Χτίζοντας την αυτο-αντίληψη του παιδιού μέσα από τη μητρική συνομιλία

Πώς ο πολιτισμός επηρεάζει το είδος της μητρικής αλληλεπίδρασης του διαμοιρασμού της μνήμης, η οποία, με τη σειρά της, επηρεάζει τα παιδιά στην ανάπτυξη της κατανόησης του εαυτού και την αυτοβιογραφική μνήμη (Wang 2001; Wang 2006; Wang et al., 2000). Οι αναμνήσεις έχουν μια προσωπική ερμηνεία για τον εαυτό μας καθώς τα γεγονότα του παρελθόντος έχουν εκ νέου ερμηνευθεί και αξιολογηθεί. Αυτή η διαδικασία οδηγεί σε μια κατανόηση του εαυτού σε σχέση με το φυσικό και κοινωνικό κόσμο (Fivush, 2007). Από μια κοινωνικο-πολιτιστική σκοπιά, εντοπίστηκαν πολιτιστικές διαφορές στον τρόπο που οι μητέρες αφηγούνται και συζητούν τα γεγονότα του παρελθόντος με τα παιδιά τους. Οι διαφορές αυτές έχουν συνδεθεί με πολιτιστικές διαφορές στην αυτο-αντίληψη των παιδιών και την αυτοβιογραφική τους μνήμη. Συγκεκριμένα, οι Ευρωπαΐες μητέρες έχουν βρεθεί να χρησιμοποιούν μια πιο σύνθετη, περίπλοκη παιδοκεντρική προσέγγιση που οδηγεί σε πιο λεπτομερείς αυτοβιογραφικές αφηγήσεις και μια πιο ανεξάρτητη έννοια του εαυτού, ενώ οι Κινέζες μητέρες τείνουν να χρησιμοποιούν μια πιο διδακτική, ή μητρο-κεντρική προσέγγιση, εστιάζοντας στις κατάλληλες συμπεριφορές, τους κανόνες και τις κοινωνικές υποχρεώσεις.

Η κοινωνικο-πολιτιστική σκοπιά

Ο Vygotsky (1978), ένας από τους πιο εξέχοντες ψυχολόγους του αιώνα μας, υποστήριξε ότι η ανάπτυξη των παιδιών είναι ενσωματωμένη στην καθημερινή αλληλεπίδραση μεταξύ γονέα και παιδιού. Η κοινωνική αλληλεπίδραση, και ιδιαίτερα η γλώσσα, είναι ένας σημαντικός μηχανισμός με τον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν να κατανοούν τον εαυτό τους. Επιπλέον, η κοινωνικο-πολιτισμική προσέγγιση δίνει έμφαση στην ιδέα ότι αυτές οι αλληλεπιδράσεις επηρεάζονται από τον πολιτισμό, ο οποίος παρέχει ουσιαστικά στα άτομα ορισμένα πλαίσια που επηρεάζουν το πώς το άτομο υπάρχει σε σχέση με τους άλλους. Με βάση αυτή την προοπτική, στις συζητήσεις του παρελθόντος με τα παιδιά, οι μητέρες από διαφορετικές κουλτούρες μπορεί να έχουν διαφορετικούς στόχους σχετικά με το σκοπό που έχει το να θυμόμαστε, κι αυτοί οι στόχοι να επηρεάσουν περισσότερο τον τρόπο με τον οποίο μιλούν στα παιδιά τους. Για παράδειγμα, η χρήση ενός πολύ πιο περίπλοκου ύφους στη συνομιλία, στις Ευρωπαίες και Αμερικανίδες μητέρες, έχει αποδειχθεί ότι συνδέεται με τις αξίες τους σχετικά με μια πιο αυτόνομη, ατομική ταυτότητα (Wang, 2007).

