ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1159a-1159b)

[VIII] Οἱ πολλοὶ δὲ δοκοῦσι διὰ φιλοτιμίαν βούλεσθαι φιλεῖσθαι μᾶλλον ἢ φιλεῖν· διὸ φιλοκόλακες οἱ πολλοί· ὑπερεχόμενος γὰρ φίλος ὁ κόλαξ, ἢ προσποιεῖται τοιοῦτος καὶ μᾶλλον φιλεῖν ἢ φιλεῖσθαι· τὸ δὲ φιλεῖσθαι ἐγγὺς εἶναι δοκεῖ τοῦ τιμᾶσθαι, οὗ δὴ οἱ πολλοὶ ἐφίενται. οὐ δι᾽ αὑτὸ δ᾽ ἐοίκασιν αἱρεῖσθαι τὴν τιμήν, ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκός· χαίρουσι γὰρ οἱ μὲν πολλοὶ ὑπὸ τῶν ἐν ταῖς ἐξουσίαις τιμώμενοι διὰ τὴν ἐλπίδα (οἴονται γὰρ τεύξεσθαι παρ᾽ αὐτῶν, ἄν του δέωνται· ὡς δὴ σημείῳ τῆς εὐπαθείας χαίρουσι τῇ τιμῇ)· οἱ δ᾽ ὑπὸ τῶν ἐπιεικῶν καὶ εἰδότων ὀρεγόμενοι τιμῆς βεβαιῶσαι τὴν οἰκείαν δόξαν ἐφίενται περὶ αὑτῶν· χαίρουσι δή, ὅτι εἰσὶν ἀγαθοὶ πιστεύοντες τῇ τῶν λεγόντων κρίσει. τῷ φιλεῖσθαι δὲ καθ᾽ αὑτὸ χαίρουσιν· διὸ δόξειεν ἂν κρεῖττον εἶναι τοῦ τιμᾶσθαι, καὶ ἡ φιλία καθ᾽ αὑτὴν αἱρετὴ εἶναι. δοκεῖ δ᾽ ἐν τῷ φιλεῖν μᾶλλον ἢ ἐν τῷ φιλεῖσθαι εἶναι. σημεῖον δ᾽ αἱ μητέρες τῷ φιλεῖν χαίρουσαι· ἔνιαι γὰρ διδόασι τὰ ἑαυτῶν τρέφεσθαι, καὶ φιλοῦσι μὲν εἰδυῖαι, ἀντιφιλεῖσθαι δ᾽ οὐ ζητοῦσιν, ἐὰν ἀμφότερα μὴ ἐνδέχηται, ἀλλ᾽ ἱκανὸν αὐταῖς ἔοικεν εἶναι ἐὰν ὁρῶσιν εὖ πράττοντας, καὶ αὐταὶ φιλοῦσιν αὐτοὺς κἂν ἐκεῖνοι μηδὲν ὧν μητρὶ προσήκει ἀπονέμωσι διὰ τὴν ἄγνοιαν. μᾶλλον δὲ τῆς φιλίας οὔσης ἐν τῷ φιλεῖν, καὶ τῶν φιλοφίλων ἐπαινουμένων, φίλων ἀρετὴ τὸ φιλεῖν ἔοικεν, ὥστ᾽ ἐν οἷς τοῦτο γίνεται κατ᾽ ἀξίαν,

[1159b] οὗτοι μόνιμοι φίλοι καὶ ἡ τούτων φιλία. οὕτω δ᾽ ἂν καὶ οἱ ἄνισοι μάλιστ᾽ εἶεν φίλοι· ἰσάζοιντο γὰρ ἄν. ἡ δ᾽ ἰσότης καὶ ὁμοιότης φιλότης, καὶ μάλιστα μὲν ἡ τῶν κατ᾽ ἀρετὴν ὁμοιότης· μόνιμοι γὰρ ὄντες καθ᾽ αὑτοὺς καὶ πρὸς ἀλλήλους μένουσι, καὶ οὔτε δέονται φαύλων οὔθ᾽ ὑπηρετοῦσι τοιαῦτα, ἀλλ᾽ ὡς εἰπεῖν καὶ διακωλύουσιν· τῶν ἀγαθῶν γὰρ μήτ᾽ αὐτοὺς ἁμαρτάνειν μήτε τοῖς φίλοις ἐπιτρέπειν. οἱ δὲ μοχθηροὶ τὸ μὲν βέβαιον οὐκ ἔχουσιν· οὐδὲ γὰρ αὑτοῖς διαμένουσιν ὅμοιοι ὄντες· ἐπ᾽ ὀλίγον δὲ χρόνον γίνονται φίλοι, χαίροντες τῇ ἀλλήλων μοχθηρίᾳ. οἱ χρήσιμοι δὲ καὶ ἡδεῖς ἐπὶ πλεῖον διαμένουσιν· ἕως γὰρ ἂν πορίζωσιν ἡδονὰς ἢ ὠφελείας ἀλλήλοις. ἐξ ἐναντίων δὲ μάλιστα μὲν δοκεῖ ἡ διὰ τὸ χρήσιμον γίνεσθαι φιλία, οἷον πένης πλουσίῳ, ἀμαθὴς εἰδότι· οὗ γὰρ τυγχάνει τις ἐνδεὴς ὤν, τούτου ἐφιέμενος ἀντιδωρεῖται ἄλλο. ἐνταῦθα δ᾽ ἄν τις ἕλκοι καὶ ἐραστὴν καὶ ἐρώμενον, καὶ καλὸν καὶ αἰσχρόν. διὸ φαίνονται καὶ οἱ ἐρασταὶ γελοῖοι ἐνίοτε, ἀξιοῦντες φιλεῖσθαι ὡς φιλοῦσιν· ὁμοίως δὴ φιλητοὺς ὄντας ἴσως ἀξιωτέον, μηδὲν δὲ τοιοῦτον ἔχοντας γελοῖον. ἴσως δὲ οὐδ᾽ ἐφίεται τὸ ἐναντίον τοῦ ἐναντίου καθ᾽ αὑτό, ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκός, ἡ δ᾽ ὄρεξις τοῦ μέσου ἐστίν· τοῦτο γὰρ ἀγαθόν, οἷον τῷ ξηρῷ οὐχ ὑγρῷ γενέσθαι ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸ μέσον ἐλθεῖν, καὶ τῷ θερμῷ καὶ τοῖς ἄλλοις ὁμοίως. ταῦτα μὲν οὖν ἀφείσθω· καὶ γάρ ἐστιν ἀλλοτριώτερα.

