαίνονται να αποτελούν ένα μέρος της εσωτερικής αξίας του προσώπου εντούτοις τους λείπουν πολλά για να θεωρηθούν απεριόριστα καλές (όσο και αν τις επαινούσαν οι αρχαίοι). Γιατί χωρίς τα αξιώματα μιας καλής θέλησης αυτές οι ιδιότητες μπορούν να γίνουν εξαιρετικά κακές- η ψυχραιμία ενός κακούργου τον καθιστά όχι μόνο πιο επικίνδυνο, αλλά και πιο αποτρόπαιο στα μάτια μας, από όσο θα τον θεωρούσαμε χωρίς αυτή την ψυχραιμία.

Η καλή θέληση δεν είναι καλή εξαιτίας όσων πετυχαίνει ή δημιουργεί, και ούτε εξαιτίας της ικανότητάς της να πραγματοποιεί έναν προτιθέμενο σκοπό, αλλά μόνο με το ότι θέλει, δηλαδή με το ότι είναι καθ’ εαυτήν καλή- και εάν ιδωθεί καθαυτή, είναι ασύγκριτα πολυτιμότερη από κάθε τι που θα μπορούσε ποτέ η ίδια να πετύχει για να ικανοποιήσει κάποια ροπή, ή έστω ακόμα και όλες μαζί τις ροπές. Αν από κάποια μεγάλη δυσμένεια της τύχης ή από ελαττωματική φυσική διάπλαση έλειπε εντελώς από αυτή τη θέληση η ικανότητα να πετύχει τους σκοπούς της· αν ακόμα και με τις πιο μεγάλες της προσπάθειες δεν κατόρθωνε τίποτα, κι έμενε μόνο η καλή θέληση (όχι βέβαια ως απλή επιθυμία, αλλά ως επιστράτευση όλων των μέσων που βρίσκονται στη διάθεσή μας): ακόμα και τότε η καλή θέληση θα έλαμπε σαν διαμάντι, που έχει μέσα του ολόκληρη την αξία του. Το εάν είναι χρήσιμη ή άκαρπη, δεν μπορεί ούτε να προσθέσει ούτε να αφαιρέσει κάτι από αυτή την αξία.

IMMANUEL KANT, Τα θεμέλια της Μεταφυσικής των ηθών

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αντιμετωπίσετε τα βάσανα

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αντιμετωπίσετε τα βάσανα: Κρατήστε τα για τον εαυτό σας, αποδράστε, δώστε τα σε κάποιον άλλο, τερματίστε τα ο ίδιος ή μετατρέψτε τα σε κάτι χρήσιμο.
Ας κοιτάξουμε το καθένα με τη σειρά, μαζί με περιπτωσιολογικές μελέτες.

ΚΡΑΤΗΣΤΕ ΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΑΣ.

Μια δημοφιλής (όχι όμως ιδανική) στρατηγική είναι να κρατάτε τα βάσανά σας για τον εαυτό σας – να “υποφέρετε σιωπηρά”. Μπορεί να έχετε διδαχθεί ότι αυτό είναι κατά κάποιο τρόπο ευγενές, αλλά είναι για την ακρίβεια περιττό.

Σας στερεί άσκοπα, την ευχαρίστηση και το αίσθημα πληρότητας. Ή ίσως πιστεύετε ότι τα βάσανά σας είναι μια αναγκαία ετοιμασία για την ευτυχία σας στον επόμενο κόσμο. Ή ίσως τρέφετε λανθασμένες πεποιθήσεις για τον εαυτό σας, εμφυτευμένες από άλλους, που εμποδίζουν τον πραγματικό εαυτό σας να ευημερήσει.

Οι πεποιθήσεις δεν καθορίζονται από τα γονίδια· αποκτούνται από πολιτισμική μεταβίβαση. Μια πεποίθηση που σας προκαλεί λύπη μπορεί να αντικατασταθεί από μια που σας προκαλεί χαρά, αλλά η αλλαγή εξαρτάται από εσάς. Εναλλακτικές πεποιθήσεις όλων των ειδών είναι διαθέσιμες· ο κόσμος βρίθει από αυτές. Αλλά εξαρτάται από εσάς να βρείτε πεποιθήσεις που είναι ωφέλιμες για εσάς, αντί για βλαβερές. Και ενώ τα βάσανα μπορούν να είναι ένα είδος εκπαίδευσης κατά καιρούς (όπως και οτιδήποτε άλλο στη ζωή), από τη στιγμή που έχετε μάθει το μάθημά τους είστε ελεύθεροι να αποφοιτήσετε – και σας αξίζει αυτό.

Το ηθικό δίδαγμα: Το να κρατάς τα βάσανα για τον εαυτό σου, όσο ευγενές και αν είναι, δεν είναι η απάντηση.

Το να ξεριζώσεις τις αιτίες τους, όσο καιρό κι αν πάρει, είναι η καλύτερη προσέγγιση.

ΑΠΟΔΡΑΣΗ.

Αυτό ακούγεται δελεαστικό και, επίσης, έχει έναν ηρωικό απόηχο. Δεν είναι σύμπτωση που το θέμα της απόδρασης είναι πάντα δημοφιλές στο Χόλιγουντ. Το κοινό λατρεύει τις ταινίες με αποδράσεις, προφανώς γιατί πολλοί άνθρωποι ταυτίζονται με αυτές.

