Αρχαία Ελληνική Κωμωδία: Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία

Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία (γενικά)

1. Ως Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία χαρακτηρίστηκε κιόλας στην αρχαιότητα η κωμική θεατρική παραγωγή της Αθήνας από την πρώτη επίσημη παράσταση κωμωδίας στα Διονύσια του 487 π.Χ. ως το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν νικητές οι Λακεδαιμόνιοι επιβάλαν στην Αθήνα το ολιγαρχικό πολίτευμα των τριάντα τυράννων. Έτσι, χρονολογικά, το ωρίμασμα και η ακμή και Παλαιάς Κωμωδίας συμπίπτουν με την ακμή και το ωρίμασμα της αθηναϊκής δημοκρατίας.

 

2. Μοναδικό και ανεπανάληπτο φαινόμενο η αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής της ακμής, μοναδικό και ανεπανάληπτο φαινόμενο η Αρχαία Κωμωδία, που κανένας λαός σε καμιάν εποχή δεν κατάφερε να τη μιμηθεί και να την επαναλάβει. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρώτοι οι Ρωμαίοι και στη συνέχεια όλοι οι λαοί της Δύσης αγάπησαν και μπόρεσαν να μιμηθούν τους τρόπους της Νέας, όχι της Παλαιάς Κωμωδίας, όπου δέσποζε, ως λαϊκός εκπρόσωπος, ο Χορός. Μόνο στο περιθώριο πρέπει να τοποθετήσουμε μαρτυρίες σαν του Σουητώνιου, ότι ο Οκταβιανός Αύγουστος διασκέδαζε με την Αρχαία Κωμωδία (Aug. 89.2) και του Πλίνιου του νεότερου ότι κάποιος Vergilius Romanus είχε γράψει κωμωδία κατά το πρότυπο της Αρχαίας (Epist. 6.21.2). Οσο για τις νεότερες μιμήσεις σαν την Νεφελοκοκκυγία του Pierre le Loyer (1579), τους Φιλόδικους του Ρακίνα (1668), τους Όρνιθες του Γκέτε (1780), τον Σουίνι αγωνιστή του Έλιοτ (1926) κλπ., η κάθε μια με τον τρόπο της εκμεταλλεύεται μία κωμική έμπνευση ή/και ένα μόνο χαρακτηριστικό, όχι τη θεατρική ουσία, των αριστοφανικών τους προτύπων.

 

3. Ο αριθμός των έργων που διαγωνίζονταν και το πρόγραμμα των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια και στα Λήναια, όπου κωμωδίες παρουσιάζονταν από το 442 π.Χ., άλλαζαν συχνά. Έτσι, μόνο χοντρικά μπορούμε να υπολογίσουμε ότι στις δύο γιορτές διαγωνίστηκαν πάνω από πεντακόσια έργα. Από αυτά οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι είχαν στη βιβλιοθήκη τους τριακόσια εξήντα πέντε· εμείς σήμερα γνωρίζουμε πάνω από πενήντα ονόματα ποιητών, όπου ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Κράτης, ο Κρατίνος, ο Εύπολης, και ο Μάγνης, κοντά τετρακόσιους τίτλους κωμωδιών, και μεγάλο πλήθος αποσπασμάτων.

 

4. Για τον Μάγνη, τον Κρατίνο και τον Κράτη έχουμε το δίκοπο εγκώμιο που τους πλέκει ο Αριστοφάνης στην Παράβαση των Ιππέων, όπου κατηγορεί το αθηναϊκό κοινό πως δεν τιμά τους κωμωδιογράφους όταν στα γεράματα χάσουν την ικανότητά να υπηρετούν με επιτυχία την κωμῳδοδιδασκαλίαν … χαλεπώτατον ἔργον ἁπάντων. Για τον Μάγνη έγραψε πως … απ᾽ το στόμα του πόσες ακούατε φωνές / φτεροθρόισμα και χτύπο κιθάρας, / πράσινο είχε βατράχι βαφτεί, και για σας / το Λυδό, το ζουζούνι είχε κάμει…· για τον Κρατίνο έγραψε πως κέρδιζε τις νίκες γραμμή και πως στ᾽ αθηναϊκά γλέντια δεν άκουε κανείς άλλα από τα δικά του τραγούδια, και για τον Κράτη, πως …από στόμα ηχερό σαν πιτούλες για σας εξεφούρνιζε τα έξυπνα αστεία. Αυτά όσο ήταν νέοι, γιατί πια (το 425/4 π.Χ.) του Μάγνη …των αστείων η πηγή / στην ψυχή του έχει τώρα στερέψει, ο Κρατίνος … ανοστιές αραδιάζει, και ο Κράτης μια πέφτοντας, μια πάλι ορθός είναι ο μόνος που βάσταξε ωστόσο (516κκ.· μετάφρ. Θρ. Σταύρου). Του κακοφάνηκε του Κρατίνου ο χαρακτηρισμός, έβαλε τα δυνατά του, και τον άλλο χρόνο, με την Πυτίνη (Νταμιτζάνα) πήρε το πρώτο βραβείο, και άφησε τον Αριστοφάνη με τις Νεφέλες τρίτο!