***
[8] Φαίνεται ότι πάρα πολλοί άνθρωποι, εξαιτίας του ότι αγαπούν τις τιμές, θέλουν μάλλον να δέχονται παρά να προσφέρουν αγάπη· αυτός είναι και ο λόγος που πάρα πολλοί άνθρωποι αγαπούν τους κόλακες: ο κόλακας είναι ένας φίλος κατώτερος του άλλου, ή που προσποιείται ότι είναι κατώτερός του και ότι πιο πολύ επιθυμεί να προσφέρει παρά να δέχεται αγάπη· το να δέχεται κανείς αγάπη θεωρείται ότι είναι παρόμοιο με το να απολαμβάνει τιμές, και αυτό είναι, ως γνωστόν, που επιδιώκουν για τον εαυτό τους πάρα πολλοί άνθρωποι. Στην πραγματικότητα όμως οι άνθρωποι αυτοί δεν επιδιώκουν την τιμή για την τιμή παρά μόνο κατά σύμπτωση. Πάρα πολλοί, πράγματι, άνθρωποι χαίρονται με τις τιμές με τις οποίες τους περιβάλλουν οι άνθρωποι της εξουσίας, επειδή αυτές τους δημιουργούν πολλές ελπίδες (φαντάζονται δηλαδή ότι, αν χρειαστούν κάτι, θα το εξασφαλίσουν από αυτούς, και έτσι χαίρονται με τις τιμές επειδή τις θεωρούν σημάδι μελλοντικής απόλαυσης αγαθών)· αυτοί, πάλι, που επιθυμούν τιμές από τους ενάρετους ανθρώπους και από αυτούς που τους ξέρουν, στην πραγματικότητα επιθυμούν να δουν να επιβεβαιώνεται η γνώμη που έχουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους· χαίρονται λοιπόν με τις τιμές, καθώς με τη βοήθεια της γνώμης αυτών που μιλούν για την προσωπική τους αξία κερδίζουν την πίστη τους σ᾽ αυτήν. Αντίθετα, το να δέχεται κανείς αγάπη είναι κάτι που προκαλεί ευχαρίστηση καθεαυτό· γι᾽ αυτό και το να δέχεται κανείς αγάπη θα μπορούσε ασφαλώς να θεωρηθεί ανώτερο από το να τιμάται, καθώς και ότι η φιλία είναι κάτι που το επιζητεί και το επιλέγει κανείς ως μια αξία καθεαυτήν. Κατά την κοινή, πάντως, αντίληψη, η φιλία συνίσταται μάλλον στο να προσφέρει κανείς παρά στο να δέχεται αγάπη. Απόδειξη οι μητέρες, που αισθάνονται ευχαρίστηση προσφέροντας αγάπη. Μερικές, πράγματι, παραδίδουν σε άλλους τα παιδιά τους να τα αναθρέψουν, ξέρουν γι᾽ αυτά και τα αγαπούν, δεν ζητούν όμως καμιά ανταπόδοση στην αγάπη τους (αν δεν είναι δυνατά και τα δύο), αλλά μοιάζει να τους φτάνει να βλέπουν τα παιδιά τους ευτυχισμένα· οι ίδιες τα αγαπούν ακόμη κι αν εκείνα, μη γνωρίζοντάς τες, δεν τους απονέμουν τίποτε από αυτά που πρέπει να απονέμονται σε μια μητέρα. Δεδομένου, πάντως, ότι η φιλία έχει να κάνει πιο πολύ με την προφορά αγάπης και ότι επαινούνται αυτοί που αγαπούν τους φίλους τους, η προσφορά αγάπης μοιάζει να είναι η αρετή των φίλων. Αυτό θα πει ότι αυτοί στους οποίους αυτό γίνεται με κριτήριο την αξία