Το είδος των βασάνων για το οποίο μιλάμε, όμως, δεν παράγεται από τον πόνο της φυσικής αιχμαλωσίας σε αυστηρά περιβάλλοντα, αλλά, αντίθετα, από συνηθισμένες καταστάσεις της ζωής, από τις οποίες οι άνθρωποι μη ηθελημένα, ασυνείδητα ή χωρίς να παραστρατίσουν δημιουργούν τις δικές τους φυλακές και έπειτα προσπαθούν να αποδράσουν.

Αυτοί που είναι υπεύθυνοι για τα βάσανά τους δεν μπορούν να τους ξεφύγουν παρά μόνο αντιμετωπίζοντάς τα, κατανοώντας τις πραγματικές αιτίες τους και απομακρύνοντάς τες. Οι προσπάθειες να ξεφύγουν από τα αυτο-προκαλούμενα βάσανα όχι μόνο αποτυγχάνουν, αλλά συχνά χειροτερεύουν τα βάσανα.

Το “πολέμα ή φεύγα” είναι ένα από τα αρχαιότερα βιολογικά ένστικτα στους ανθρώπους, αποτυπωμένο στα πιο πρωτόγονα τμήματα του εγκεφάλου μας και δίχως αμφιβολία αντικατοπτρίζεται στην ψυχή. Τα βάσανα είναι ένα είδος απειλής για την ευημερία ενός ανθρώπου, και έτσι υπάρχει μια φυσική τάση να τα πολεμήσει ή να τους ξεφύγει.

Αλλά όταν τα βάσανα είναι αυτο-προκαλούμενα, δεν μπορούμε να τα πολεμήσουμε παρά μόνο με το να τα αντιμετωπίσουμε, δεν μπορούμε να τους ξεφύγουμε καθόλου. Αν υποφέρετε και κάποιος σας προσφέρει ένα δωρεάν ταξίδι κάπου στον κόσμο ή και στον γαλαξία αν αυτό έχει σημασία, θα το παίρνατε; Μπορεί να το κάνατε για να σας αποσπάσει την προσοχή ή για προσωρινή απόδραση, αλλά γνωρίζετε πάρα πολύ καλά ότι τα βάσανά σας θα σας ακολουθούσαν όπου κι αν πηγαίνατε, τόσο σίγουρα όσο και η σκιά σας.

Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι θα προσπαθήσουν φυσιολογικά να αποδράσουν – μέσα από το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, τις σχέσεις, τις θρησκείες – με οποιοδήποτε μέσο νομίζουν ότι τους απομακρύνει από τους εαυτούς τους, παρεμβάλλοντας το χρόνο ή το χώρο ή αλλαγμένες καταστάσεις συνείδησης μεταξύ αυτών και των βασάνων τους.

Όμως η απόδραση είναι μόνο προσωρινή.

Οι άνθρωποι που θέλουν να ζήσουν και όχι να υποφέρουν πρέπει να βρουν ένα τρόπο να αντιμετωπίσουν και να νικήσουν τα βάσανά τους.

ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΑΣ.

Μια άλλη πολύ κοινή στρατηγική είναι να προσπαθήσετε να μεταφέρετε τα βάσανά σας σε κάποιον άλλο. Βραχυπρόθεσμα, αυτό μοιάζει με το ανθρώπινο ισοδύναμο της σειράς υπαιτιότητας σε μια φάρμα:

Το αφεντικό σάς βάζει τις φωνές· εσείς φωνάζετε στο παιδί σας· το παιδί σας κλοτσάει το σκύλο.

Δυστυχώς, τα βάσανα δεν είναι σαν το ποδόσφαιρο: Δεν μπορείς να τα “κάνεις πάσα” σε κάποιον άλλον και επομένως να μην σου ανήκουν πια. Αν προσπαθήσετε, θα δείτε ότι έχει ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα. Δηλαδή, δεν μπορείτε να ξεφορτωθείτε τα βάσανα με το να τα μεταφέρετε σε άλλους. Αυτό απλώς αυξάνει την παρουσία τους στον κόσμο. Οι άνθρωποι που ψάχνουν άλλους απλώς για να τους κάνουν συνένοχους στα βάσανά τους στην πραγματικότητα υποφέρουν διπλά: Πρώτον, από αυτό που πρωτίστως τους ενοχλεί και, δεύτερον, από την αυταπάτη ότι κάνοντας τους άλλους συνένοχους θα ελαφρύνουν τα δικά τους προβλήματα.

ΒΑΛΤΕ ΤΕΛΟΣ ΣΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΣΑΣ ΕΝΤΟΣ ΣΑΣ.

Αν υποφέρετε από μια ασθένεια, αυτή η ασθένεια είναι μέσα στο κορμί σας και πρέπει να γιατρευτεί εκεί.

Γιατί θα έπρεπε η δυσαρέσκεια να είναι τόσο διαφορετική;

Αλλά φαίνεται ότι είναι πολύ πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να “κατέχουν” τη δυσαρέσκειά τους, γιατί πρέπει να δεχθούν την υπευθυνότητα για ό,τι σκέφτονται, προκειμένου να εξαλείψουν τη δυσαρέσκεια από μέσα τους.

