Πλάτων και δουλεία

ΕΑΝ κάποιος ερευνητής θελήσει να εκπονήσει μια μελέτη για την δουλεία στην αρχαία Αθήνα βασισμένος στη γραμματεία του 5ου και 4ου π. Χ. αιώνα, θα πρέπει οπωσδήποτε να μελετήσει και τον Πλάτωνα. Οι πληροφορίες που παραδίδει δεν είναι πολλές, είναι διάσπαρτες και περιστασιακές. Εάν ρίξετε ένα βλέφαρο στους Νόμους του (720 b-d, 776c-777e, 966b) θα το επιβεβαιώσετε. Είναι όμως πολύτιμες – δεν θα τις βρούμε σε άλλους συγγραφείς. Αυτή είναι η μία πλευρά του ζητήματος, με την οποία δεν θα ασχοληθούμε σήμερα. Υπάρχει όμως και άλλη μία, πιο σημαντική: επηρέασε η δουλεία τη σκέψη, τη φιλοσοφική εξέλιξη του Πλάτωνος;

Με αυτό το θέμα θα ασχοληθούμε σήμερα. Γνωρίζουμε ότι ο Πλάτων ήταν γόνος πλούσιας οικογένειας αριστοκρατών γαιοκτημόνων, δουλοκτητών. Ο ίδιος ήταν γαιοκτήμονας, όχι πολύ μεγάλος, και κάτοχος δούλων – η διαθήκη του είναι σαφής. Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε, και που θα εξετάσουμε σήμερα, δεν αφήνουν κανένα απολύτως περιθώριο αμφιβολίας: η δουλεία επηρέασε τη σκέψη του Πλάτωνος καθοριστικά – ανατρέχει συχνά στη σχέση Κυρίου – δούλου, την οποία μεταχειρίζεται και μεταφορικά.

ΕΙΝΑΙ βέβαιο ότι η ιδανική του Πολιτεία του είναι μια δουλοκτητική κοινωνία. Η διαπίστωση αυτή περνάει απαρατήρητη. Διαθέτουμε μια σαφή και μια έμμεση μαρτυρία. Στο 433d της Πολιτείας επαναλαμβάνει άλλη μία φορά πως εννοεί τη δικαιοσύνη γράφοντας για άλλη μια φορά ότι τίποτα δεν συντελεί στην αρετή της πόλεως,δηλαδή τίποτα άλλο δεν εξασφαλίζει την αμεταβλησία της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης (αυτή είναι η πλατωνική δικαιοσύνη) από την προδιάθεση του παιδιού, της γυναίκας, του δούλου, του ελεύθερου, του τεχνίτη, του Κυρίου και του υποτελούς, του υπηκόου να κάνει ο καθένας τη δουλειά του και να μην ανακατεύεται σε πολλές δουλείες – να μη φυτρώνει εκεί που δεν τον σπέρνουν, θα λέγαμε εμείς σήμερα. Ενώ στο 471c ο Σωκράτης λέει ότι του αρέσει η συμπεριφορά των Ελλήνων απέναντι στους βαρβάρους, υπαινισσόμενος ότι η συμπεριφορά αυτή θα συνεχιστεί και όταν θα εγκαθιδρυθεί η ιδανική πόλις. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία για ποια συμπεριφορά πρόκειται: την υποδούλωση των αιχμαλώτων του πολέμου.

Ο Πλάτων ήταν αριστοκράτης, μέλος μιας πολύ μικρής μειονότητας αριστοκρατών της Αθήνας. Το έργο του μας βοηθάει να κατανοήσουμε την αντίληψη που είχε σχηματίσει για τους αριστοκράτες Κυρίους, και όλους τους υπόλοιπους, τους υποτελείς- ελεύθερους μικροκαλλιεργητές και ακτήμονες (θήτες) αλλά και τους δούλους. Ο Πλάτων διαπιστώνει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους Κυρίους και τους Υποτελείς: οι πρώτοι διαθέτουνλόγον, οι δεύτεροι δόξαν. Ο λόγος είναι η έλλογη σκέψη, είναι η μόνιμη γνώση, η αμετάβλητη· η δόξα είναι η γνώμη, η οποία κι αν ακόμα είναι αληθής έχει το μειονέκτημα ότι μεταβάλλεται. Αυτός που διαθέτει λόγον είναι ικανός να βρίσκεται σε άμεση σχέση με τα αμετάβλητα Είδη, όχι όμως κι αυτός που διαθέτει δόξαν. Μπορεί να κυβερνά μόνο αυτός που έχει λόγον διότι μόνο αυτός μπορεί να γνωρίζει την Ιδέα του Αγαθού, η οποία δεν είναι άλλη βέβαια από την Ιδέα της Ισχύος. Κατά συνέπεια, αυτός που διαθέτει δόξαν δεν μπορεί να άρχει, άρα είναι καταδικασμένος να είναι Υποτελής. Οι Κύριοι γνωρίζουν το καλό της πόλεως και με την πειθώ και τη βία το επιβάλλουν στους Υποτελείς, οι οποίοι αφού δεν διαθέτουν λόγον δεν μπορούν να το γνωρίζουν.