Ανάπτυξη της ικανότητας των παιδιών να συμμετέχουν σε αναπολήσεις

Η διαδικασία της ανταλλαγής αναμνήσεων ανάμεσα στη μητέρα και το παιδί αρχίζει νωρίς στη φάση της ανάπτυξης. Μόλις τα παιδιά γίνονται ικανά να χρησιμοποιούν τη γλώσσα για να εκφραστούν, αρχίζουν να συμμετέχουν στη συζήτηση για γεγονότα του παρελθόντος με τους κηδεμόνες τους. Περίπου στους 18-20 μήνες και μετά, τα παιδιά μπορούν να παραπέμπουν στο άμεσο τους παρελθόν, αλλά σ’ αυτό το στάδιο εκφράζουν πραγματικά πολύ λίγες αυθόρμητες και εις βάθος αναφορές σε γεγονότα του παρελθόντος. Στους 20-36 μήνες περίπου, τα παιδιά μπορεί να προσφέρουν απλές απαντήσεις στις ερωτήσεις των γονέων για το παρελθόν. Μόνο όταν φτάσουν περίπου τα 3-5 χρόνια είναι τα παιδιά σε θέση να συμμετάσχουν σε πιο λεπτομερείς συζητήσεις για το παρελθόν. Ωστόσο, ακόμη και σ’ αυτήν την ηλικία βασίζονται στους ενήλικες για να τις δομήσουν, ή να να τους παρέχουν το μεγαλύτερο μέρος της δομής και του περιεχομένου. Μέχρι τη στιγμή που τα παιδιά είναι περίπου 5-6 ετών, τότε είναι σε θέση να παρέχουν, ανεξάρτητα πια, ολοένα και πιο πλούσιες αφηγήσεις για το παρελθόν τους.

Επιδράσεις του είδους της μητρική αναπόλησης στην αυτοβιογραφική μνήμη

Οι υφολογικές διαφορές και οι διαφορές περιεχομένου στην ανταλλαγή μνήμης ανάμεσα στη μητέρα και το παιδί μπορεί να έχουν άμεσες συνέπειες για τις αυτοβιογραφικές λειτουργίες της μνήμης των παιδιών. Οι κοινές συζητήσεις του παρελθόντος βοηθούν τα παιδιά να κατανοήσουν τους κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους αφήγησης και την αξιολόγηση των προηγούμενων εμπειριών του ατόμου, καθώς και το πώς μπορεί να ενσωματώσει κάποιος τις εμπειρίες του παρελθόντος στην προσωπική ιστορία του (Nelson & Fivush, 2004).

Οι μητέρες που είναι πολύ πιο λεπτομερείς στην ουσία δομούν τις αφηγηματικές ικανότητες των παιδιών τους μέσα από το είδος των ερωτήσεων που κάνουν και τις πληροφορίες που παρέχουν.

Επιπλέον, μέσω των αξιολογήσεων και της ανατροφοδότησης, οι μητέρες που είναι πολύ πιο λεπτομερείς, δείχνουν την εκτίμησή τους στη συμμετοχή των παιδιών τους. Τέλος, μια παιδοκεντρική προσέγγιση τονίζει τη σημασία της ατομικής εμπειρίας, πιο συγκεκριμένα, η λειτουργία της αναπόλησης συμπλέκεται με αυτήν του εαυτού (Wang, 2006; Wang, 2008). Συλλογικά, τα ευρήματα αυτά υποδηλώνουν ότι οι διαπολιτισμικές διαφορές στην αυτοβιογραφική μνήμη είναι εμφανείς από νωρίς και διαρκούν σε όλη μας τη ζωή.