Είναι πολύ ευκολότερο, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, να κατηγορείτε τους άλλους: “Αυτός με κάνει δυστυχισμένη” ή “Αυτή δεν με εκτιμά” ή “Η κοινωνία μου φέρεται άδικα”.

Είναι πολύ δυσκολότερο να παραδεχθείτε ότι μερικές από τις πεποιθήσεις ή τις προσδοκίες σας δουλεύουν ενάντια στα καλύτερα συμφέροντά σας και ακόμη δυσκολότερο να αποφασίσετε τι να κάνετε ώστε να το αντιμετωπίσετε.

Μακροπρόθεσμα όμως, ο μόνος τρόπος να σταματήσετε τα βάσανά σας είναι να τα αποκηρύξετε. Αλλά για να το κάνετε αυτό, πρέπει να παραδεχθείτε ότι σας ανήκουν, πρώτα από όλα.

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ

Θα μπορούσε κάνεις να ισχυριστεί ότι η ανθρώπινη φύση είναι αντικείμενο μελέτης των εμπειρικών επιστημών και όχι της φιλοσοφίας. Εξάλλου, πώς μπορούμε να πούμε τι είναι ο άνθρωπος αν δεν τον μελετήσουμε; Το πρόβλημα βρίσκεται στο ότι είναι αδύνατον να συναντήσουμε τα φυσικά ανθρώπινα όντα που η μελέτη αυτή απαιτεί, καθώς όλοι οι άνθρωποι που θα μπορούσαμε να εξετάσουμε είναι προϊόντα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας Το ίδιο, βέβαια, ισχύει για όλα τα ανθρώπινα όντα για τα οποία υπάρχει κάποιας μορφής ιστορική μαρτυρία.

Το ερώτημα αυτό είναι καθαρά φιλοσοφικό, μολονότι οι φιλόσοφοι έχουν συνήθως ένα απώτερο κίνητρο, οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι πολίτικες και ηθικές θεωρίες στηρίζονται σε μια ερμηνεία της καταγωγής του καλού και του κακού, του χάους και της τάξης, ενώ πρέπει να αποφασίσουν αν οι άνθρωποι είναι φύσει καλοί ή κακοί, φύσει κοινωνικοί ή μονήρεις ·και ούτω καθεξής. Η ιστορία της φιλοσοφίας μάς αποκαλύπτει πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις του ζητήματος αυτού.

Ένα παράδειγμα είναι η κινεζική παράδοση, στο πλαίσιο της οποίας δυο βασικοί εκπρόσωποι της ο Κομφούκιος και ο Μέγκιος βρίσκονται σε πλήρη διαφωνία ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα ο πρώτος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι είναι φύσει κακοί και εγωπαθείς και για να γίνουν καλοί χρειάζονται εκπαίδευση και πίεση από την πλευρά της κοινωνίας, ενώ ο δεύτερος ισχυρίζεται ακριβώς το αντίθετο, ότι οι άνθρωποι είναι εγγενώς καλοί και διαφθείρονται από τις αλλοτριωμένες κοινωνίες και τα κακά εκπαιδευτικά συστήματα. Το ίδιο διχασμένη είναι και η Δυτική πολίτικη παράδοση ο Χομπς υποστηρίζει ότι οι προ-κοινωνικές φυσικές κοινωνίες είχαν αποδυθεί σε έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων, ώστε να απαιτείται η σύναψη ενός κοινωνικού συμβολαίου ικανού να χαλιναγωγήσει τα ανθρώπινα ένστικτα και να αποτρέψει την αιματοχυσία, ενώ ο Λοκ αρνείται την κακή φύση του ανθρώπου και ισχυρίζεται ότι το κοινωνικό συμβόλαιό χρειάζεται μόνο για να «απαλύνει» τις οχλήσεις που προκύπτουν από τη φυσική κατάσταση. Έτσι, για τον μεν Χομπς η κτηνώδης φύση καιροφυλακτεί όταν η κοινωνία αρχίσει να διαλύεται, για τον δε Λοκ η ίδια αυτή φύση ανήκει στο μακρινό και σκοτεινό παρελθόν της ανθρωπότητας.

Ο Ρουσσώ αποδεικνύει ότι οι εκ διαμέτρου αντίθετες αυτές απόψεις είναι εξίσου λανθασμένες όπως είπα αρχικά, έχουμε μόνο την εμπειρία του εκκοινωνισμένου και μη φυσικού ανθρώπου. Ο Χομπς και ο Λοκ δεν μπορούν να μας δείξουν αυθεντικά φυσικούς ανθρώπους, αλλά ανθρώπους που η σύγχρονη φιλοσοφία τοποθέτησε σε αυτή την κατάσταση με τρόπο θεωρητικό, δηλαδή τεχνητό. (Πράγματι, ο Ρουσσώ επιχειρηματολογεί υπέρ ενός ανθρώπου που είναι φυσικά και ηθικά καλός.)