Αφού λοιπόν οι τελείως πεφωτισμένοι αριστοκράτες είναι ένα πολύ μικρό τμήμα του πληθυσμού και μόνο αυτοί διαθέτουν λόγον, μόνο αυτοί γνωρίζουν το Αγαθόν (με δικά μας λόγια, μόνο αυτοί διαθέτουν Ισχύ), μόνο αυτοί γνωρίζουν και το δικό τους καλό και το καλό της πόλεως, τότε όλοι οι άλλοι ελεύθεροι δεν μπορεί παρά, κατά κάποιο τρόπο, να είναι δούλοι! Τις λέξεις δουλεία και δουλεύειν ο Πλάτων τις μεταχειρίζεται με δύο σημασίες: αφενός με την πρωταρχική, γνωστή σημασία και αφετέρου με τη σημασία της υπακοής η οποία δεν αποσπάται με τη βία ή με την πειθώ αλλά είναι αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης εκ μέρους του ελεύθερου Υποτελούς ότι δεν μπορεί να ζει και να δρα μόνος του παρά μόνο με την καθοδήγηση του Κυρίου του. Με την υποταγή αυτή εξασφαλίζει αποτελεσματικότητα, καλή τύχη, υγεία και ως εκ τούτου δεν μπορεί παρά να είναι μια χαρούμενη, μια ευχάριστη υποταγή. Το γράφει με σαφήνεια στην Πολιτεία (590cd): σε αυτή την περίπτωση, σε αυτή την υποταγή, θα είμαστε όλοι, όσο γίνεται, όμοιοι και φίλοι (εις δύναμιν πάντες όμοιοι ώμεν και φίλοι. . .)

Η σχέση λοιπόν Κυρίου – δούλου είναι για τον Πλάτωνα το πρότυπο κάθε κοινωνικής και πολιτικής σχέσης. Θα εκθέσω μία μόνο μαρτυρία που είναι τόσο σαφής ώστε δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας. Στον διάλογος Πολιτικός (259bc) γράφει ότι η διακυβέρνηση είναι μία ενιαία επιστήμη, ταύτην δέ είτε βασιλικήν είτε πολιτικήν είτε οικονομικήν τις ονομάζει. Λίγο πιο πάνω διευκρινίζει ότι δεν υπάρχει καμιά απολύτως διαφορά μεταξύ μεγάλης κατοικίας (εννοεί με πολλούς δούλους) και μικρής πόλεως (μεγάλης σχήμα οικήσεως ή σμικράς αυ πόλεως όγκος μων τι προς αρχήν διοίσειν; Ουδέν.). Ο Πλάτων δεν πρωτοτυπεί – επαναλαμβάνει μια αριστοκρατική κοινοτοπία. Ο Ξενοφών επαναλαμβάνει σχεδόν τα ίδια λόγια (Απομνημονεύματα, ΙΙΙ, 4,12): η επιμέλεια του οίκου, των ιδιωτικών υποθέσεων, κατά το πλήθος (των Υποτελών) μόνο διαφέρει από την επιμέλεια των κοινών, κατά τα άλλα είναι όμοια. Εάν λοιπόν η σχέση Κυρίου- δούλου είναι η κυρίαρχη σχέση, σύμφωνα με τον Πλάτωνα αλλά και όλους τους αριστοκράτες, κι αν η σχέση αυτή είναι τελείως λογική και φυσική, τότε συνάγεται το συμπέρασμα ότι ηδημοκρατία είναι αφύσικη και παράλογη! Οι ένθερμοι υποστηρικτές της αθηναϊκήςδημοκρατίας (οι κλασικιστές του 19ου αιώνα και οι σύγχρονοι απόγονοί τους) δέχονται μεν ότι υπήρχε δουλεία αλλά δεν την λαμβάνουν υπόψη τους και πολύ στα σοβαρά, αγνοώντας πλήρως τη σχέση Κυρίου – δούλου που εμπότιζε όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Ο μεν Πλάτων υπερτονίζει τη σχέση Κυρίου – δούλου, οι δε υπέρμαχοι της δημοκρατίαςτην αποσιωπούν.