Προσωπική ανάπτυξη

Εκτός από την αυτοβιογραφική μνήμη, οι μητέρες που χρησιμοποιούν ένα πιο λεπτομερές είδος ομιλίας μπορούν να επηρεάσουν την αυτοεικόνα του παιδιού. Η αυτοβιογραφική μνήμη έχει αναφερθεί ως η «επέκταση του εαυτού» ή η «ανάμνηση του εαυτού» και πιστεύεται ότι είναι στενά συνυφασμένη με την αυτο-αντίληψη (Conway & Pleydell-Pearce, 2000). Αν και η αυτο-αντίληψη μας, διαμορφώνει το πώς θυμόμαστε την εμπειρία μας, τις αναμνήσεις μας, αυτές με τη σειρά τους βοηθούν στο να καθορίσουν το ποιοι είμαστε. Είναι σημαντικό να ξέρουμε πως ο τρόπος που ένα άτομο φτάνει να κατανοήσει τον εαυτό του/της είναι βαθιά ριζωμένος στις πολιτιστικά επικρατούσες απόψεις της ατομικότητας. Η προώθηση της ατομικότητας, της αυτο-έκφρασης και η προσωπική υπηρεσία που είναι περιζήτητα στο δυτικό πολιτισμό, συχνά διευκολύνουν την ανάπτυξη ενός ανεξάρτητα προσανατολισμένου εαυτού που είναι καλά οριοθετημένος, ξεχωριστός και διαφορετικός από τους άλλους ανθρώπους. Σε αντίθεση με αυτό, η προώθηση της αίσθησης κοινότητας, η διαπροσωπική αρμονία και η προσωπική ταπεινότητα που εκτιμώνται περισσότερο στην ασιατική κουλτούρα της Ανατολής, ενθαρρύνουν συχνά την ανάπτυξη ενός εαυτού με περισσότερη ανεξαρτησία, ο οποίος συγχωνεύεται μέσα σε ένα σύνθετο πλέγμα σχέσεων και κοινωνικών δικτύων (Markus & Kitayama, 1991).

Οι πολιτιστικές διαφορές στις αντιλήψεις του εαυτού έχουν από καιρό τεκμηριωθεί ότι επηρεάζουν ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών διεργασιών (Markus & Kitayama, 1991). Σχετικά με την τρέχουσα ανάλυση, οι διαφορές στις πολιτιστικές αντιλήψεις του εαυτού έχουν σημαντικές συνέπειες για τη μνήμη. Μια ανεξάρτητη αυτο-ερμηνεία, πώς εκπροσωπείται ο εαυτός, επικεντρώνεται στον εαυτό ως μια μοναδική οντότητα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ιδιότητες που θα διευκολύνουν την προσοχή και την κωδικοποίηση των σχετικών πληροφοριών που είναι ειδικά για τον εαυτό. Από την άλλη πλευρά, μια αλληλεξαρτώμενη αυτό-ερμηνεία που αποτελείται κυρίως από κοινωνικούς ρόλους και υποχρεώσεις, μπορεί να δώσει προτεραιότητα στη διατήρηση πληροφοριών που είναι σημαντικές για τη διατήρηση της κοινωνικής αρμονίας και κατανόησης των σχέσεων του ατόμου με τους άλλους (Mullen, 1994; Wang, 2001; Wang, 2004).

Οι μητέρες, σε συνομιλία με τα παιδιά, δίνουν έμφαση σε διαφορετικές συνιστώσες του παρελθόντος. Στην κοινωνικοποίηση μιας ανεξάρτητης αυτο-ερμηνείας, η Δυτική μητέρα είναι πιο πιθανό να επικεντρωθεί σε πιο εσωτερικές καταστάσεις του παιδιού. Συγκεκριμένα, το παιδί ενθαρρύνεται να μιλήσει και να προβληματιστεί σχετικά με το πώς αισθάνθηκε για ένα γεγονός του παρελθόντος. Οι μητέρες ρωτούν σχετικά και ενθαρρύνουν τα παιδιά να εκφράσουν τις απόψεις και τις ανησυχίες τους. Αργότερα, όταν τα παιδιά είναι σε θέση να μιλήσουν για τις δικές τους αναμνήσεις, έχουν κι αυτά μια αυτο-εστίαση, συζητώντας τις δικές τους εσωτερικές καταστάσεις, τις προτιμήσεις και τα συναισθήματά τους. Οι Κινέζες μητέρες, από την άλλη, είναι πιο πιθανό να επικεντρωθούν στις συμπεριφορές των παιδιών, συχνά συζητούν για το πώς οι ενέργειές τους μπορεί να επηρεάσουν άλλους ανθρώπους και αναφέρουν κοινωνικές εκδηλώσεις και όχι κάποια προσωπικά γεγονότα του παιδιού τους.

Συμβουλές για γονείς και εκπαιδευτές παιδιών

• Εξετάστε τους στόχους σας πριν ξεκινήσετε μια συζήτηση με το παιδί σας. Ποιες πτυχές του γεγονότος νομίζετε ότι είναι σημαντικές για το παιδί σας να θυμάται; Σε ποιο βαθμό νομίζετε ότι θα πρέπει να επικεντρωθείτε στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του παιδιού ή πώς έχει η συμπεριφορά επίδραση στους άλλους;

• Ορίστε μια ώρα ηρεμίας για να συζητήσετε γεγονότα του παρελθόντος με το παιδί σας. Για τα μικρότερα παιδιά, γεγονότα όπου τόσο οι γονείς όσο και το παιδί ήταν παρόντες θα επιτρέπουν στους γονείς να δημιουργήσουν μια δομή και να διαρθρώσουν σωστά τη συζήτηση.

• Εξετάστε το είδος των γεγονότων που θέλετε να συζητήσετε με το παιδί σας και τις επιπτώσεις τους. Η επιλογή κοινωνικών γεγονότων θα σας επιτρέψει να προβληματιστείτε σχετικά με το παιδί σας σε σχέση με τους άλλους, τις κοινωνικές νόρμες και τις προσδοκίες συμπεριφοράς. Επιλέγοντας ένα πιο προσωπικό γεγονός θα σας επιτρέψει να επικεντρωθείτε στις εμπειρίες του παιδιού σας, στις σκέψεις και τα συναισθήματα που σχετίζονται με το γεγονός, και πώς το γεγονός αυτό μπορεί να επηρεάσει την αντίληψη του παιδιού για τον εαυτό του.

• Συζητήστε μοναδικά, σχετικά πρόσφατα γεγονότα, παρά τις καθημερινές, επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες. Τα παιδιά έχουν μερικές φορές δυσκολία να ξεχωρίζουν γεγονότα που συμβαίνουν σε καθημερινή βάση.

• Ρωτήστε πολλές ερωτήσεις «προσανατολισμού» (π.χ., ποιος, τι, πού, πότε, γιατί). Δώστε απαντήσεις, όταν το παιδί δεν θυμάται. Αποφύγετε την επανάληψη των ερωτήσεων, ή το να «ψάξετε» για τη σωστή απάντηση. Προσπαθήστε να μην δημιουργήσετε την αίσθηση ενός διαγωνίσματος.

• Μπορείτε να επιλέξετε να επικεντρωθείτε στις σκέψεις και τα συναισθήματα του παιδιού, ροτόντας τι ήταν αυτό που τους άρεσε ιδιαίτερα, πώς αισθάνθηκαν και βοηθώντας τα να εξωτερικεύσουν τις σκέψεις τους. Αυτό το είδος της συνομιλίας ενσταλάζει στα παιδιά μια πιο αυτόνομη, ανεξάρτητη αίσθηση του εαυτού τους και μια πιο λεπτομερή, αυτοβιογραφική μνήμη. Εναλλακτικά, αν σας απασχολεί ότι το παιδί σας πρέπει να καταλάβει τους κανόνες συμπεριφοράς και τους κοινωνικούς κανόνες, να επικεντρωθεί σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, ή πως οι συμπεριφορές του μπορεί να έχουν επηρεάσει άλλους και τι να κάνουν με διαφορετικό ή με παρόμοιο τρόπο. Αυτό το είδος της συνομιλίας βοηθά τα παιδιά να επικεντρώνονται στον εαυτό τους σε σχέση με τους άλλους και να ενθαρρύνουν μια πιο αλληλεξαρτώμενη αυτο-αντίληψη.

• Δώστε θετική απάντηση, όταν το παιδί σας συμμετέχει και να ανταποκρίνεστε στη συμβολή τους στη συζήτηση.

Το πιο σημαντικό, διασκεδάστε και κάντε πιο ελκυστικές τις συνομιλίες σας. Δείξτε στο παιδί σας ότι ενδιαφέρεστε πραγματικά για τη ζωή τους!