Η σύγχρονη βιολογία δεν μπορεί να μας βοηθήσει, γιατί, στην καλύτερη περίπτωση, μας δίνει εξηγήσεις εκ των υστέρων, τουτέστιν πως πάμε από “εδώ” που βρισκόμαστε στο “εκεί”. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι δεν ξέρουμε πού είναι αυτό το “εκεί” (για να μην πω ότι, στην πραγματικότητα, δεν ξέρουμε ούτε το “εδώ” που βρίσκεται). Επιπλέον, η βιολογία, στην προσπάθεια της να μας δώσει κάποιες εξηγήσεις που αφορούν στο οργανικό μέρος του ανθρωπίνου όντος, ξεχνά την πνευματική και λογική διάσταση του. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ηθική πλευρά του ανθρώπου συνδέεται κυρίως με τους λόγους παρά με τις αίτιες των πράξεων.

Η ψυχή μας σπάνια αρθρώνει με το νι και με το σίγμα τι χρειάζεται για την ικανοποίησή της

Το σύγχρονο ιδεώδες περί επιτυχίας στη ζωή, εκτός του ότι συσχετίζει τα χρήματα που κερδίζουμε με το πόσο ικανοί είμαστε, συνδέει επίσης το χρήμα με την ευτυχία.

Σε αξιώματα βασίζεται και αυτή η σκέψη, τρία για την ακρίβεια. Υπονοεί, κατ’ αρχάς, ότι δεν είναι υπέρμετρα δύσκολο να βρούμε τι θα μας κάνει ευτυχισμένους· όπως αποδεχόμαστε συνήθως ότι το σώμα μας γνωρίζει τι χρειάζεται για να είναι υγιές, ώστε, φερ’ ειπείν, να ορεγόμαστε κάτι αλμυρό όταν χρειάζεται νάτριο και κάτι γλυκό όταν χρειάζεται σάκχαρα, κατά τον ίδιο τρόπο, λέει, μπορούμε να βασιζόμαστε και στο ότι ο νους μας αντιλαμβάνεται τι χρειάζεται να επιδιώξουμε για να ευημερήσουμε, επομένως μας ωθεί εκ φύσεως προς τη σωστή σταδιοδρομία ή πορεία. Αποδέχεται, δεύτερον, ότι οι αναρίθμητες ασχολίες και τα καταναλωτικά αγαθά του σύγχρονου πολιτισμού δεν αποτελούν μια φανταχτερή, χαυνωτική βιτρίνα που ευθύνεται για τη συσσώρευση επιθυμιών οι οποίες ελάχιστα σχετίζονται με την ευζωία μας, αλλά ότι αντίθετα μπορούν να καλύπτουν μερικές από τις σημαντικότερες ανάγκες μας. Και θεωρεί, τέλος, ότι όσο περισσότερα χρήματα έχουμε στη διάθεσή μας τόσο περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες είμαστε σε θέση να εξασφαλίζουμε και, άρα, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες να νιώθουμε ευτυχείς.

Τολμηρότερος και πιο ευανάγνωστος πολέμιος αυτού του συνόλου αξιωμάτων παραμένει και σήμερα ακόμη ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό, ιδίως με την Πραγματεία περί καταγωγής της ανισότητας. Αφετηρία του ήταν η θέση ότι, όσο ανεξάρτητο κι αν θεωρούμε το πνεύμα μας, κατά βάθος αδυνατούμε να κατανοήσουμε τις ανάγκες μας, σε βαθμό επικίνδυνο μάλιστα. Η ψυχή μας σπάνια αρθρώνει με το νι και με το σίγμα τι χρειάζεται για την ικανοποίησή της, κι αν ψελλίζει κάτι, τα αιτήματά της μπορεί κάλλιστα να είναι αβάσιμα ή αντιφατικά. Ο Ρουσσό, αντί να συγκρίνει το νου με ένα σώμα που δε σφάλλει στην αντίληψή του των ουσιών τις οποίες χρειάζεται για να είναι υγιές, μας καλούσε να τον βλέπουμε σαν ένα σώμα που ζητάει απαιτητικά κρασί όταν διψάει για νερό και που επιμένει να πάει για χορό ενώ θα έπρεπε να είναι ξάπλα στο κρεβάτι. Ο νους υπόκειται στην επιρροή εξωτερικών φωνών που μας υπαγορεύουν τι χρειαζόμαστε για να νιώσουμε ικανοποίηση, φωνών που ίσως πνίγουν το αμυδρό μήνυμα της ψυχής μας και μας περισπούν, ώστε να μπερδευόμαστε κατά την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων μας, που είναι εγχείρημα επίπονο και απαιτητικό.

ΑΛΑΙΝ ΝΤΕ ΜΠΟΤΤΟΝ, ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ STATUS

Ηθική φιλοσοφία: από τον Όμηρο στο Σωκράτη

Αρχαία Ελληνική Ηθική: Έργο και Λόγος

§1. Πώς αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες την Ηθική; Η έννοια της Ηθικής σχετιζόταν με αυτή τούτη την ουσία και την παρουσία της ανθρώπινης ύπαρξης στην κοινοτική ζωή. Καθοριστικές προς τούτο ήταν και οι ποικίλες ιδέες, που αναπτύχθηκαν σε επίπεδο λογοτεχνίας, φιλοσοφίας ή φιλοσοφίας της ιστορίας. Υπό μια γενική έποψη, οι αντιλήψεις περί Ηθικής σχετίζονται με την αγαθή και την κακή πράξη, με την πρόθεση (αρχαία: προαίρεσις), δηλαδή με τα κίνητρα για την πράξη, με την αρετή και την έξι, ήτοι με τον τρόπο και τις δυνάμεις, με τις οποίες ενεργεί και πραγματοποιεί κανείς τους σκοπούς του, ακόμη με το εκούσιον, δηλαδή με την ευθύνη της πράξεώς του, θεμελιωδώς δε με τις ισχύουσες πολιτισμικές και πολιτικές αντιλήψεις, καθώς και με τις πολυσήμαντες φιλοσοφικές θεωρήσεις.