Η σχέση Κυρίου – δούλου έχει εμποτίσει τόσο βαθιά τη σκέψη του Πλάτωνος που θα την συναντήσουμε και σε άλλες πτυχές της σκέψης του – τη μεταφυσική, την ηθική και τη φυσιολογία. Πολύ συχνά ο Πλάτων γράφει ότι η ψυχή κυβερνά το σώμα όπως ο Κύριος τον δούλο. Θα παραθέσω ένα σαφές εδάφιο από τον Τίμαιον, το οποίο ο Βασίλης Κάλφας στη μετάφρασή του του γάμησε τη μάνα από τ΄ αφτιά και από τις μασχάλες. Γράφει λοιπόν ο Πλάτων (34c) ότι ο θεός, ο δημιουργός, ο τεχνίτης, έπλασε τη ψυχή πριν από το σώμαως δεσπότιν και άρξουσαν αρξομένου. Η ψυχή είναι δεσπότις και άρχων του αρχομένου σώματος, έχει μια σχέση με το σώμα σαν αυτή του δεσπότου (κυρίου [πότης] του οίκου [δεμ -], δηλαδή των δούλων του οίκου) προς τους δούλους του. Ο Βασίλης Κάλφας μεταφράζει (εκδ. Πόλις, σελ. 207) για να δεσπόζει και να διοικεί το σώμα!

Αν αφήσουμε τη μεταφυσική και τη φυσιολογία και πάμε στην κοσμολογία θα διαπιστώσουμε ότι και εδώ η ψυχή κυβερνά το σύμπαν όπως η ψυχή το σώμα, ο κύριος τους δούλους του και ο πολιτικός τους υπηκόους του. Η τάξη του σύμπαντος είναι η τάξη του σώματος, του οίκου, της πόλεως. Η τάξη αυτή, σε όλες της τις μορφές, είναι αποτέλεσμα της επιβολής του Κυρίου, με την πειθώ, κι αν αυτή είναι αναποτελεσματική, και με τη βία. Το καλύτερο είναι η πειθώ, μας λέει ο Πλάτων, και σε αυτήν καταφεύγει ο δημιουργός, ο σοφότατος των Κυρίων. Το βασικό του μέλημα είναι να πείσει την Ανάγκην, όπου Ανάγκη είναι η υλική αναγκαιότητα, κατά συνέπεια, είναι ταυτόσημη με τη δουλεία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο Πλάτων στον Τίμαιο χαρακτηρίζει την Ανάγκην, την υλική αναγκαιότητα, δυο φορές ως υπηρέτρια (46c, 68e). Θα παραθέσω ένα εύγλωττο εδάφιο, σε ελεύθερη απόδοση, από τον Τίμαιον (48a) και θα τελειώσω για σήμερα:
Ο κόσμος στον οποίο ζούμε προήλθε από ανάμειξη της ανάγκης, της υλικής αναγκαιότητας, και του νου (μεμειγμένη γάρ ουν η τούδε του κόσμου γένεσις εξ ανάγκης τε και νου συστάσεως εγεννήθη· ). Είναι το αποτέλεσμα ενός πολέμου, στον οποίο ο νους νίκησε την ανάγκη πείθοντάς την βελτιώσει τα περισσότερα από αυτά που έχει πλάσει ο δημιουργός (νου δε ανάγκης άρχοντος τω πείθειν αυτήν των γιγνομένων τα πλείστα επί το βέλτιστον άγειν,). Και ό,τι έγινε, έγινε μόνο επειδή η ανάγκη ηττήθηκε από την λογική πειθώ (ταύτη κατά ταύτα τε δι΄ ανάγκης ηττωμένης υπό πειθούς έμφρονος ούτω κατ΄ αρχάς συνίστατο τόδε το παν.)