 

5. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση του Αριστοφάνη με τον σύγχρονό του και κυριότερο ανταγωνιστή του, τον Εύπολη. Αρχικά ήταν φίλοι· όμως μετά το 422 π.Χ. η σχέση τους χάλασε όταν πήραν να κατηγορούν ο ένας τον άλλον για αντιγραφή: ο Αριστοφάνης τον Εύπολη πως στον Μαρικά κατάκλεψε τους Ιππείς (Νεφ. 553κκ.), ο Εύπολης τον Αριστοφάνη, ότι μαζί τούς είχαν γράψει τους Ιππείς και του τους χάρισε (απόσπ. 89 Κ.-Α.), και πάλι ο Αριστοφάνης τον Εύπολη ότι από μια δική του χλαίνη, τους Ιππείς, έβγαλε τρία παλτουδάκια: το Μαρικά, τους Κόλακες και τον Αυτόλυκο (απόσπ. 58 Κ.-Α.). Η αλήθεια είναι πως οι δυο τους είχαν πολλά κοινά, και πως ζώντας την ίδια εποχή και σατιρίζοντας τις ίδιες καταστάσεις φυσικό ήταν να συμπέσουν όχι μόνο στη διακωμώδηση του Κλέωνα -που τη μοιράστηκαν και με άλλους ομότεχνους-, αλλά και σε άλλα θεματικά και μορφολογικά στοιχεία, χωρίς να πρόκειται για αντιγραφές.

 

6. Δεν είναι μυστικό πως η Αρχαία Κωμωδία είχε εξαρχής, ήδη πριν από τον Αριστοφάνη, προεξοφλήσει όλα σχεδόν τα θέματα που θα εκμεταλλεύονταν οι κατοπινές κωμωδίες, ιδιαίτερα την μαχητική πολιτική σάτιρα, όπου για την ευθυβολία και τη δριμύτητά τους ξεχωρίζουν επιθέσεις σε πολιτικές προσωπικότητες σαν τον Περικλή και τον Αλκιβιάδη! Παράλληλα, υποθέτουμε χωρίς να μπορούμε και να το αποδείξουμε, πως τα πρωιμότερα έργα ήταν στη δομή τους πιο κοντά στις ασχημάτιστες λαϊκές φάρσες, και πως με το πέρασμα των χρόνων οι κωμωδίες οργανώθηκαν, μέστωσαν, και τυποποίησαν τη δομή τους (βλ. Κεφ. Β).

 

7. Για την Αρχαία Κωμωδία και τους ποιητές της, βλ. D. Harvey & J. Wilkins (εκδ.), The Rivals of Aristophanes: Studies in Athenian Old Comedy, London 2000, A. Sommerstein, «Οι αρχαίοι κωμικοί περί της Αρχαίας Κωμωδίας», στο Θάλεια-Αριστοφάνης: 15 μελετήματα, Αθήνα: Σμίλη 2007, σ. 80-103 και E. Bakola, Cratinus and the Art of Comedy, OUP 2010. Για την αποδοχή, την ακτινοβολία και τις μιμήσεις του Αριστοφάνη βλ. G. Highet, Η κλασική παράδοση: ελληνικές και λατινικές επιδράσεις στη λογοτεχνία της Δύσης, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 1988, και Α. Σολομός, Ο ζωντανός Αριστοφάνης, Αθήνα: Δίφρος 1961, σ. 345κκ.