§2. 8ος ‒7ος αι. π.Χ.: Σχετικά με τις ηθικές αντιλήψεις αυτής της εποχής σημαντικά μαρτυρία αποτελούν τα Ομηρικά έπη. Εδώ είναι ήδη όχι μόνο εμφανείς αλλά και πανταχού παρούσες σχετικές αντιλήψεις που αφορούν την ηθική του πολεμιστή. Γιατί μια τέτοια ηθική; Επειδή δεσπόζουσα κατ’ αυτήν την εποχή ήταν η αρχή του πολέμου. Τρωικός πόλεμος, μετακινήσεις διαφόρων φυλών, κατακτήσεις, διαδοχές ενός φύλου από το άλλο: Αχαιοί, Αργείοι, Δωριείς κ.λπ. Οι ομηρικοί ήρωες διακρίνονται για την ανδρεία τους και πολεμούν για μια ανάλογη δόξα· κάθε προσβολή οδηγεί σε έριδες και συγκρούσεις. Η προσβολή π.χ. του Αχιλλέα από τον ανώτερό του ιεραρχικά Αγαμέμνονα και η απόσυρσή του από τη μάχη είναι καθοριστική για την έκβαση του πολέμου. Ο στρατός των Ελλήνων [=Αχαιών κ.λπ.] κινδυνεύει να ηττηθεί κατά κράτος. Από την πλευρά των Τρώων, ο εξίσου ανδρείος Έκτορας πολεμά με απαράμιλλη ανδρεία για τα υπεράσπιση της πατρίδας: «Εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» (Ιλιάδα Μ΄).

§3. 6ος ‒5ος αι. π.Χ.: Ηθική του προσωκρατικού στοχασμού. Θεμελιώδες γνώρισμα αυτής της Ηθικής είναι η ορθολογική οργάνωση του βίου των ανθρώπων. Αυτή η οργάνωση καθίσταται δυνατή με τη συμπαντική γνώση, με τη γνώση της φύσης, ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να καλλιεργεί τον καθολικό Λόγο και να ερμηνεύει τα φαινόμενα με βάση τη διαλεκτική του Λόγου, τη διαλεκτική δηλαδή του νοήματος και μη-νοήματος των συμβαινόντων στον κόσμο και την Πόλη: «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» (Ηράκλειτος). Κατ’ αυτή τη περίοδο αρχίζουν να διαμορφώνονται και βασικές έννοιες, ή διατυπώνονται σκέψεις, για τη δικαιοσύνη, για τον πολιτικό βίο, για το Είναι/Ον, για το γίγνεσθαι, για την αγάπη (φιλία) και το μίσος (νείκος), για τον πόλεμο-έριδα κ.λπ.

§4. 5ος αι. π.Χ.: Σοφιστική και Σωκρατική Ηθική. Η φιλοσοφική σκέψη και γενικότερα ο στοχασμός συστηματοποιείται γύρω από το ερώτημα για το αγαθό και το κακό και για τον άνθρωπο, ως ατομικό, κοινωνικό και πολιτικό ον. Το πρόβλημα της ηθικής πράξης τίθεται τώρα στο επίκεντρο του πολυκύμαντου αυτού στοχασμού. Η πολιτεία, η πολιτική κοινότητα, φτάνει σε μια υψηλή ανάπτυξη και στη συνέχεια πέφτει σε μια αξεπέραστη πλέον ιστορικά ηθική κρίση, κατά την οποία η φθορά και η διαφθορά των δημοσίων και ιδιωτικών ηθών δεν έχει προηγούμενο. Κάτι ανάλογο με ό,τι συμβαίνει στη σημερινή νεοελληνική πολιτεία. Η ως άνω κρίση οξύνεται χωρίς ανάκαμψη λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου. Όπως μας λέει ο Θουκυδίδης, με μοναδικό τρόπο, κατά την περίοδο αυτή του πολέμου, τα άτομα ταυτίζουν το αγαθό ή κακό με ό,τι ωφελεί ή βλάπτει το εκάστοτε συμφέρον τους, με τη σκοπιμότητα της στιγμής. Το συμφέρον της πολιτείας εγκαταλείπεται, ό,τι λογιζόταν ως τώρα ιερό και νόμιμο συνθλίβεται. Σε επίπεδο συνεργασίας των πόλεων κυριαρχεί το δίκαιο του ισχυροτέρου και επιβάλλεται είτε με την πειθώ ή με τη βία.