[1159b] είναι μόνιμοι φίλοι, μόνιμη και η φιλία τους. Με αυτόν κυρίως τον τρόπο μπορούν, λέω, να είναι φίλοι και οι άνισοι μεταξύ τους άνθρωποι, αφού έτσι θα γίνουν ίσοι. Η ισότητα όμως και η ομοιότητα είναι φιλία, και κατά κύριο λόγο η ομοιότητα αυτών που είναι όμοιοι στην αρετή· γιατί, καθώς είναι σταθεροί και αμετάβλητοι καθεαυτούς, σταθερές και αμετάβλητες είναι και οι μεταξύ τους σχέσεις, και ούτε ζητούν ο ένας από τον άλλον ούτε προσφέρουν ο ένας στον άλλον κακές υπηρεσίες· ίσα ίσα θα λέγαμε ότι και τις αποτρέπουν· γιατί των καλών ανθρώπων γνώρισμα είναι ούτε οι ίδιοι να κάνουν σφάλματα ούτε τους φίλους τους να τους αφήνουν να κάνουν σφάλματα. Οι κακοί, αντίθετα, δεν έχουν σταθερότητα και μονιμότητα· πραγματικά, δεν μένουν ποτέ ίδιοι και αμετάβλητοι, και για λίγο μόνο χρόνο γίνονται φίλοι: όσο ο ένας βρίσκει ευχαρίστηση στην κακία του άλλου. Οι χρήσιμοι ή ευχάριστοι ο ένας στον άλλον φίλοι παραμένουν φίλοι για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, για όσο δηλαδή εξασφαλίζουν ευχαρίστηση ή όφελος ο ένας στον άλλον. Η φιλία, τώρα, που συνάπτεται για το όφελος θεωρείται πως είναι η κατεξοχήν φιλία που συνάπτεται μεταξύ αντιθέτων, επιπαραδείγματι ανάμεσα στον φτωχό και στον πλούσιο, ανάμεσα στον μορφωμένο και στον αμόρφωτο· ο λόγος είναι ότι ο κάθε άνθρωπος, θέλοντας να αποκτήσει αυτό που τυχαίνει να του λείπει, δίνει ως αντάλλαγμα κάτι άλλο. Εδώ θα μπορούσε κανείς να εντάξει και τις περιπτώσεις εραστή-ερωμένου, όμορφου-άσχημου. Αυτός είναι και ο λόγος που οι εραστές φαίνονται μερικές φορές γελοίοι, όταν ζητούν την αγάπη του άλλου επειδή την προσφέρουν οι ίδιοι: αν είναι στον ίδιο βαθμό άξιοι αγάπης, μπορεί ίσως μια τέτοια απαίτηση να είναι δικαιολογημένη· αν όμως δεν έχουν τίποτε τέτοιο, τότε η απαίτηση αυτή είναι γελοία. Ίσως όμως τα αντίθετα δεν επιθυμούν το ένα το άλλο γι᾽ αυτό που είναι, αλλά μόνο κατά σύμπτωση, και η επιθυμία δεν έχει για στόχο της παρά μόνο το μέσον· γιατί αυτό είναι το αγαθό· το αγαθό π.χ. για το ξηρό δεν είναι να γίνει υγρό, αλλά να φτάσει σε μια μέση κατάσταση· το ίδιο ισχύει και για το θερμό και για όλα τα άλλα. Αυτά όμως ας τα αφήσουμε καταμέρος, καθότι είναι ξένα προς την έρευνά μας.