Η ιστορία των λέξεων Χρέος – Πάθος

Το «ζην κατά πάθος» διακρίνεται απ’ το «ζην κατά λόγον». Το «ζην κατά λόγον» εμπεριέχει το λεγόμενο χρέος. Χρέος και πάθος συνυπάρχουν μέσα μας. Τα ενώνει η αρετή. Χρέος λογικό· σκέψεις με έννοιες· με κρίσεις, με συλλογισμούς, με αφαιρέσεις.

Πάθος ά-λογο· παρορμήσεις· σκέψεις με εικόνες· με παραστάσεις, σκέψεις με τα σπλάχνα, σκέψεις με τους αδένες.

Χρέος και πάθος αντιπαλεύουν μέσα μας κάθε στιγμή. Το χρέος περιλαμβάνει όσα είναι αντίθετα στο πάθος και, αντι- στρόφως, το πάθος περιλαμβάνει όσα είναι αντίθετα στο χρέος. Απ’ την πάλη χρέους και πάθους πηγάζει στον καθένα μας η δυνατότητα της ελευθερίας, στο βαθμό που είμαστε ενάρετοι. Διότι η αρετή συναρμολογεί αυτά τα δύο, που είναι απ’ τη φύση τους αντίθετα. Μόνη η επιτέλεση του χρέους χωρίς την ικανοποίηση του πάθους είναι υποδούλωση στο χρέος. Μόνη η ικανοποίηση του πάθους χωρίς την επιτέλεση του χρέους είναι στον ίδιο βαθμό υποδούλωση.

Απ’ τη συνεχή πάλη, λοιπόν, αυτών των δύο όρων εξαρτώνται οι βαθμοί της προσωπικής μας ελευθερίας, η λεγόμενη απελευθέρωσή μας, που είναι το επίτευγμα της προσωπικής πάλης του καθενός από μας και η ηθική μας αξία: η αρετή μας.

Πάθος είναι «παν ό,τι πάσχει τις». Το πάσχω, απ’ τις *πάθ- σκω, *πάτ-σχω > *qunt-sko, είναι ομόρριζο του πένθους. Πένθος, η θλίψη, η λύπη, η δυστυχία της *quenthos. Πάθος, πένθος, λοιπόν, ομόρριζες, συνταιριάζουν το φόβο του θανάτου και την ερωτική επιθυμία, έρωτα και θάνατο.

Απ’ την άλλη πλευρά, υπάρχει το χρέος της *gher που έχει τη ριζική σημασία τού «άπτεσθαι, λαμβάνειν, πιάνειν». Απ’ την πολύ γόνιμη ρίζα *gher παράγονται μερικές κορυφαίες έννοιες, όπως χειρ, χέρι, χορός, χόρτος, χρόνος, το απρόσωπο χρη, που οι τύποι του προήλθαν από συνεκφορά και συγχώνευση με το ρήμα ειμί.

Χρη εστί, «είναι ανάγκη, πρέπει, αρμόζει»
Μετ. χρη ον =χρεών
ΧρηFιος: χρήσιμος
ΧρηFία: χρειά «χρήση»
Χρή-ζο-μαι: χρώμαι (= μεταχειρίζομαι) και απ’ αυτό το χρήμα (=χρήσιμο πράγμα), ο χρηστός.
Χρα-Fος, χρήως, χρέος, τέλος το καθήκον, το πρέπον.
Χρέος είναι αυτό που χρωστά κανείς σε άλλον, μτφ. η ηθική υπο-χρέωση.

Ποτέ από το χρέος δίκαιοι και ίδιοι σ’ όλες των τες πράξεις. (Κ. Καβάφης)

Αντίθετες στις λέξεις χρέος – χρώμαι – χρη – χρεία – χρηστός είναι οι λέξεις α-χρείος, ά-χρηστος.
Αντίθετη στις πάθος – πένθος είναι ο α-παθής.

Ο άνθρωπος που έχει ηθική αξία, αυτός που αυξάνει τους βαθμούς της ελευθερίας του, δεν είναι ούτε α-χρείος, ούτε ά-χρηστος. Ούτε μένει απαθής.