§5. Από την πλευρά της φιλοσοφίας της ιστορίας, όσα μας περιγράφει εκτενώς ο Θουκυδίδης για την άνοδο και την πτώση των πόλεων, για την ηθικο-πολιτική κατάπτωσή τους και για την ελευσόμενη παρακμή τους, επαναλαμβάνονται σήμερα, με όρους ασφαλώς της δικής μας εποχής αλλά με τον ίδιο χαρακτήρα και την ίδια ένταση. Όσο κατ’ εκείνη την εποχή η ηθική παράδοση υποχωρεί, τα ισχύοντα «νόμιμα» εξαφανίζονται, η πολιτική ηθική εκφυλίζεται, τόσο αναπτύσσεται ο φιλοσοφικός, με την ευρύτερη έννοια, στοχασμός και επιχειρεί να συζητήσει τα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Πιο ειδικά, οι σοφιστές, κατά περίπτωση, διατυπώνουν σημαντικές ιδέες για την ηθική, είτε εξηγώντας την γενετικά, εξελικτικά, κάτι περίπου με ό,τι επιχειρεί ο Νίτσε στη σύγχρονη εποχή, είτε σχετικοποιώντας την έννοια του αγαθού, εννοώντας πως δεν υπάρχει μια τέτοια έννοια καθολικής ισχύος, παρά μόνο σχετιζόμενη με την ιδιαιτερότητα του ατόμου και των κοινωνικών-πολιτικών του σχέσεων.

§6. Ο Σωκράτης, απεναντίας, υποστηρίζει τον καθολικό χαρακτήρα του αγαθού, αρκεί να μπορεί κανείς να ορίσει το τελευταίο με τρόπο, που να ισχύει για όλους τους ανθρώπους, πέρα από μονοδιάστατους υποκειμενισμούς, ιδεολογικές συγκυρίες, φυλετικές ή πολιτικές διαφοροποιήσεις. Ο Σωκράτης, απ’ αυτή τη σκοπιά, θεωρείται ως ο πρώτος νεωτερικός στοχαστής, νεωτερικός κατά Λόγο και όχι βέβαια χρονολογικά. Σύμφωνα λοιπόν με τον φιλόσοφο, εάν η πολιτική κοινότητα μάθει να σκέφτεται με τον ως άνω τρόπο, δηλαδή να αναζητεί τον καθολικό ορισμό του αγαθού και μια αντίστοιχη καθίδρυσή του, τότε και η πολιτεία θα ανυψωθεί ηθικο-πολιτικά και οι άνθρωποι: άρχοντες και αρχόμενοι θα ισορροπούν, όντας ενάρετοι, εντός αυτής της κοινότητας. Τη Σωκρατική θεωρία περί Ηθικής και διαλογικής της διερεύνησης θα αναπτύξει συμπαντικά πλέον και σε επίπεδο διαλεκτικής φιλοσοφίας ο κορυφαίος Φιλόσοφος για την αρχαία και τη σύγχρονη εποχή, ο Πλάτων και θα συνεχίσει ο καθ’ όλα ισάξιός του, ο Αριστοτέλης. Περί αυτών και των άλλων φιλοσοφικών σχολών θα μιλήσουμε σε επόμενα βήματα.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1382a-1382b)

[V] Ποῖα δὲ φοβοῦνται καὶ τίνας καὶ πῶς ἔχοντες, ὧδ᾽ ἔσται φανερόν. ἔστω δὴ ὁ φόβος λύπη τις ἢ ταραχὴ ἐκ φαντασίας μέλλοντος κακοῦ φθαρτικοῦ ἢ λυπηροῦ· οὐ γὰρ πάντα τὰ κακὰ φοβοῦνται, οἷον εἰ ἔσται ἄδικος ἢ βραδύς, ἀλλ᾽ ὅσα λύπας μεγάλας ἢ φθορὰς δύναται, καὶ ταῦτα ἐὰν μὴ πόρρω ἀλλὰ σύνεγγυς φαίνηται ὥστε μέλλειν. τὰ γὰρ πόρρω σφόδρα οὐ φοβοῦνται· ἴσασι γὰρ πάντες ὅτι ἀποθανοῦνται, ἀλλ᾽ ὅτι οὐκ ἐγγύς, οὐδὲν φροντίζουσιν. εἰ δὴ ὁ φόβος τοῦτ᾽ ἐστίν, ἀνάγκη τὰ τοιαῦτα φοβερὰ εἶναι ὅσα φαίνεται δύναμιν ἔχειν μεγάλην τοῦ φθείρειν ἢ βλάπτειν βλάβας εἰς λύπην μεγάλην συντεινούσας· διὸ καὶ τὰ σημεῖα τῶν τοιούτων φοβερά· ἐγγὺς γὰρ φαίνεται τὸ φοβερόν· τοῦτο γάρ ἐστι κίνδυνος, φοβεροῦ πλησιασμός. τοιαῦτα δὲ ἔχθρα τε καὶ ὀργὴ δυναμένων ποιεῖν τι· δῆλον γὰρ ὅτι βούλονται τε καὶ δύνανται, ὥστε ἐγγύς εἰσιν τοῦ ποιεῖν. καὶ ἀδικία δύναμιν ἔχουσα· τῷ προαιρεῖσθαι γὰρ ὁ

