Το ταξίδι της ζωής
Ο Επίκτητος έζησε δύσκολη ζωή, η οποία επηρέασε καθοριστικά τη διδασκαλία του. Γεννήθηκε δούλος στη Φρυγία, ενώ γνωρίζουμε επίσης ότι κατέστη χωλός εξαιτίας της βάναυσης συμπεριφοράς του κυρίου του. Στη Ρώμη μαθητεύει κοντά στον στωικό φιλόσοφο Μουσώνιο Ρούφο και αργότερα, ως απελεύθερος πλέον, αρχίζει να διδάσκει και ο ίδιος, ώσπου το 94 μ.Χ. αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πόλη, λόγω του γνωστού διατάγματος του Δομιτιανού που εξόριζε τους φιλοσόφους από τη Ρώμη. Τότε ιδρύει στη Νικόπολη της Ηπείρου δική του σχολή όπου και διδάσκει με επιτυχία. Ο Επίκτητος δεν άφησε γραπτό έργο. Την καταγραφή της διδασκαλίας του σε δύο συγγράμματα, τις Διατριβές (σώζονται τέσσερα από τα οκτώ βιβλία) και το Εγχειρίδιον, την οφείλουμε στον μαθητή του και γνωστό ιστορικό Φλάβιο Αρριανό.
Το Εγχειρίδιον αποτελεί επιτομή των Διατριβών, είναι γραμμένο στην Κοινή της εποχής και ως προς το ύφος διατηρεί στοιχεία της προφορικής διδασκαλίας. Στο επίκεντρο του συγγράμματος βρίσκεται το ερώτημα πώς μπορεί να κατακτηθεί η ευδαιμονία, η εσωτερική γαλήνη. Για την απάντηση στο ερώτημα βασική είναι η διάκριση που κάνει ο Επίκτητος ανάμεσα στα ἐφ᾽ ἡμῖν (τα πράγματα που εξαρτώνται από εμάς) και στα οὐκ ἐφ᾽ ἡμῖν (τα πράγματα που δεν ελέγχουμε οι ίδιοι). Η διάκριση αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ενασχόληση με πράγματα που είναι έξω από τις δυνάμεις μας μόνο πόνο επιφέρει και πρέπει να αποφεύγεται. Με το αξίωμα αυτό συνδέονται τυπικά στωικές έννοιες όπως η απάθεια έναντι του εξωτερικού κόσμου, η περιφρόνηση των υλικών αγαθών, η έμφαση στον ασκητισμό. Όλα αυτά συγκλίνουν σε ένα σημείο: οροθετούν έναν ατομικό χώρο εσωτερικής ελευθερίας, που αγνοεί τη σκληρότητα και τους καταναγκασμούς του εξωτερικού κόσμου.
Ἐγχειρίδιον 7, 17, 22
(α)
[7] καθάπερ ἐν πλῷ τοῦ πλοίου καθορμισθέντος, εἰ ἐξέλθοις ὑδρεύσασθαι, ὁδοῦ μὲν πάρεργον καὶ κοχλίδιον ἀναλέξῃ καὶ βολβάριον, τετάσθαι δὲ δεῖ τὴν διάνοιαν ἐπὶ τὸ πλοῖον καὶ συνεχῶς ἐπιστρέφεσθαι, μή ποτε ὁ κυβερνήτης καλέσῃ· κἂν καλέσῃ, πάντα ἐκεῖνα ἀφιέναι, ἵνα μὴ δεδεμένος ἐμβληθῇς ὡς τὰ πρόβατα· οὕτω καὶ ἐν τῷ βίῳ, ἐὰν διδῶται ἀντὶ βολβαρίου καὶ κοχλιδίου γυναικάριον καὶ παιδίον, οὐδὲν κωλύσει· ἐὰν δὲ ὁ κυβερνήτης καλέσῃ, τρέχε ἐπὶ τὸ πλοῖον ἀφεὶς ἐκεῖνα ἅπαντα, μηδὲ ἐπιστρεφόμενος. ἐὰν δὲ γέρων ᾖς, μηδὲ ἀπαλλαγῇς ποτε τοῦ πλοίου μακράν, μή ποτε καλοῦντος ἐλλίπῃς.
(β)
[17] μέμνησο, ὅτι ὑποκριτὴς εἶ δράματος, οἵου ἂν θέλῃ ὁ διδάσκαλος· ἂν βραχύ, βραχέος· ἂν μακρόν, μακροῦ· ἂν πτωχὸν ὑποκρίνασθαί σε θέλῃ, ἵνα καὶ τοῦτον εὐφυῶς ὑποκρίνῃ· ἂν χωλόν, ἂν ἄρχοντα, ἂν ἰδιώτην. σὸν γὰρ τοῦτ᾽ ἔστι, τὸ δοθὲν ὑποκρίνασθαι πρόσωπον καλῶς· ἐκλέξασθαι δ᾽ αὐτὸ ἄλλου.
(γ)
[22] εἰ φιλοσοφίας ἐπιθυμεῖς, παρασκευάζου αὐτόθεν ὡς καταγελασθησόμενος, ὡς καταμωκησομένων σου πολλῶν, ὡς ἐρούντων ὅτι «ἄφνω φιλόσοφος ἡμῖν ἐπανελήλυθε» καὶ «πόθεν ἡμῖν αὕτη ἡ ὀφρύς;» σὺ δὲ ὀφρὺν μὲν μὴ σχῇς· τῶν δὲ βελτίστων σοι φαινομένων οὕτως ἔχου, ὡς ὑπὸ τοῦ θεοῦ τεταγμένος εἰς ταύτην τὴν χώραν· μέμνησό τε διότι, ἐὰν μὲν ἐμμείνῃς τοῖς αὐτοῖς, οἱ καταγελῶντές σου τὸ πρότερον, οὗτοί σε ὕστερον θαυμάσονται· ἐὰν δὲ ἡττηθῇς αὐτῶν, διπλοῦν προσλήψῃ καταγέλωτα.