[1382b] ἄδικος ἄδικος. καὶ ἀρετὴ ὑβριζομένη δύναμιν ἔχουσα· δῆλον γὰρ ὅτι προαιρεῖται μὲν ὅταν ὑβρίζηται, ἀεί, δύναται δὲ νῦν. καὶ φόβος τῶν δυναμένων τι ποιῆσαι· ἐν παρασκευῇ γὰρ ἀνάγκη εἶναι καὶ τὸν τοιοῦτον. ἐπεὶ δ᾽ οἱ πολλοὶ χείρους καὶ ἥττους τοῦ κερδαίνειν καὶ δειλοὶ ἐν τοῖς κινδύνοις, φοβερὸν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τὸ ἐπ᾽ ἄλλῳ αὐτὸν εἶναι, ὥστε οἱ συνειδότες πεποιηκότι τι δεινὸν φοβεροὶ ἢ κατειπεῖν ἢ ἐγκαταλιπεῖν. καὶ οἱ δυνάμενοι ἀδικεῖν τοῖς δυναμένοις ἀδικεῖσθαι· ὡς γὰρ ἐπὶ τὸ πολὺ ἀδικοῦσιν οἱ ἄνθρωποι ὅταν δύνωνται. καὶ οἱ ἠδικημένοι ἢ νομίζοντες ἀδικεῖσθαι· ἀεὶ γὰρ τηροῦσι καιρόν. καὶ οἱ ἠδικηκότες, ἂν δύναμιν ἔχωσι, φοβεροί, δεδιότες τὸ ἀντιπαθεῖν· ὑπέκειτο γὰρ τὸ τοιοῦτο φοβερόν. καὶ οἱ τῶν αὐτῶν ἀνταγωνισταί, ὅσα μὴ ἐνδέχεται ἅμα ὑπάρχειν ἀμφοῖν· ἀεὶ γὰρ πολεμοῦσι πρὸς τοὺς τοιούτους. καὶ οἱ τοῖς κρείττοσιν αὐτῶν φοβεροί· μᾶλλον γὰρ ἂν δύναιντο βλάπτειν αὐτούς, εἰ καὶ τοὺς κρείττους. καὶ οὓς φοβοῦνται οἱ κρείττους αὐτῶν, διὰ ταὐτό. καὶ οἱ τοὺς κρείττους αὐτῶν ἀνῃρηκότες, καὶ οἱ τοῖς ἥττοσιν αὐτῶν ἐπιτιθέμενοι· ἢ γὰρ ἤδη φοβεροὶ ἢ αὐξηθέντες. καὶ τῶν ἠδικημένων καὶ ἐχθρῶν ἢ ἀντιπάλων οὐχ οἱ ὀξύθυμοι καὶ παρρησιαστικοί, ἀλλὰ οἱ πρᾶοι καὶ εἴρωνες καὶ πανοῦργοι· ἄδηλοι γὰρ εἰ ἐγγύς, ὥστε οὐδέποτε φανεροὶ ὅτι πόρρω. πάντα δὲ τὰ φοβερὰ φοβερώτερα ὅσα ἁμαρτάνουσιν ἐπανορθώσασθαι μὴ ἐνδέχεται, ἀλλ᾽ ἢ ὅλως ἀδύνατα, ἢ μὴ ἐπ᾽ αὐτοῖς ἀλλ᾽ ἐπὶ τοῖς ἐναντίοις. καὶ ὧν βοήθειαι μή εἰσιν ἢ μὴ ῥᾴδιαι. ὡς δ᾽ ἁπλῶς εἰπεῖν, φοβερά ἐστιν ὅσα ἐφ᾽ ἑτέρων γιγνόμενα ἢ μέλλοντα ἐλεεινά ἐστιν.

***
[5] Τί είδους πράγματα φοβούνται οι άνθρωποι, ποιούς φοβούνται και ποιά είναι η γενικότερη κατάστασή τους όταν φοβούνται, όλα αυτά θα γίνουν φανερά στη συνέχεια. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι ο φόβος είναι εκείνη η λύπη ή ταραχή που γεννιέται από το ότι έχουμε ζωντανή μέσα μας την παρουσία ενός επικείμενου κακού, που έχει τη δύναμη να προκαλέσει καταστροφή ή λύπη. Δεν φοβούνται, πράγματι, όλα τα κακά οι άνθρωποι (κανείς π.χ. δεν φοβάται το ενδεχόμενο να γίνει άδικος ή βραδύνους), αλλά μόνο αυτά που έχουν την ιδιότητα να μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες λύπες ή καταστροφές — και αυτά μόνο αν φαίνονται ότι δεν είναι μακρινά, αλλά κοντινά, τόσο που να είναι επικείμενα. Πραγματικά, τα πολύ μακρινά οι άνθρωποι δεν τα φοβούνται: όλοι ξέρουν ότι θα πεθάνουν, επειδή όμως αυτό δεν είναι κάτι κοντινό, τους αφήνει τελείως αδιάφορους. Αν λοιπόν αυτό είναι ο φόβος, τότε πράγματα που προκαλούν φόβο δεν μπορεί παρά να είναι όσα φαίνεται να έχουν μεγάλη δύναμη να προξενούν καταστροφές ή βλάβες που επιφέρουν μεγάλη λύπη. Αυτός είναι ο λόγος που ακόμη και τα σημάδια που προαναγγέλλουν τέτοιου είδους πράγματα προκαλούν και αυτά φόβο· γιατί το πράγμα που προκαλεί τον φόβο μοιάζει πολύ κοντινό — αυτό δεν είναι ο κίνδυνος, να έρχονται δηλαδή κοντά μας τα πράγματα που μας προκαλούν φόβο; Τέτοια είναι η έχθρα και η οργή αυτών που έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι κακό (ότι το θέλουν είναι φανερό, άρα βρίσκονται πολύ κοντά στο να το κάνουν). Είναι επίσης η άδικη πρόθεση, αν συνοδεύεται από δύναμη·

[1382b] γιατί ο άδικος είναι άδικος εξαιτίας μιας προτίμησης και τάσης του. Αλλά και η αρετή, όταν δέχεται προσβολές — με τον όρο, βέβαια, ότι έχει δύναμη. Γιατί είναι φανερό ότι ένα πρόσωπο που η αρετή του δέχεται προσβολές έχει πάντοτε την τάση να αντιδράσει — τώρα έχει και τη δύναμη. Επίσης ο φόβος αυτών που έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι κακό· γιατί ένα τέτοιο πρόσωπο δεν μπορεί παρά να είναι πάντοτε έτοιμο και αυτό να δράσει. Και καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι είναι μάλλον κακοί παρά καλοί, δέσμιοι του κέρδους και δειλοί στους κινδύνους, η εξάρτηση από κάποιον άλλον είναι συνήθως κάτι που προκαλεί φόβο· αποτέλεσμα: αυτοί που έκαναν κάτι κακό φοβούνται ότι οι συνεργοί τους σ᾽ αυτό ή θα τους καταδώσουν ή θα τους εγκαταλείψουν. Επίσης αυτοί που μπορούν να διαπράξουν αδικία προκαλούν φόβο σ᾽ αυτούς που υπόκεινται σε αδικίες· γιατί συνήθως, όταν μπορούν οι άνθρωποι, αδικούν. Προκαλούν επίσης φόβο οι άνθρωποι που έχουν αδικηθεί ή πιστεύουν πως έχουν αδικηθεί: οι άνθρωποι αυτοί καραδοκούν πάντοτε να βρουν την κατάλληλη ευκαιρία. Φόβο όμως προκαλούν, επίσης, και αυτοί που έχουν διαπράξει μια αδικία —αν έχουν δύναμη—, επειδή φοβούνται τα αντίποινα — δεν το δεχτήκαμε ήδη ως κάτι που προκαλεί φόβο; Φόβο, επίσης, προκαλούν ο ένας στον άλλον όσοι διεκδικούν τα ίδια πράγματα — στην περίπτωση, φυσικά, που δεν είναι δυνατό να τα έχουν συγχρόνως και οι δύο· γιατί με αυτού του είδους τους ανταγωνιστές οι άνθρωποι βρίσκονται σε αδιάλειπτη μάχη. Φοβούνται, επίσης, οι άνθρωποι όσους προκαλούν φόβο σε άτομα που είναι πιο δυνατά από αυτούς: από τη στιγμή που μπορούν να βλάψουν άτομα πιο δυνατά από αυτούς, μπορούν, φυσικά, να βλάψουν και αυτούς ακόμη περισσότερο. Όσους, επίσης, φοβούνται οι πιο δυνατοί από αυτούς — για τον ίδιο λόγο. Αυτούς, επίσης, που εξουθένωσαν άτομα πιο δυνατά από αυτούς. Αλλά και όσους επιτίθενται σε άτομα πιο αδύναμα από αυτούς· γιατί οι άνθρωποι αυτοί ή είναι ήδη από τώρα επικίνδυνοι ή θα γίνουν επικίνδυνοι μόλις αυξηθεί η δύναμή τους. Μεταξύ, επίσης, αυτών που έχουν αδικηθεί από τους ίδιους και είναι εχθροί ή αντίπαλοί τους οι άνθρωποι φοβούνται πιο πολύ όχι τους οξύθυμους και αυτούς που έχουν το θάρρος να πουν ανοιχτά τις σκέψεις τους, αλλά τους μαλακούς, αυτούς που κρύβουν τις σκέψεις τους, τους ύπουλους· γιατί με τους ανθρώπους αυτούς δεν μπορείς να είσαι βέβαιος αν είναι κοντά η στιγμή που θα δράσουν και, επομένως, ποτέ δεν είναι φανερό ότι αυτό είναι κάτι το απομακρυσμένο.

Όλα τα πράγματα που προκαλούν φόβο γίνονται ακόμη πιο φοβερά όταν οφείλονται σε σφάλματα που δεν επιδέχονται επανόρθωση, είτε γιατί αυτή είναι τελείως αδύνατη είτε γιατί δεν είναι πια στο χέρι αυτών που τα διέπραξαν αλλά στο χέρι των αντιπάλων τους. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που δεν υπάρχει καμιά βοήθεια ή η βοήθεια δεν είναι εύκολη. Με δυο λόγια: φόβο προκαλούν τα πράγματα που προκαλούν τον οίκτο όταν συμβαίνουν ή είναι να συμβούν σε κάποιον άλλον.