***
(α)1
[7] Όπως σ᾽ ένα θαλασσινό ταξίδι, όταν το πλοίο ρίξει άγκυρα κάπου και βγεις στη στεριά για να πάρεις νερό, μπορείς, πηγαίνοντας, να σκύψεις να μαζέψεις κι ένα κοχύλι ή έναν βολβό, τον νου σου όμως πρέπει να τον έχεις καρφωμένο στο πλοίο και να στρέφεις πίσω διαρκώς το βλέμμα σου, προσέχοντας μήπως κάποια στιγμή σε φωνάξει ο καπετάνιος, κι άμα φωνάξει, θα τα παρατήσεις αμέσως όλα, μήπως και σε πετάξουν δεμένο στο καράβι, σαν τα πρόβατα· έτσι και στη ζωή σου, αν αντί για ένα κοχύλι κι ένα βολβό σου ᾽χει δοθεί γυναίκα και παιδί, δεν πρέπει αυτά να σου γίνουν εμπόδιο. Κι άμα σε φωνάξει ο καπετάνιος, να τα παρατήσεις όλα και να τρέξεις αμέσως στο πλοίο, κι ούτε να γυρίσεις να κοιτάξεις πίσω σου. Κι αν συμβαίνει να είσαι γέροντας, να μην απομακρυνθείς ποτέ από το πλοίο, μήπως και είσαι απών, όταν κάποτε εκείνος σε καλέσει.
(β)
[17] Να μην ξεχνάς ότι είσαι ηθοποιός σ᾽ ένα δράμα2 - που ξετυλίγεται όπως θέλει ο ποιητής: Αν το θέλει σύντομο, σε σύντομο δράμα· αν το θέλει μεγάλο, σε μεγάλο. Αν ο ποιητής θέλει να υποκριθείς ένα ζητιάνο, εσύ κι αυτόν τον ρόλο πρέπει να τον παίξεις καλά· το ίδιο έναν ανάπηρο, έναν άρχοντα ή έναν απλό άνθρωπο. Γιατί η δική σου δουλειά είναι να παίξεις καλά τον ρόλο που σου δώσανε· η επιλογή του ρόλου είναι δουλειά αλλουνού.
(γ)
[22] Αν κατέχεσαι από επιθυμία για τη φιλοσοφία, να είσαι από τα πριν ετοιμασμένος ότι θα σε περιγελάσουν, ότι πολλοί θα σε πάρουν στο ψιλό, ότι θα πουν: «Να που μας ξεφύτρωσε έτσι ξαφνικά φιλόσοφος»3 ή «Από πού κι ως πού τούτο το φρύδι;».4 Εσύ ωστόσο να μην έχεις έπαρση, να είσαι όμως σταθερός σ᾽ εκείνα που θεωρείς απόλυτα αγαθά, σαν να ᾽χες ταχθεί από τον θεό να σταθείς εκεί. Και να μην ξεχνάς ότι αν μείνεις σταθερός στα αυτά πράγματα, οι ίδιοι άνθρωποι που πρωτύτερα σε περιγελούσαν θα σε κοιτάζουν έπειτα με θαυμασμό, ενώ αν λυγίσεις θα γελοιοποιηθείς διπλά.
---------------------
1. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ακολουθώντας ο συγγραφέας τη μορφή της παραβολής, επιχειρεί να δείξει ότι η ζωή του ανθρώπου πρέπει να είναι στραμμένη στα σημαντικότερα πράγματα -τον εσωτερικό κόσμο που αποτελεί και την έδρα του θείου- και να αγνοεί ό,τι δεν σχετίζεται με αυτά.
2. Η αντίληψη που θεωρεί τον ανθρώπινο βίο ως ένα είδος παράστασης σκηνοθετημένης από την Τύχη εμφανίζεται ήδη στα αποσπάσματα του Μενάνδρου και εξελίσσεται εφεξής σε δημοφιλή τόπο της λογοτεχνίας των ελληνιστικών χρόνων. Στον Επίκτητο όμως, αλλά και στη φιλοσοφία εν γένει της εποχής, εμφανίζεται μια ουσιαστική διαφοροποίηση ως προς το νόημα του συγκεκριμένου τόπου. Δεν δίδεται πλέον έμφαση στην αδυναμία των ανθρώπων να καθορίσουν οι ίδιοι την ζωή τους, αλλά αντίθετα στην φιλοσοφημένη αποδοχή των όποιων ρόλων τους επιφυλάσσει η τύχη. Στο συγκεκριμένο χωρίο δεν είναι σαφές, αν τον ρόλο του σκηνοθέτη έχει η Τύχη ή το Θείο.
3. Η αρνητική εικόνα της κοινωνίας της εποχής για τους φιλοσόφους θα πρέπει να οφειλόταν στις υπερβολές της εξωτερικής εμφάνισης -ο τύπος του πλανόδιου κυνικού φιλοσόφου που είναι φτωχικά ντυμένος, με το ραβδί και το δισάκι του οδοιπόρου, προκαλούσε τα ειρωνικά σχόλια του Λουκιανού (Βίων Πρᾶσις-), στις υπερβολές του κηρύγματος, αλλά και στην ηθική ποιότητα ορισμένων από αυτούς.
4. Μεταφορική χρήση της λέξης που δηλώνει την υπερβολική έπαρση.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου