Οι Αρχαίες ονομασίες των πόλεων της Κρήτης

Αγία Τριάδα.
Αρχαιολογικός τόπος στα νότια της κεντρικής Κρήτης, κοντά στη Φαιστό, όπου διασώθηκαν μερικά μοναδικά δείγματα της μινωικής τέχνης και σημαντικά ερείπια της προϊστορικής εποχής. Βρίσκεται στη δυτική πλευρά συγκροτήματος χαμηλών λόφων, από τους οποίους ο ανατολικότερος είναι της Φαιστού. Η θέση κατοικήθηκε σποραδικά στην τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ. Στη μεσομινωική εποχή η εγκατάσταση δεν είχε αναπτυχθεί ακόμη. Στο τέλος της όμως και στην αρχή της υστερομινωικής ο συνοικισμός φαίνεται σημαντικός. Γύρω στα 1450 π.Χ. καταστρέφεται. Αργότερα ξαναχτίζεται και η ζωή εξακολουθεί ως τη γεωμετρική εποχή. Από τότε ο τόπος μένει έρημος ως το 2ο π.Χ. αιώνα. Κάποια συνέχεια μαρτυρά ένα αγροτικό σπίτι ρωμαϊκής εποχής. Ύστερα έρχονται τα δύο εκκλησάκια της ενετοκρατίας : Αγία Τριάδα και ο Άγιος Γεώργιος.

Από τα σημαντικότερα ευρήματα της Αγίας Τριάδας είναι η πέτρινη σαρκοφάγος, που ανακαλύφτηκε μέσα στη νεκρό-πόλη, σ΄ένα λακοειδή τάφο και αποτελεί το μοναδικό δείγμα πέτρινης σαρκοφάγου με ζωγραφική διακόσμηση: στις δυο μακρές πλευρές της εικονίζεται λατρεία του νεκρού και στις δυο μικρές άρματα, ένα γήινο και ένα υπερκόσμιο. Χρονολογείται στα 1400 π.Χ. και θα ανήκε σε πρόσωπο της βασιλικής οικογένειας της Φαιστού. Η έπαυλη της Αγίας Τριάδας, για την κομψότητα του ίδιου του οικοδομήματος και για τον πλούτο των κινητών ευρημάτων και της ζωγραφιστής διακόσμησης ονομάστηκε βασιλική, δε μοιάζει όμως με καμία από της γνωστές μινωικές και αποτελείται από δυο πτέρυγες που ενώνονται σε ορθή γωνία. Οι τοιχογραφίες της προσφέρουν τα καλύτερα ίσως δείγματα της μινωικής ζωγραφικής, όπως τα κρίνα, οι αγριόγατοι, οι φασιανοί κ.α. Μια μεγάλη σύνθεση στις πλευρές ενός δωματίου της βορινής πτέρυγας είναι ένα από τα ωραιότερα δημιουργήματα της φυσιοκρατικής νοοτροπίας της Κρήτης. Τα ωραιότερα αγγεία και ρυτά με ανάγλυφες παραστάσεις των θεριστών, των αγωνισμάτων και της αναφοράς, τα λεγόμενα τάλαντα από τον θησαυρό της έπαυλης, πιθάρια και άλλα αγγεία που βρέθηκαν εκεί, βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου.

Τα πήλινα σφραγίσματα που βρέθηκαν ( περίπου 150, πολλά με σημεία της Γραμμικής Α΄ γραφής) και που έγιναν από σφραγίδες που ανήκαν στην ωριμότερη φάση της μινωικής σφραγιδογλυφίας, δίνουν τα ωραιότερα δείγματα του γνήσιου μινωικού ύφους, με ένα πλουσιότατο θεματολόγιο από σκηνές θρησκευτικές ή αγωνιστικές, και από τη ζωή των ζώων.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ορισμένα από αυτά τα σφραγίσματα έχουν προέλθει από τις ίδιες σφραγίδες (δακτυλίδια), από όπου έχουν προέλθει όμοια σφραγίσματα που βρέθηκαν παλαιότερα στη Ζάκρο και στα Γουρνιά και προπολεμικά στο Σκλαβόκαμπο από το Μαρινάτο. Τα θέματα αυτών των σφραγισμάτων είναι συνωρίδα (ζεύγος αλόγων σε άμαξα) με ηνίοχο και ταύρο. Η πολυτέλεια που χαρακτήριζε την έπαυλη σε όλη της την έκταση καθώς και τα ευρήματα με κάνουν να συμπεράνω ότι η μικρή αυτή πόλη ήταν το μεγαλύτερο διαμετακομιστικό εμπορικό κέντρο της ανατολικής μεσογείου και ότι στην έπαυλη υποδέχονταν προσωπικότητες μεγάλης φήμης που ταξίδευαν προς την ανατολή. Φιλοξενούσαν τους υψηλούς ξένους και εκτός από τις λιμενικές διευκολύνσεις στον Κομμό ή στα Μάταλλα, τους παρείχαν τα απαραίτητα για τις θρησκευτικές, τις πνευματικές και σωματικές τους ανάγκες. Τα σπουδαία ρυτά ίσως ήταν γιαυτές τις ανάγκες. Πιστεύω επίσης ότι όταν ο Σόλων ήλθε στη Φαιστό, σύμφωνα με το κείμενο του Δίσκου της Φαιστού, όταν ανέφερε ότι στην Υρσώ κάθε χρόνο θυσιάζουν χοίρους, εννοούσε την Αγία Τριάδα, όπου στο πέρασμα του με προορισμό τη Φαιστό έμεινε εκεί και αφού περιποιήθηκε το σώμα του, το ταλαιπωρημένο από το ταξίδι, έκανε σπονδή με τον τρόπο που συνήθιζαν στην πόλη.

Αγνείον, το.Άγιος Σώστης Κισάμου
Μικρή παράλια πόλη της ρωμαϊκής περιόδου στη θέση του σημερινού Άγ. Σώστη Κισάμου, στο ακρωτήριο Κώρυκον-Γραμπούσα, που αναφέρεται στους Σταδιασμούς. Είχε ιερό του Απόλλωνα.
Άηρος, η. Η τοποθεσία που βρίσκεται η πόλη είναι άγνωστη.
Αίνα, η. ή Αινάων πόλη. <<Βραχύβιον και ασήμαντον πολύχνιον>> της Κρήτης, του 2oυ-1ου αιώνα π.Χ. στην περιοχή της Γόρτυνας, σύμφωνα με χάλκινα νομίσματα, που βρέθηκαν το 1963 στην τοποθεσία Μπέης, της περιοχής του Χωριού Καστέλι Καινούργιου νομού Ηρακλείου, και παραδόθηκαν στο Νομισματολογικό Μουσείο Αθηνών, όπου βρίσκονται σήμερα. Τα νομίσματα φέρουν κεφαλή Απόλλωνα με στέφανο δάφνης και πίσω βόδι σε στάση εφόρμησης, με τα γράμματα ΑΙΝ πάνω από την παράσταση του ζώου και ΩΝ κάτω, που μπορεί να διαβαστεί ΑΙΝΑΩΝ ή και ΑΙΝΑΩΝΩΝ. (Βλ. Πεπραγμένα Β΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, του 1966, τομ. Β΄σελ. 209). Το όνομα της πόλης αυτής δεν αναφέρεται ούτε σε κείμενα ούτε σε επιγραφές. (Στ. Σπανακης : Πόλεις και χωριά της Κρήτης σελ.89)

Αίπεια, η.<<Η Αίπεια είναι πόλη της Λακωνίας. Υπάρχει και άλλη στην Κύπρο. Αναφέρεται και τρίτη στην Κρήτη από τον Ελλάνικο, το εθνικό Αιπεάτης, όπως Κορσεάτης Υδρεάτης>>. (Στ. Βυζ.)
Άκυτος.

Βραχώδης νησίδα απέναντι στις εκβολές του Πλατανιά, δυτικά των Χανίων. Σήμερα λέγεται Θοδωρού - Αγ. Θεόδωροι. Αναφέρεται επίσης με το όνομα Τούλλουρος. Το σημερινό όνομα το πήρε από το τρίκλιτο εκκλησάκι των Αγ. Θεοδώρων, που μόλις φαίνονται σήμερα τα θεμέλια του. Το νησάκι απόκτησε ιστορική αξία κατά τη Βενετοκρατία οπότε, το 1574, αποφασίστηκε να οχυρωθεί για να εμποδίσουν τα κανόνια του τον εχθρό να αποβιβασθεί στην απέναντι παραλία του Πλατανιά. Έκτισαν τον ίδιο χρόνο ένα πολυγωνικό φρούριο στην κορυφή, που το ονόμασαν Turluru και άλλο χαμηλά επίσης πολυγωνικό, που το ονόμασαν Αγ. Θεόδωρο ή S. Franscesco από την εκεί εκκλησία, που στοίχισαν 21500 δουκάτα δίχως τις αγγαρείες. Οι ειδικοί ήθελαν να γίνει και τρίτο φρούριο στο βόρειο άκρο της νησίδας, που όμως δεν έγινε. (Στ. Σπανάκης: Πόλεις και Χωριά της Κρήτης).

Οί Τούρκοι πολιόρκησαν τη νησίδα το 1645, και την κατέλαβαν ύστερα από ηρωική άμυνα των πολιορκουμένων. Ο επικεφαλής τής φρουράς Βλάσιος έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και όλη η φρουρά έγινε ολοκαύτωμα μαζί με πολλούς Τούρκους πού είχαν εισορμήσει στο φρούριο. Το 1650 η νησίδα πέρασε και πάλι στην κυριαρχία των Βενετών ως το 1699, οπότε ανακαταλήφθηκε από τούς Τούρκους, οι οποίοι την κράτησαν ως την απελευθέρωση τής Κρήτης. Το 1897 αποβιβάσθηκε προσωρινά δύναμη τού Ελληνικού στρατού, υπό τον Τιμολέοντα Βάσσο παρά την απειλή των πυροβόλων των πολεμικών σκαφών των Μεγάλων Δυνάμεων.(Εγκ.Παπ-Λαρ-Μπριτ.). Σήμερα το κράτος για να προστατέψει τον Κρητικό αίγαγρο ίδρυσε εκτροφείο στο νησί αυτό, στην Ντία και στους Αγίους Πάντες απέναντι από τον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου.

Ο Φλωρεντιανός ιερωμένος Χριστόφορος Μπουοντελμόντι, περιγράφει σε βιβλίο το 1416,την επίσκεψη του το 1415 στην Κρήτη. Η επίσκεψη του σκοπό είχε την επαλήθευση των όσων είχε διαβάσει από τού αρχαίους Πτολεμαίο και Πλίνιο. Ο καθολικός αυτός ιερωμένος είχε μάθει Ελληνικά στην Ρόδο πού τού επέτρεπαν να συνεννοείται με τούς ντόπιους. Καρπός των ταξιδιών του ήταν η συγγραφή δύο βιβλίων σε μεσαιωνική γλώσσα. Το ένα τιτλοφορείται <<βιβλίο των νήσων του Αρχιπελάγους>> (δηλαδή του Αιγαίου) και το άλλο <<Περιγραφή τής νήσου Κρήτης>>. Το ταξίδι στην Κρήτη πραγματοποιήθηκε, όπως προκύπτει από το ίδιο το έργο, σε διάστημα λίγων μηνών την άνοιξη του 1415. Σε λεπτομερή περιγραφή αναφέρεται στην περιοχή του Πλατανιά και το νησί Θοδωρού. Για την περιοχή του Πλατανιά και για το νησί Θοδωρού ας αφήσομε τον Μπουοντελμόντι να μάς ξεναγήσει μέσα από τα κείμενα του βιβλίου του (έρχεται παραλιακά με πλοίο από το Δικτυνναίο προς τα σημερινά Χανιά): <<Μιά νέα μέρα αρχίζει και οι ναυτικοί μας, όλοι μαζί, φωνάζοντας σηκώνουν το πανί. Έπειτα πλέομε κατά μήκος χωριών και διακρίνομε μιά εύφορη πεδιάδα στους πρόποδες τού βουνού. Στο πιο βαθύ μέρος τού κόλπου βλέπομε το ρεύμα του Ταυρωνίτη και με χαρά διακρίνομε στους πρόποδες των βουνών την Επισκοπή της παλιάς Κισάμου. Πραγματικά, λέγεται, ότι μετά την καταστροφή αυτής της πόλης και άλλων πόλεων της νήσου, οι παλιοί επίσκοποι αποσύρθηκαν σε εξοχικά κτήματα. Φθάνομε έπειτα σε μιά πεδιάδα πού παράγει το κάθε τι σε μεγάλη αφθονία. Ως το ρεύμα τού Κουφού δεν παύομε να βλέπομε χωριά και περιβόλια.
Διακρίνομε κατόπιν τον ποταμό Πύκνο, πού σήμερα ονομάζεται Πλατανιάς, επειδή είναι κυκλωμένος από αναρίθμητα πλατάνια. Στη μέση τής ροής τού ποταμού διακρίνομε ένα μεγάλο χωριό με ανθυγιεινό αέρα, όπου οι παλαιοί άποικοι είχαν εγκαταστήσει την Επισκοπή Κυδωνίας.
Βλέπομε τέλος το αρχαίο νησάκι Λητώα, τα σημερινά Θοδωρού. Παρατήρησα εκεί, στη μέση τού νησιού, μιά πολύ μεγάλη βραχώδη σπηλιά πού βλέπει προς τα νότια. Αυτό το νησί κατοικείται από μερικούς μοναχούς. Αφήνομε το νησί αυτό και παραπλέομε σε μήκος έξι μιλίων μιά αμμώδη ακτή με χαμηλούς λόφους ως ότου βλέπομε μιά πεδιάδα, ένα ποταμό και μιά πόλη. Τέλος φανερώνεται ένα λιμάνι πολύ παλιό, πίσω από το οποίο βλέπομε την πόλη της Κυδωνίας..>>.

Η Άκυτος είναι νήσος κοντά στην Κυδωνία της Κρήτης, ο νησιώτης λέγεται Ακύτιος (Στ.Βυζ.)
Άλας, η. (Λασαία)
Άλασσα,η. (Λασαία)
Άλβα . Πιθανώς στην Άρβη Βιάννου.
<< Η Αλβα είναι πόλη της Ιταλίας την οποία έκτισαν οι Λατίνοι του Λαυινίου... Υπάρχει και πόλη Άλβη στην Κρήτη, το Εθνικό Αλβαίος όπως Θηβαίος >> (Στ. Βυζ.)
Άλβη. Πιθανώς στον παραθαλάσσιο οικισμό της κοινότητας Αμιρά, επαρχίας Βιάννου νομού Ηρακλείου.

Στο χώρο υπήρχε αρχαίος οικισμός, όπως πιστοποιούν διάφορα ευρήματα στην περιοχή, που το όνομά του πιθανόν να ήταν Άρβη. Στις αρχές του 19ου αιώνα οι χωρικοί βρήκαν κοντά στη θάλασσα μια σαρκοφάγο από λευκό μάρμαρο, με ανάγλυφες παραστάσεις από όλες τις πλευρές, που παρίσταναν πομπή του Διονύσου, με τον Άμπελο πάνω στο άρμα, που το συνόδευε πλήθος ανθρώπων, ελέφαντες, πάνθηρες κ.λ.π. Ο Pashley, που πέρασε από εκεί το 1834 μάζεψε τα κομμάτια, τα συγκόλλησε και συμπλήρωσε τη σαρκοφάγο τόσο τέλεια ώστε να φαίνεται πώς βγήκε από το εργαστήρι γλύπτη, όπως λεει ο ίδιος. Μετέφερε τη σαρκοφάγο στην Αγγλία και βρίσκεται τώρα στο Fitz-Wiliam Museum. Ο Ξανθουδίδης αναφέρει, ότι η θέση κατοικούνταν από την προϊστορική εποχή. Βρέθηκαν αγγεία λίθινα, και πήλινα Μινωικής εποχής. Την ελληνική περίοδο λατρεύονταν εκεί ο Άρβιος Ζευς. Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει: Υπάρχει και στην Κρήτη Άρβιον όρος όπου τιμάται ο Άρβιος Ζεύς. Άρβιος λέγεται και ο κατοικών το όρος. Το Άρβιον όρος ήταν το σημερινό ύψωμα Βίγλα. Επομένως το ιερό του Διός ενδέχεται να ήταν στους πρόποδες του υψώματος, όπου η μονή του Αγίου Αντωνίου σήμερα. Όλα αυτά βεβαιώνουν ότι εκεί υπήρχε σπουδαία αρχαία πόλη, κυρίως την Ελληνορωμαϊκή περίοδο, που το όνομά της πιθανότατα ήταν Άρβις.


Αλλαρία, η. Ο Paul Faure πιστεύει, ότι ήταν κοντά στο σημερινό χωριό Σταυρωμένος Μυλοποτάμου
Η πόλη μας είναι γνωστή από τα νομίσματά της, κυρίως του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, και από μερικές επιγραφές που αναφέρονται στη συνθήκη φιλίας που είχε υπογράψει η Αλλαρία με την Πάρο, την Τέω και τον βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Ο κάτοικός της ονομαζόταν, σύμφωνα με τις επιγραφές, Αλλαριώτης.
Η Αλλαρία ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη και είχε στα νομίσματά της την κεφαλή της Αθηνάς με φίδι στην περικεφαλαία της και από την άλλη πλευρά τον Ηρακλή γυμνό και τη λέξη ΑΛΛΑΡΙΩΤΑΝ.
<<Η Αλλαρία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Αλλαριάτης όπως αναφέρει ο Πολύβιος >>. (Στ. Βυζ.)

Αμνισός, η. Η Αμνισός ήταν επίνειο της Κνωσού και υπήρχε ναυπηγείο του Μίνωα στις εκβολές του Καρτερού. Στην Αμνισό αποβιβάστηκε ο Θησέας όταν ήλθε να σκοτώσει το μινώταυρο. Από εδώ ξεκίνησε ο Ιδομενέας, εγγονός του Μίνωα, με 80 πλοία, για να βοηθήσει τον Αγαμέμνονα στην εκστρατεία του κατά της Τροίας. Και εδώ στάθηκε ο Οδυσσέας κατά την περιπλάνησή του, όταν γύριζε στην Ιθάκη. Οι ανασκαφές το 1932 από τον Σπ. Μαρινάτο έφεραν στο φως μινωική έπαυλη της Μεσομινωικής ΙΙΙ περιόδου με θαυμάσιες τοιχογραφίες, όπως τις περίφημες <<τοιχογραφίες των κρίνων>> που τώρα βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου. Το 846 αποβιβάστηκε στην Αμνισό ο βυζαντινός στρατηγός Καρτερός, από τον οποίο πήρε αργότερα το όνομα της ολόκληρη η περιοχή, και πολέμησε τους Σαρακηνούς. Από την κορυφή του λόφου της Παλιόχωρας, πάνω και γύρω από τον οποίο απλωνόταν η αρχαία πόλη, έχουμε μια θαυμάσια άποψη της μεγάλης αμμουδιάς. Στην πλαγιά του λόφου πάνω από το δρόμο, βρίσκεται το περίφημο Σπήλαιο της Ειλείθυιας ή νεραϊδόσπηλιος. Το σπήλαιο είναι ένα από τα αρχαιότερα κέντρα λατρείας, αφιερωμένο στη θεά προστάτιδα των τοκετών και κόρη της Ήρας, Ειλείθυια. Το σπήλαιο είναι πανέμορφο με σταλακτίτες διάκοσμο, κολόνες και λιμνούλες. Η λέξη Αμνισός ήταν η πρώτη που αποκρυπτογραφήθηκε στη Γραμμική Β. Η πόλη καταστράφηκε μετά το 1500 π.Χ. από τα κύματα, που προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, βρέθηκαν μάλιστα και τεμάχια αλαφρόπετρας.
Δυτικά του λόφου της Παλαιοχώρας βρέθηκε ιερό αφιερωμένο στο Δία Θενάτα, με μεγάλο βωμό κυκλικό ο οποίος είχε πολλά υπολείμματα των πηρών και των θυσιών που εγίνοντο εκεί. Το ιερό είναι κτισμένο με τεράστιους πωρολιθικούς πελεκητούς ογκόλιθους που φέρουν εγχάρακτα σύμβολα. Εδώ βρέθηκαν πινακίδες και δύο καθιστοί αετοί από πωρόλιθο.
Από την Αμνισό καταγόταν ο επικός και μελικός ποιητής Μυρίνος.

Άμπελος, η. Ξερόκαμπος Σητείας.
Παραθαλάσσια πόλη της Κρήτης (Πλιν. Nat. Hist. 4,12,59). Ερείπιά της βρέθηκαν στη θέση Ξερόκαμπος της επαρχίας Σητείας, κοντά στον μικρό ναό του Αγ. Νικολάου απέναντι από τις νησίδες Καβάλλοι. Από τα ευρήματα συμπεραίνεται ότι η Άμπελος κατοικήθηκε από τη ρωμαϊκή μέχρι την ελληνορωμαϊκή περίοδο. Στο χώρο βρέθηκαν και ταφικές επιγραφές. Το ίδιο όνομα φέρει και το κοντινό ακρωτήριο, όπως αναφέρει ο Πλίνιος (Πτολ. 3.17.4). Άμπελος άκρα. Τα τείχη της ήταν κτισμένα με πελεκητές αμμουδόπετρες. Εκεί κοντά είναι μια πηγή μεταλλικού νερού με θεραπευτικές ιδιότητες και σ΄αυτή οφείλει την ίδρυσή της στη θέση αυτή.

 Αμφιμάλιον (Αμφίμαλα). Γεωργιούπολη Αποκορώνου. Επίνειο της Λάππας. (Στράβων 10,475)
Ήταν πάνω στο γήλοφο που λέγεται σήμερα του Βένου ή Κεφάλα, 1200μ. Δυτικά της Γεωργιούπολης.Άκμασε κατά την Ελληνική , Αρχαϊκή και Ελληνιστική εποχή.
<< Αμφιμάλιον. Πόλη της Κρήτης που πείρε το όνομά της από τον Αμφίμαλο. Ο πολίτης λέγεται Αμφιμαλεύς ή Αμφιμάλιος. Λέγεται και Αμφίμαλα και το εθνικό Αμφιμαλαίος>> (Στ. Βυζ.)

Αμύκλαιον, το. Κόκκινος Πύργος Πυργιώτισσας;

Ανώπολις, η. Ανώπολη Σφακίων.
Η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη κοντά στο σημερινό χωριό Ανώπολις Σφακίων. Είχε επίνειο την Φοινικούσα, στη θέση του σημερινού χωριού, Λουτρό Σφακίων. Την εποχή εκείνη υπήρχαν δύο πόλεις. Η Ανώπολη και η Κάτωπόλη, που ήταν γνωστή με το όνομα Φοίνικας, όπως αναφέρεται και στις Πράξεις των Αποστόλων (27, 10). Η Αρχαία Ανώπολη υπόγραψε τη συνθήκη συμμαχίας των 30 Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β΄, και σαν ανεξάρτητη και ελεύθερη είχε κόψει δικά της νομίσματα. Σώζονται τμήματα των πελασγικών κυκλώπειων τειχών στη θέση Ρίζα. Η πόλη άκμασε ιδιαίτερα κατά τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους, αλλά ο Πάσλεϋ παρατήρησε και όστρακα Ελληνιστικής περιόδου, που σημαίνει πως κατοικούνταν και παλαιότερα. Η ύδρευσή της, γινόταν από δεξαμενές, που σώζονται υπολείμματά τους. Την περίοδο της Ενετοκρατίας υπήρξε κέντρο αντίστασης των Κρητικών στη δυτική Κρήτη, όπως το Λασίθι στην Ανατολική, γι΄αυτό και καταστράφηκε το 1365. Οικοδομήθηκε ξανά την Τουρκοκρατία, και οι κάτοικοί του ασχολήθηκαν με την ναυτιλία.

 Άξος, η (Όαξος). Αξός Μυλοποτάμου . (βλ. Όαξος).
. << Η Άξος είναι πόλη της Κρήτης και ο Ηρόδοτος την αναφέρει τέταρτη . Το εθνικό είναι Άξιος>> (Στ. Βυζ.)

 Απολλωνία. Αγία Πελαγία Μαλεβιζίου .
Η ακριβής θέση της δεν είναι γνωστή μέχρι σήμερα. Ήταν η πιο σημαντική από τις πόλεις της Κρήτης, που έφεραν αυτό το όνομα (όπως η Κυδωνία και η Ελεύθερνα). Ήταν αυτή που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος, γιαυτό όποιος αρχαιολόγος έχει κάνει κάποια σπουδαία ανασκαφή από το Γάζι μέχρι την Αγ. Πελαγία νομίζει ότι έχει βρει την Απολλωνία. Την τοποθετούν στην Αγ. Πελαγία ή στο Παλαίκαστρο ή στις εκβολές του ποταμού Αρμυρού Ηρακλείου. Επειδή όμως στην Β΄Βυζαντινή περίοδο υπήρχε στην περιοχή του Χάντακα οικισμός με το όνομα Απόλλωνας, τον οποίο ο Καστροφύλακας αναφέρει στην επαρχία Τεμένους, αλλά και ο Βασιλικάτα, όπως και έγγραφο του 1257, του Κατάστιχου Εκκλησιών Μοναστηριών του Κοινού αναφέρει τον οικισμό στη δικαιοδοσία της μονής Παλιανής, ενδέχεται πράγματι η Απολλωνία να είναι σ΄αυτήν την περιοχή, περίπου ΒΑ του χωριού Βενεράτο. Αναφέρεται μεταξύ των 30 πόλεων της Κρήτης που υπόγραψαν τη συνθήκη με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου (197-159 π.Χ.). Αναφέρεται επίσης στη συνθήκη της Ιωνίας και των Κρητικών πόλεων του 193 π.Χ., που καθόριζε το δικαίωμα ασύλου στο ιερό του Διονύσου.
Ο Πολύβιος (27,16) και ο Διόδωρος Σικελιώτης (30,!5) αναφέρουν, ότι οι κάτοικοι της Κυδωνίας είχαν συνδεθεί με τους Απολλωνιάτες σε μια ισοπολιτεία και κοινωνία πάντων των εν ανθρώποις νομιζομένων δικαίων. Η Συμφωνία επικυρώθηκε με όρκο και κατατέθηκε στο ναό του Ιδαίου Δία. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους Κυδωνιάτες το 171 π.Χ. να παραβούν τον όρκο τους, με τόση θρασύτητα και ασέβεια, άγνωστη ακόμη και στην Κρήτη, να καταλάβουν την πόλη των Απολλωνιατών, να τους σφάξουν όλους, να αιχμαλωτίσουν τα γυναικόπαιδά των και να καταστρέψουν την πόλη των. Λογικά όμως η Απολλωνία που είχε σχέση με την Κυδωνία δεν θα πρέπει να ήταν κοντά στην Κνωσό, εκτός και αν η τελευταία την περίοδο αυτή βρισκόταν σε μεγάλη παρακμή.
Τα νομίσματα που αποδίδονται στην Απολλώνια δεν είναι βέβαιο ότι κόπηκαν σ΄αυτήν. Στη μια τους όψη εικονίζουν τον Ηρακλή να δαμάζει ελάφι και στην άλλη τον Έρωτα να κάθεται πάνω στη ράχη ενός πετεινού ή στη μια όψη την Άρτεμη στεφανωμένη και στην άλλη δάδα αναμμένη με τα γράμματα ΑΠΟΛΛΩΝΙΑΤΩΝ και κάτω ΔΑ. Επίσης σε ορισμένα από αυτά υπάρχουν οι παραστάσεις ενός νέου (του Απόλλωνα) και ενός τρίποδα που ακουμπά αποκλειστικά σε κοίλο έδαφος.
<<Απολλωνία. ά .......... στ΄ στην Κρήτη, κοντά στην Κνωσό, .............κγ΄ Κρήτης, που λεγόταν παλιά Ελεύθερνα και ήταν η πατρίδα του Λίνου, από αυτήν καταγόταν και ο Διογένης. Ο Τρύφων στο βιβλίο του περί παρωνύμων, είπε το εθνικό Απολλωνιεύς, δεν προέρχεται όμως από το όνομα της πόλεως αλλά από το Απολλώνιον, όπως από το Δουλίχιον Δουλιχιεύς>> (Στ.Βυζ.)

 Απολλωνία. Ελεύθερνα Μυλοποτάμου.

 Απολλωνιάς, η. Αργουλές Σφακίων;

 Άπτερα (Άπταρα). Παλαιόκαστρο Αποκορώνου
Νοτιοδυτικά από το Καλάμι Αποκορώνου.
Άπτερα ή Άπταρα, Απτερία, Απτεραία και Άπτερον, η (αρχ.) μία από τις σημαντικότερες πόλεις στη βόρεια ακτή της Δυτικής Κρήτης. Ήταν χτισμένη σε οροπέδιο ύψους 231 μέτρων σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα στο σημερινό κόλπο της Σούδας ανάμεσα στα ακρωτήρια Κύαμο και Δρέπανο. Η πόλη, με τα δύο επίνειά της την Κίσαμο, που άλλοι τοποθετούν ανατολικά από το χωριό Καλύβες και άλλοι κάτω από το χωριό Καλάμι, και τη Μινώα, στη ΝΑ άκρη του Ακρωτηρίου κάτω από τις Στέρνες, υπήρξε αξιολογότατο εμπορικό κέντρο της Κρήτης. Η αρχαία πόλη Άπτερα έχει ταυτιστεί με τον χώρο του συνοικισμού Παλαίκαστρο, που βρίσκεται στην επαρχία Αποκορώνου, του νομού Χανίων. Σύμφωνα με την παράδοση, η πόλη οφείλει την ονομασία της στην αποπτέρωση των Σειρήνων από τις Μούσες, που έγινε στην περιοχή αυτή μετά την ήττα των Σειρήνων σε μουσικούς αγώνες. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η πόλη πήρε την ονομασία της από τον Πτεράν ή Απτεράν, μυθικό κτίτορα του ναού στους Δελφούς. Με την ονομασία Άπτερος παραδίδεται και επώνυμος ήρωας της πόλης. Τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι το τοπωνύμιο βρίσκεται ήδη στις πινακίδες Γραμμικής Β’ της Κνωσού με τη μορφή ΑΡΑΤΑΧΑ.
Οι κυριότεροι ιστορικοί σταθμοί της πόλης: Όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας, Απτεραίοι τοξότες ήταν σύμμαχοι των Σπαρτιατών στον Β’ Μεσσηνιακό πόλεμο, το 668 π.Χ. Η Άπτερα πήρε μέρος στους εμφυλίους πολέμους των κρητικών πόλεων ως σύμμαχος της Κνωσού και το 220 π.Χ. πολιορκήθηκε από τον Φίλιππο, αρχηγό των στρατευμάτων των Αχαιών. Από επιγραφικές μαρτυρίες μαθαίνουμε ότι η Άπτερα ήταν μια από τις τριάντα πόλεις της Κρήτης που συμμάχησαν με το βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Τα ερείπια που σώζονται μαρτυρούν την ακμή και την ισχύ της πόλης. Εκτεταμένα είναι τα τείχη κλασικής και ελληνιστικής εποχής, μήκους περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων, που σώζουν πύργους και προμαχώνες. Στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα χρονολογείται ένα μικρό ιερό, που ανάσκαψε ο H. Drerup. Αποτελείται από δυο σηκούς, που καθένας έχει μια πόρτα στα αντολικά. Αξιόλογες είναι δυο δεξαμενές των ρωμαϊκών χρόνων, που διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Η μία μάλιστα χωρίζεται με πεσσούς σε τρία κλίτη. Σύγχρονο θεωρείται και ένα αψιδωτό οικοδόμημα με τρεις κόγχες. Το θέατρο της πόλης μόλις διακρίνεται σήμερα. Από επιγραφικές μαρτυρίες συμπεραίνουμε ότι στην πόλη υπήρχε ναός της θεάς Ειλείθυιας και Πρυτανείο καθώς και λατρεία Αρτέμιδος Απτέρας. Σε απόσταση 500 μέτρων δυτικά της πόλης έχει εντοπιστεί το αρχαίο νεκροταφείο με λαξευτούς τάφους ρωμαϊκών κυρίως χρόνων. Ο χώρος της αρχαίας πόλης και των περιχώρων δεν έχει ακόμη ερευνηθεί συστηματικά. Από το πλήθος των επιγραφών, κυρίως προξενικών, και από το μεγάλο αριθμό των νομισμάτων που έχουν βρεθεί, αποδεικνύεται η εμπορική σπουδαιότητα της πόλης από τα ύστερα κλασικά μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Στην περίοδο της μεγάλης ακμής της και ανεξαρτησίας είχε πολλά νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 76 τύπους. Τα περισσότερα φέρουν την κεφαλή γυναίκας, πιθανώς της Ήρας και τη λέξη ΑΠΤΑΡΑΙΩΝ ή ΑΠΤΕΡΑΙΩΝ και πίσω γενειοφόρο πολεμιστή και τη λέξη ΠΤΟΛΙΟΙΚΟΣ. Άλλα είχαν την Αρτέμιδα και πίσω μια μέλισσα.
Ο Κ. Δουνάκης που ασχολήθηκε ειδικά με την ιστορία των Απτέρων, λεει πως είχε οκτώ προάστια στους πρόποδες τους υψώματος στην κοιλάδα του Στύλου, από τις όχθες του Κυλιάρη μέχρι το Νέο Χωριό, στους λόφους Καλοσυκιά, Αζογυρέ, Κεφάλας των Θόλων, των Σελιών, και του Άϊ Λιά, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα που βρέθηκαν στις θέσεις αυτές. Τα προάστεια ήταν παλαιότερα συνοικισμοί της αρχαιότερης πόλης, που ήταν στην ίδια θέση, και το όνομά της ήταν: Τα Ιπποκόρωνα.
<< Η Απτερα είναι πόλη της Κρήτης, η οποία πείρε το όνομα της μετά την νίκη των μουσών επι των Σειρήνων σε μουσικό αγώνα ο οποίος έγινε μεταξύ της πόλης και της θάλασσας, τον οποίο κέρδισαν οι Μούσες. Οι Σειρήνες απέβαλαν τα πτερά τους και έγιναν λευκές. ¨έτσι η πόλη πείρε το όνομα Άπτερα και τα πλησίον νησάκια το όνομα Λευκέ. Ο πολίτης ονομαζόταν Απτεραίος. >> (Στ. Βυζ.)

Αραδήν (Ηραδήν).Αράδαινα Σφακίων.
Η Αράδενα βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ομώνυμου φαραγγιού, στην επαρχία Σφακίων, πού χωρίζει το οροπέδιο της Αράδενας από το οροπέδιο της Ανώπολης, ανατολικά της Αγίας Ρούμελης και κοντά στον Άγιο Ιωάννη. Ο Στέφ. Βυζάντιος κάνει σύγχυση και συνταυτίζει την Αράδενα με την Ανώπολη. Τα ερείπια της Αρχαίας Αραδήν ή Ηραδήν σώζονται στη θέση Πασσόπετρα, κοντά στο σημερινό χωριό Αράδενα, που διασώζει το όνομα. Ήταν αυτόνομη πόλη αφού αναφέρεται ανάμεσα στις 30 κρητικές πόλεις, που υπόγραψαν τη συνθήκη συμμαχίας με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου το 183 π.Χ. Η αρχαία νεκρόπολη είναι στη θέση Ξενοτάφι.
Λιμάνι της Αράδαινας ήταν ο Φοίνιξ. Πιστεύεται πώς ιδρύθηκε από Φοίνικες αποίκους και συνδέουν το ονομά της με τη φοινική λέξη Aruad που σημαίνει καταφύγιο, και ομώνυμη πόλη υπήρχε στη Φοινίκη. Η Αράδαινα μέχρι τους τελευταίους αιώνες της Βενετοκρατίας και τον πρώτο της Τουρκοκρατίας ευημερούσε, γιατί οι κάτοικοί της είχαν επιδοθεί στη ναυτιλία και το εμπόριο. Κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη εναντίον των Τούρκων, καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Στην Αράδαινα μπορούμε να πάμε από τη Χώρα Σφακίων, περνώντας πρώτα από την Ανώπολη.
<<Η Αραδήν είναι πόλη της Κρήτης η οποία λέγεται και Ανώπολη, επειδή ήταν σε υψηλό (άνω) μέρος, ο πολίτης από της γενικής της λέξης λεγόταν Αραδήνιος, όπως Αραφήνος Αραφήνιος>> (Στ.Βυζ.)

 Άρβις, η Άρβη Βιάννου. (βλ. λέξη Άλβη).

 Αρκάδες (Αρκαδία). Στη θέση Προφ. Ηλίας του χωριού Αφρατί Πεδιάδος.
Αρκάδες, οι ή Αρκαδία, η. Μεσόγεια πόλη της κεντρικής Κρήτης, για την ιστορία της οποίας λίγες μόνο πληροφορίες μας δίνουν οι αρχαίοι συγγραφείς: Ο Πολύβιος αναφέρει ότι οι Αρκάδες είχαν λάβει μέρος το 221 π.Χ. στον εμφύλιο πόλεμο των κρητικών πόλεων, ενώ επιγραφές μαρτυρούν για τη μεγάλη σημασία τους καθ’όλο τον 2ο π.Χ. αιώνα αφού είχαν κάνει συμφωνίες με την Τέω της Ιωνίας το 193 και με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου το 183 π.Χ. Την αυτονομία της πόλης καταδεικνύουν και τα αργυρά και χάλκινα νομίσματά της, που έφεραν από τη μία πλευρά κεφαλή Διός και από την άλλη κεφαλή της Αθηνάς με την επιγραφή ΑΡΚΑΔΩΝ. Η εύρεση πολλών από αυτά τα νομίσματα καθώς και μιας επιγραφής έδωσαν τα στοιχεία για την ταύτιση της πόλης με το λόφο του Προφήτη Ηλία κοντά στο χωριό Αφρατί της επαρχίας Πεδιάδος, του νομού Ηρακλείου. Ανασκαφή που έγινε στη θέση αυτή το 1924 έδωσε πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία και έριξε αρκετό φως και στην πρωιμότερη ιστορία της πόλης. Αποκαλύφθηκαν πολλές κατοικίες καθώς και το νεκροταφείο της με μεγάλους θολωτούς τάφους που συνεχίζουν τη μινωική κληρονομιά. Οι ταφές που ήταν κυρίως σε πίθους ή τεφροδόχους κάλπες, έδωσαν σημαντικά ευρήματα από τη γεωμετρική και ανατολίζουσα περίοδο (9ος-7ος π.Χ. αιώνας), κυρίως αγγεία ενός πολύ χαρακτηριστικού τοπικού εργαστηρίου. Επίσης σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η εύρεση στους Αρκάδες ενός φοινικόμορφου κιονόκρανου του 7ου π.Χ. αιώνα, που μιμείται αιγυπτιακά πρότυπα και μέχρι στιγμής το μοναδικό που έχει βρεθεί στην Κρήτη. (εγκ.Π.Λ.Μ.)..
<< Οι Αρκάδες ήταν πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Ξενίων στο βιβλίο Κρητικά. Οι πολίτες ονομάζονταν Αρκάδες. Ο Δημήτριος όμως δεν ονομάζει την πόλη Αρκάδες αλλά Αρκαδία και το εθνικό Αρκάδες>> (Στ.Βυζ.).

 Αρσινόη. Λιμάνι της Λύκτου.
Ο Στ. Βυζάντιος, αριθμεί τις πόλεις που φέρουν αυτό το όνομα, και αναφέρει << έννατη Λύκτου >>. Ο Bursian υποθέτει ότι η πόλη βρίσκεται κοντά στην Ίτανο, ο δε Spratt την τοποθετεί λίγο βορειότερα κοντά στη σημερινή Ερημούπολη. Ο Muller ορίζει την τοποθεσία της στα βόρεια παράλια της Κρήτης, μεταξύ Χερσονήσου και Μιλάτου στο βάθος του κόλπου των Μαλίων, εκεί όπου υπάρχουν αρχαία ερείπια. Ο Σβορώνος δέχεται ως πιθανότερη την τελευταία γνώμη, διότι σύμφωνα με αυτήν η πόλης δεν βρίσκεται μακριά από την Λύκτο και κοντά στη Χερσόνησο η οποία απετέλεσε μέρος της Λυκτίας (χώρας). Υπάρχουν νομίσματα τα οποία αποδίδονται στην πόλη αυτή.
Άσος. κοντά στο Βουρβουλίτη Καινούργιου.
<< Άσος. Μικρά πόλη της Κρήτης, ο πολίτης λεγόταν Άσιος διότι εκεί τιμάται ο Ζεύς και υπάρχει ιερό αρχαιότατο του Ασίου Διός>> (Στ.Βυζ.)

Αστάλη ή Ατάλη. Μπαλί Μυλοποτάμου.
Η αρχαία Αστάλη που ήταν λιμένας της Αξού κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο παράλιος οικισμός Μπαλί, της κοινότητας Μελιδονίου, επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης. Βρίσκεται στη δυτική παραλία του υπήνεμου όρμου.
Στους βενετσιάνικους καταλόγους των χωριών δεν αναφέρεται. Ο όρμος σημειώνεται στους βενετσιάνικους χάρτες και στα έγγραφα αναφέρεται porto ή redoto di Atali = όρμος της Α(σ)τάλης.
Αναφέρεται στους Σταδιασμούς της Μεγάλης Θαλάσσης, 347 : Από το Αμφιμάτριο στην Αστάλην εναι 30 σταδίες, υπάρχει λιμάνι και έχει πηγή. Από εδώ η Ελευθέρα (Ελεύθερνα) απέχει 50 σταδίες.
Η περιοχή ονομάστηκε Μπαλί από τους Τούρκους, επειδή στην περιοχή υπήρχε ανεπτυγμένη μελισσοκομία και στα Τούρκικα balli = μέλι.

Αστερούσια.
<< Αστερουσία λέγεται όρος στην Κρήτη, προς τα νότια το οποίο βλέπει στη θάλασσα. Υπάρχει και πόλη στον Καύκασο που λέγεται Αστερουσία και είναι αποικία των Κρητών. Οι οικήτορες λέγονται Αστερουσιανοί και Αστερουσιείς και Αστερούσιοι>> (Στ.Βυζ.). Τα Αστερούσια βρίσκονται στα νότια του νομού Ηρακλείου.
Μερικοί ερευνητές φρονούν ότι υπήρχε και στην Κρήτη πόλη που ονομαζόταν Αστερουσία. Η θέση της όμως δεν έχει επισημανθεί ακόμη.
Άτρικος.
Αυλών .
Ο Ν.Σταυράκης την αναφέρει Αυλήν,(λανθασμένα) και υπενθυμίζει ότι με το όνομα Αυλή υπάρχει σήμερα χωριό στην κοινότητα Παναγιάς της επαρχίας Πεδιάδος Ηρακλείου Κρήτης.
<<Αυλών......................υπάρχει και τρίτη περίπτωση με το όνομα αυτό που βρίσκεται στην Κρήτη και αναφέρεται ή σε πόλη ή σε τόπο>>(Στ.Βυζ.).

Αχάρνα. Αρχάνες Τεμένους.
Οι Αρχάνες βρίσκονται 15 χιλ. Νότια του Ηρακλείου Κρήτης και 10 χιλ. Νότια της Κνωσού. Το όνομα των Αρχανών απαντά για πρώτη και μοναδική φορά στην αρχαιότητα σε επιγραφή του 5ου π. Χ. αιώνα, που βρέθηκε στο πελοποννησιακό Άργος και αναφέρεται σε συνθήκη μεταξύ Κνωσίων και Τυλισσίων. Στην επιγραφή αναφέρεται λατρεία του Αρχού: ΤΟΝ ΑΡΧΟΝ ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΕΧΕΝ ΤΟΝ ΑΧΑΡΝΑΙ. Το όνομα εμφανίζεται στον ενικό αριθμό. Ουδέποτε οι Αρχάνες έκοψαν νομίσματα. Αντίθετα βρέθηκαν νομίσματα της Κνωσού στην περιοχή, γεγονός που σημαίνει όχι μόνο ότι υπήγοντο για πολλούς αιώνες στην γειτονική πόλη άλλά και ότι δεν ήταν ανακτορικό κέντρο. Δεν ήταν μεν ανακτορικό κέντρο αλλά είχε μεγαλύτερο κύρος από ένα τέτοιο, αφού αποτελούσε ένα ανεξάρτητο και αυτόνομο, κτιριακό συγκρότημα συνέχεια των ανακτόρων της Κνωσού, όπου κατοικούσαν Αρχιερείς και Αρχιέριες πριγκίπισσες μέλη της οικογένειας των μυκηναίων βασιλέων της Κνωσού. Η Αρχάνα ήταν ο ενδιάμεσος κρίκος που συνέδεε το ανάκτορο της Κνωσού με το ιερό κορυφής στο Γιούκτα και το νεκροταφείο στο Φουρνί όπου έθαβαν και τα μέλη της βασιλικής ιερατικής οικογένειας.
Οι Αρχάνες αποτελούν μια από τις πιο σημαντικές θέσεις στην αρχαιολογία του Μινωικού πολιτισμού. Περισσότερο μάλιστα σημαντική απ΄ότι πιστεύουν μέχρι σήμερα. Οι ανασκαφές στην περιοχή έχουν αποκαλύψει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με οικιστική αρχιτεκτονική (μέσα στο χωριό), με ταφική αρχιτεκτονική και τα έθιμα ταφής (νεκροταφείο στο Φουρνί), καθώς και με λατρευτικούς χώρους. Η μεγάλη σημασία των Αρχανών λόγω της γειτνίασής τους με το ιερό του Γιούχτα, είχε επισημανθεί ήδη από τον Έβανς, που το 1922 αποκάλυψε ενδιαφέρουσα ερείπια της Μινωικής περιόδου μέσα στο σημερινό χωριό Επάνω Αρχάνες. Από αυτά και από άλλα σποραδικά ευρήματα υπέθεσε (λανθασμένα) την ύπαρξη ανακτόρου, που το θεώρησε ως θερινό κατάλυμα των βασιλέων της Κνωσού.
Ανασκαφές που άρχισαν το 1964 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα από τους Γιάννη και Έφη Σακελλαράκη, αποκάλυψαν κάτω από τα σπίτια του σημερινού χωριού ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα της ίδιας εποχής με τα μεγάλα μινωικά ανάκτορα (γύρω στο 1600 π.Χ.) και με τον ίδιο προσανατολισμό. Οι τοίχοι του, που διατηρούνται μέχρι ύψους 2 μέτρων καθώς και τα άλλα οικοδομικά στοιχεία, όπως επίσης και τα πολλά κινητά ευρήματα το καθιστούν συγκρίσιμο σε αρχιτεκτονική κατασκευή, λειτουργίες και πλούτο με το κύριο ανάκτορο της Κνωσού. Σε μικρή από στάση δυτικότερα βρέθηκε αρχείο με πήλινες πινακίδες Γραμμικής Α γραφής, καθώς και ένα μικρό πήλινο ομοίωμα μινωικού σπιτιού. Πολύ σημαντικό είναι το νεκροταφείο στον λόφο Φουρνί, και τα ευρήματα από αυτό. Η σημασία του νεκροταφείου τονίζεται από τη μεγάλη διάρκεια ζωής του (πάνω από 1.500 χρόνια χρήσης) και από τα άφθονα και πλουσιότατα κινητά ευρήματα που υπήρχαν στους τάφους του. Είναι το σημαντικότερο νεκροταφείο του προϊστορικού κόσμου, αφού έχει σχέση με τη μινωική και μυκηναϊκή Κνωσό, προπαντός της δεύτερης της οποίας υπήρξε ιερός χώρος των νεκρών της μυκηναϊκής δυναστείας. Ο θολωτός τάφος Α, περιείχε στο πλευρικό του δωμάτιο μια βασιλική ταφή γύρω στο 1400 π.Χ. Στην πριγκίπισσα και αρχιέρεια που είχε ταφεί εκεί εκτός από τα πλούσια κτερίσματα που της έβαλαν στο τάφο (χρυσά δαχτυλίδια, περιδέραια, υποπόδιο από ελεφαντόδοντο, καθρέπτης, χάλκινα σκεύη), φαίνεται ότι της έκαναν και θυσία ταύρου και αλόγου, όπως δείχνουν λείψανα των σκελετών των ζώων που βρέθηκαν στον τάφο. Έθαψαν επίσης στο έξω κύριο μέρος του τάφου άνδρα πολεμιστή. Σε χρυσό δακτυλίδι από τον τάφο αυτό, με εικόνα λατρείας πάνω στην σφενδόνη, όπου η αρχιέρεια πάνω σε βάθρο ικετεύει, γράφει με <<κρητικά ιερογλυφικά>> τις λέξεις <<ζωνίτης που ικετεύει πάνω σε ειδικό βάθρο>>. Τα <<ιερογλυφικά>> είναι γραμμένα μπροστά από την ιέρεια προς τον μέρος του λατρευτή και τα έβλεπαν μέχρι σήμερα σαν ιπτάμενες πεταλούδες. Παρόμοιο δακτυλίδι με των Αρχανών βρέθηκε στον τάφο του Βαφειού, αλλά γράφει πάλι με <<κρητικά ιερογλυφικά>> την λέξη <<ζωνίτε>> στην Λακωνική διάλεκτο. Οι ανασκαφές στο Φουρνί έφεραν στο φως άφθονα και πολύτιμα ευρήματα, όπως σφραγίδες, (ιδιαίτερα πρώιμες από ελεφαντόδοντο), χάλκινα σκεύη, λίθινα αγγεία, ελεφάντινα πλακίδια με ανάγλυφες παραστάσεις, ειδώλια, λάρνακες, καθώς και ένα τεράστιο αριθμό πρώτης ποιότητας αγγείων.
Άλλος χώρος, εκτός από το νεκροταφείο, στον οποίο οφείλεται η ύπαρξή των κτιριακών συγκροτημάτων της μινωικής και μυκηναϊκής εποχής στις Αρχάνες, ήταν το βασιλικό ιερό κορυφής στον Γιούκτα.
Η σημερινή ονομασία του βουνού είναι παραφθορά της αρχαιότερης: Ιυτ(τ)ός > Ιυκτός > Γιούκτας. Στο Γιούκτα έχει ανασκαφεί ένα σημαντικότατο ιερό κορυφής της μινωικής εποχής. Το 1909 μια προκαταρκτική έρευνα του Έβανς αποκάλυψε ένα μεσομινωικό ιερό που περιβαλλόταν από κυκλώπειο τείχος. Η νεώτερη έρευνα (1974-1981) αποκατέστησε την αρχική ανακριβή κάτοψη του ιερού και έδωσε πλουσιότατα στοιχεία για τη μορφή των μινωικών ιερών κορυφής καθώς και θαυμάσια ευρήματα και στοιχεία για τη λατρεία. Στο ψηλότερο άνδηρο είχε χτιστεί επιμήκης βαθμιδωτός βωμός (τύπος γνωστός από παραστάσεις σφραγίδων) πάνω από βαθιές σχισμές στο φυσικό βράχο. Πολύ κοντά στο βωμό αποκαλύφθηκε βαθύ σπηλαιώδες χάσμα, που το άνοιγμά του είχε εντελώς φραχτεί από κάποια φυσική καταστροφή και από ανθρώπινη επέμβαση. Στο βάθος του χάσματος βρέθηκε επίχωση, πλούσια σε κεραμική, και πήλινα αφιερώματα. Στη μινωική εποχή ήταν ανοιχτό και είχε λατρευτική χρήση με ειδικό ρόλο στη λατρεία. Ο βωμός άλλωστε είχε χτιστεί σχεδόν στο χείλος του. Κοντά στο βωμό βρέθηκε ένας θησαυρός από χάλκινους διπλούς πελέκεις (πρώτη φορά σε ιερό κορυφής), αναθηματικά χάλκινα ειδώλια λατρευτών, πήλινα ειδώλια και αναθηματικά ανθρώπινα μέλη. Ο βωμός περιείχε πλήθος πήλινων ειδωλίων, αναθηματικά κεφάλια ταύρων, φίδια, πουλιά, πήλινα σφαιρίδια, ζώδια και σιγμοειδή αντικείμενα, που ίσως συμβολίζουν έμβρυα. Ανάλογα αντικείμενα έχουμε και στο χάσμα. Ακόμη, στο χώρο βρέθηκαν μια σειρά από λίθινες τράπεζες προσφορών και αρκετοί σφραγιδόλιθοι. Πολλές τράπεζες προσφορών είναι ενεπίγραφες με Γραμμική Α, τα κείμενα των όποίων αναφέρονται στα θρησκευτικά πιστεύω των μινωιτών άλλά και στην χρήση του ιερού. Σε μια επιγραφή γράφει ότι η τράπεζα αφιερώθηκε μαζί με θυμίαμα από μια κοπέλα η οποία παραπάτησε και πέφτοντας στο χάσμα δεν έπαθε τίποτε, ζητά δε άφεση αμαρτιών και <<πέταγμα αυτών στο χάσμα>>. Το ίδιο γράφει για την άφεση αμαρτιών σε σχέση με το χάσμα και το κουταλάκι από τον Τρούλο Αρχανών αλλά και επιγραφές που έχουν βρεθεί σε τράπεζες προσφορών στο Δικταίο Άντρο και αλλού. Μια άλλη πάλι από μια κοπέλα από το Λασίθι με θυμίαμα από φυτά της Δίκτης και της Ίδης.
Από την αρχαιότητα ως τα νεώτερα χρόνια ο Γιούκτας είχε θεωρηθεί ο μυθικός τόπος ταφής του Διός. Ο Κρητικός Ζευς (Κρηταγενής) είχε τη μοναδική ιδιότητα να είναι θνητός, ώστε οι Κρήτες να θεωρηθούν ψεύτες από τους άλλους Έλληνες. Πιθανή εξήγηση αυτής της ιδιαιτερότητας είναι ότι ο Ζευς συσχετίστηκε από πολύ νωρίς στην Κρήτη με τον παλιό μινωικό θεό της γονιμότητας που, ακολουθώντας τον κύκλο της βλάστησης, γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο. Την παράδοση διέσωσαν και μεταγενέστεροι συγγραφείς ως τα βυζαντινά χρόνια. Τον 11ο αιώνα ο Μιχαήλ Ψελλός έγραφε ότι οι Κρήτες έδειχναν ένα σωρό από πέτρες, που σκέπαζε τον τάφο του Διός. Προφανώς πρόκειται για τα ερείπια του ιερού κορυφής, που ο λαός ονόμαζε μέχρι τελευταία Μνήμα του Ζιά (Δια). Στα χριστιανικά χρόνια η αρχαιότερη λατρεία αντικαταστάθηκε από τη λατρεία του Αφέντη Χριστού στο εκκλησάκι που ονομάζεται Μεταμόρφωση και είναι χτισμένο κοντά στο παλιό ιερό.

Άωρος. Ελεύθερνα Μυλοποτάμου .(βλ. Ελεύθερνα).
<< Η Άωρος ήταν πόλη της Κρήτης, που πείρε το όνομα της από τη νύμφη Αώρα. Μετονομάστηκε Ελευθήρα από το όνομα του Ελευθήρα ο οποίος ήταν ένας από τους Κουρήτες. Ο πολίτης λεγόταν Αώριος ή Αωρίτης όπως λέμε Αλωρίτης>>. (Στ.Βυζ.)

Βήνη. Περιοχή Γόρτυνας.
Πόλη της Κρήτης που βρισκόταν υπό την επιρροή της Γόρτυνας, πατρίδα του ποιητή Ριανού. Ερείπια της οχύρωσής της χρονολογούνται από την αρχή των αρχαϊκών χρόνων μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή, αναγνωρίστηκαν κοντά στο σημερινό χωριό Βένι.
<<Η Βήνη ήταν πόλη της Κρήτης αξαρτημένη από τη Γόρτυνα, το εθνικό ήταν Βηναίος. Ο ποιητής Ριανός έλεγαν ότι καταγόταν από αυτήν την πόλη και τον αποκαλούσαν Βηναίο ή ότι ήταν από την Κερέα και τον έλεγαν Κερεάτη ή απλά Κρητικό>> (Στ.Βυζ.)

Βιάννος. ΄Άνω Βιάννος Βιάννου.
Η Βιάννος ή Βίεννος βρίσκεται κάτω από τη σημερινή Επάνω Βιάννο. Σύμφωνα με το Στέφανο Βυζάντιο, η πόλη οφείλει την ονομασία της είτε στον ιδρυτή της Βίεννο – που ήταν ένας από τους Κουρήτες- είτε στη βίλλα (=πάλη) που έλαβε χώρα εδώ μεταξύ των γιων του Ποσειδώνος, Ώτου και Εφιάλτη, και του θεού Άρη. Οι κάτοικοι της πόλης ήταν Βιέννιοι ή Βιάννιοι. Η Βιάννος ήταν αυτόνομη πόλη, όπως συνάγεται από τα νομίσματά της, που έφεραν γυναικεία κεφαλή και άνθος, καθώς κι από τη συμφωνία της με την Τέω της Ιωνίας το 190 π.Χ. για το ιερό του Διονύσου και τη συμμαχία της με τον Ευμένη Β’, βασιλιά της Περγάμου. Πάντως φαίνεται ότι τελικά υπάχθηκε στην κυριαρχία της ισχυρής Ιεράπυτνας. Στο σύγχρονο χωριό έχει αποκαλυφθεί χριστιανικός τάφος χτιστός με μαρμάρινη πλάκα ενεπίγραφη. Στα Γαλανά Χαράκια της περιοχής ο Ν.Πλάτων ανάσκαψε 2 τάφους σε κοιλότητες βράχων με 30 ταφικούς πίθους και αγγεία πρωτομινωικής ΙΙΙ και μεσομινωικής Ι εποχής. Στην ίδια περιοχή, σε ύψωμα, ανασκάφτηκε οικία μεσομινωκή με τέσσερα δωμάτια, διαδρόμους, αυλές. Καταστράφηκε πιθανώς από φωτιά, και σε μερικές οικίες πρέπει να υπήρχε άνω όροφος με ξύλινες σκάλες. Βρέθηκαν μαγειρικά σκεύη, κεραμεική και χτιστές κιβωτιόσχημες εστίες. Στις Ρουσές Χόνδρου, ο Ν.Πλάτων ανάσκαψε μεσομινωική οικία-ιερό.
<< Η Βίεννος ήταν πόλη της Κρήτης. Άλλοι λένε ότι πείρε το όνομα της από τον Βίεννο, ο οποίος ήταν ένας από τους Κουρήτες και άλλοι από την βία που χρησιμοποίησαν κεταξύ τους τα παιδιά του Ποσειδώνα Ώτος και Εφιάλτης. Ο πολίτης λέγεται Βιέννιος. Υπάρχει και άλλη πόλη στη Γαλλία με το ίδιο όνομα, κοντά στον ποταμό Ροδανό, η οποία είναι αποικία της Κρητικής >>. (Στ. Βυζ.)
Βίεννος. Μεταξύ Φαλάσαρνας και Κριού Μετώπου.
Ήταν πόλη ή λιμάνι της Κρήτης, το οποίο ανήκε στην Πολυρρηνία και βρισκόταν στο ακρωτήριο του <<Κριού μέτοπον>> που αποτελεί το ΝΔ. άκρο της Κρήτης. Αναφέρεται στους Σταδιασμούς 335 και 336.

Βιώννος. Κεραμέ Αγίου Βασιλείου.

Βοιαί. Βλ. λήμμα λέξης Βοιόν.

Βοίβη. Κοντά στη Γόρτυνα , ίσως στο σημερινό χωριό Μπόμπια της επαρχίας Καινούργιου. Η Βοίβη της Θεσσαλίας έχει συγγένεια μακρινή με την Κρητική, αφού και τις δύο έκτισαν οι Μάγνητες.
<<........................υπάρχει και στην Κρήτη η Βοίβη κοντά στην Γόρτυνα...........>> (Στ.Βυζ.)
Βοίον
<> (Στ.Βυζ.)

Γάζα

Γλαμία. Πόλις, Κρήτες (Ησύχ.).

Γλήνος. Η πόλη πρέπει να είναι αποικία Μαγνήτων, άρα στην Μεσαρά, αφού υπάρχει πόλη με το ίδιο το ίδιο όνομα στη Θεσσαλία.

Γόρτυν. Γόρτυνα Μεσαράς.
Γόρτυν. Η Γόρτυν (και Γόρτυνα, Γόρτυς, Κόρτυς= κραταιά, ισχυρά), αρχαία πόλη της Κρήτης, χτισμένη στις όχθες του ποταμού Ληθαίου, σημερινού Μητροπολιανού, εκτεινόταν στην πεδιάδα της Μεσαράς κοντά στο χωριό Άγιοι Δέκα. Πήρε την ονομασία της από τον Γόρτυνα, γιο του Τεγεάτη από την Αρκαδία ή του Ραδαμάνθιος. Η αρχαία παράδοση απέδιδε στη Γόρτυνα και άλλες, μυθικές ονομασίες, όπως Ελώτις, Λάρισα, Κρημνία. Όμως ο Όμηρος την αναφέρει ήδη στην Ιλιάδα Β646, ως <<Γόρτυνα τειχιόεσσαν>>. Κατά το Στράβωνα (1, 478) η Γόρτυνα ήταν δεύτερη σε δύναμη μετά την Κνωσό, βρισκόταν σε πεδιάδα και ίσως είχε παλαιότερα τείχη (όπως γράφει και ο Όμηρος) τα οποία αργότερα χάλασε και έμεινε για πάντα χωρίς αυτά. Από τον ίδιο πληροφορούμαστε ακόμη ότι ο Πτολεμαίος ο Φιλοπάτωρ άρχισε να τειχίζει τη Γόρτυνα, χωρίς όμως να τελειώσει το έργο. Στα κλασικά χρόνια η Γόρτυνα ήταν εύπορη, ισχυρή και ευνομούμενη, όπως μαρτυρεί ο Πλάτων στους Νόμους (4,708), και άλλοτε συμμαχούσε με την Κνωσό και άλλοτε την αντιμαχόταν για την ηγεμονία της Κρήτης. Τον 3ο π.Χ. αιώνα οι Γορτύνιοι κατέλαβαν εδάφη που ανήκαν στη Φαιστό, (καθώς και το λιμάνι της Μάταλο (σήμερα Μάταλα). Ο Μάταλος και ο Λεβήν ήταν τα δυο λιμάνια της Γόρτυνας στο Λιβυκό Πέλαγος. Σύμφωνα με τους μύθους, ο Ζευς, όταν μεταμορφώθηκε σε ταύρο, απήγαγε από τη Φοινίκη την κόρη του Αγήνορος, Ευρώπη, την έφερε στην Κρήτη και την οδήγησε από το Ληθαίο ποταμό στη Γόρτυνα. Σε ανάμνηση του γεγονότος οι κάτοικοι καθιέρωσαν τα Ελλώτια, γιορτή προς τιμή της Ευρώπης, και στα περισσότερα νομίσματα τους απεικόνισαν την Ευρώπη καθισμένη στη ράχη ενός ταύρου. Στη διάρκεια των εμφυλίων ερίδων ανάμεσα στην Αχαϊκή και την Αιτωλική Συμπολιτεία, οι Γορτύνιοι πήραν το μέρος των Ρωμαίων, όταν αυτοί αναμίχθηκαν στις υποθέσεις τη Κρήτης. Όταν η Κρήτη υποτάχθηκε στον Καικίλιο Μέτελλο το 68 π.Χ. και η Κνωσσός και οι άλλες πόλεις της Κρήτης καταστράφηκαν από τους Ρωμαίους, η Γόρτυνα έμεινε απείραχτη. Η ανάπτυξή της ευνοήθηκε από τους Ρωμαίους, που την αναγνώριζαν ως πρωτεύουσα του νησιού. Έγινε η πολυανθρωπότερη πόλη και έδρα του Ρωμαίου διοικητή της Κρήτης. Η ακμή της μαρτυρείται από τα εκτεταμένα ερείπια αυτής της περιόδου. Η Γόρτυνα ήταν η πρώτη πόλη της Κρήτης, που προσχώρησε στον χριστιανισμό. Από εκεί καταγόταν ο πρώτος της επίσκοπος Τίτος και στο διωγμό του Δεκίου (250 μ.Χ.) μαρτύρησαν εκεί οι Άγιοι Δέκα στην τοποθεσία Αλώνιον, σε ανάμνηση των οποίων δόθηκε και η ονομασία στο σημερινό χωριό. Από τη Γόρτυνα κατάγονταν πέντε από τους Αγίους Δέκα: οι Θεόδουλος, Σατορνίλος, Εύπορος, Γελάσιος και Ευνικιανός. Οι υπόλοιποι πέντε Άγιοι ήταν ο Πόμπιος από τη Λεβήνα, ο Αγαθόπους από το Πάνορμο, ο Βασιλείδης από την Κυδωνία, ο Ζωτικός από την Κνωσό και ο Ευάρεστος από το Ηράκλειο. Στη Γόρτυνα χτίστηκαν οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί της Κρήτης, ανάμεσα στους οποίους η μητρόπολη του Αγίου Τίτου (η ανάμνηση σώζεται στο σημερινό χωριό Μητρόπολη). Η πόλη συνέχισε να ακμάζει και στα βυζαντινά χρόνια μέχρι την κατάληψη της Κρήτης από τους Άραβες το 863. Κατοίκηση του χώρου διαπιστώνεται ως τα χρόνια της φραγκοκρατίας, όποτε η θέση εγκαταλείφθηκε. (εγκ. Π.Λ.Μ.).

Η πόλη απλώνεται στο χώρο των σημερινών χωριών Αγίων Δέκα και Μητροπόλεως της επαρχίας Καινούργιου, τα δε σωζόμενα ερείπια ενός θεάτρου, ενός αμφιθεάτρου, λουτρών, υδραγωγείου και πολλών άλλων δημοσίων οικοδομών δείχνουν την μεγάλη έκταση της πόλης, της οποίας η διάμετρος κατά Στράβωνα ήταν 50 σταδίων. Οι ανασκαφές που έγιναν από τον Halbherr έφεραν στο φως πολλά άλλα σπουδαιότατα αρχαιολ. μνημεία, μεταξύ των οποίων και την περίφημη επιγραφή των Νόμων της Γόρτυνας.

Το κέντρο της πόλης εκαλείτο Πύθιον. Το όνομα της Γόρτυνας δεν αναφέρεται μεταξύ των πόλεων, που αντιστάθηκαν στον Μέτελλο, ούτε μεταξύ αυτών, τις οποίες υπέταξε και κατέστρεψε,(όπως αναφέραμε πιο πάνω). Από αυτό εξηγείται γιατί ο Μέτελλος έκοψε στη Γόρτυνα και όχι σε άλλη πόλη το νόμισμα που φέρει τα σύμβολα του και την κεφαλή της Ρώμης και γιατί επίσης από τους Ρωμαίους η πόλη έγινε Μητρόπολις της Κρήτης. Από τη Γόρτυνα καταγόταν ο μουσικός (αυλός) Ευφράνορας.
<<Η Γόρτυνα ήταν πόλη της Κρήτης που ονομάστηκε έτσι από το όνομα του ήρωα Γόρτυος. Παλαιότερα λεγόταν Ελλωτίς (διότι έτσι καλούσαν οι Κρήτες την Ευρώπη), έπειτα την έλεγαν Λάρισσα, αργότερα Κρημνία και στο τέλος Γόρτυς ή Γόρτυν ή Γόρτυνα >> (Στ.Βυζ.).

Γορτύνη.
<< Γορτύνη λεγόταν η πόλη και Γορτύνιος αυτός που καταγόταν από αυτόν τον τόπο>> (Σούδα).
Γουρνιά. Μινωική πόλη, που είναι άγνωστο το μινωικό της όνομα, στη βορειοανατολική περιοχή της Κρήτης, κοντά στον κόλπο του Μεραμπέλου. Μακριά από τα μεγάλα ανάκτορα της εποχής, δέσποζε στο λεγόμενο Ισθμό της Ιεράπετρας, με επίνειο την Παχειά Άμμο, ενώ τα νεκροταφεία της αποκαλύφτηκαν στην παραλιακή περιοχή του Σφουγγαρά. Η μόνη, ως σήμερα, γνωστή μινωική πολίχνη παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον δίνοντας μια εικόνα οργανωμένου οικιστικού συγκροτήματος των μινωικών χρόνων και άφθονες μαρτυρίες για την καθημερινή ζωή της Νεοανακτορικής και της Μετανακτορικής περιόδου.
Ο οικισμός απλώνεται στις πλαγιές ενός χαμήλού λόφου, κοντά στη θάλασσα, και είναι διευθετημένος σε τρία επίπεδα. Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται μικρό ανάκτορο στον τύπο των μεγάλων ανακτόρων - με κεντρική αυλή και διαμερίσματα, σειρές από αποθήκες και εργαστήρια. Ένα πλάτωμα, στα νότια του ανακτόρου, ίσως χρησίμευε ως Αγορά, ένας ναΐσκος στα βόρεια του ανακτόρου, που είχε κατασκευαστεί στη μετανακτορική περίοδο, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ιερού κτίσματος ανεξάρτητου από την ανακτορική περίοδο, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ιερού κτίσματος ανεξάρτητου από την ανακτορική κατοικία. Οι σωζόμενες πέτρινες κλίμακες και ίχνη για την τοποθέτηση ξύλινων κλιμάκων μαρτυρούν ότι ορισμένα σπίτια θα είχαν και δεύτερο πάτωμα. Πολλά σπίτια χρησιμοποιούν ως άνδηρο το δώμα του πλαϊνού χαμηλότερου σπιτιού, φαινόμενο που παρατηρείται και σήμερα ακόμα σε πολλές ελληνικές περιοχές. Τα κινητά ευρήματα της ανασκαφής : ωραία πολύχρωμα κεραμικά με θαυμάσια διακόσμηση, κυρίως θέματα από το θαλασσινό κόσμο που έχουν αποδοθεί με πολλή ελευθερία, πήλινες σαρκοφάγοι κ.α. δίνουν εντυπωσιακή εικόνα της τέχνης ιδίως της Νεοανακτορικής περιόδου. Η καλύτερη άποψη της πόλης είναι από την ανατολική πλευρά, όπου σώζονται καλύτερα τα σπίτια και φαίνονται οι ανηφορικοί δρόμοι.

Γράμμιον
O Pashley και ο Kiepert τοποθετούν την πόλη αυτή εκεί που είναι σήμερα τα ερείπια της λεγομένης Ερημούπολης, στην ανατολική ακτή της επαρχίας Σητείας στο κόλπο του Παλαιοκάστρου, βόρεια της Ιτάνου.
<<Γράμμιον. Είναι πόλη στην Κρήτη και οι πολίτες καλούνται Γραμμίται ή Γραμμίσιοι............>> (Στ.Βυζ.)

Δαίδαλα
<< Δαίδαλα. ................ υπάρχει και άλλη πόλη στην Κρήτη, ο Πολίτης λέγεται Δαιδαλεύς όπως Σαμόσατα Σαμοσατεύς και Δαιδαλίς το θηλυκό>> (Στ.Βυζ.).
Δία, η. Νησί του Κρητικού Πελάγους που υπάγεται στην κοινότητα Ελαίας, της επαρχίας Πεδιάδας, του νομού Ηρακλείου. Εκτείνεται βορειοανατολικά και σε απόσταση 5,4 περίπου μιλίων από το Ηράκλειο. Σύμφωνα με το μύθο, ο Θησέας, μετά το φόνο του Μινώταυρου, μετέφερε την Αριάδνη στο νησάκι της Δίας. Εκεί η Αριάδνη συνάντησε το Διόνυσο και αναλήφθηκε μαζί του στον ουρανό. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές του μύθου, τα γεγονότα δε συνέβησαν στη Δία της Κρήτης αλλά στο ομώνυμο νησάκι της Νάξου. Το 1976 η ερευνητική ομάδα του Κουστώ έκανε καταδύσεις στην υποθαλάσσια περιοχή της Δίας, όπου ανακάλυψε τα λείψανα ενός βυθισμένου αρχαίου λιμανιού, το οποίο θεωρήθηκε μινωικό. Φαίνεται ότι πέρα από το λιμάνι, το νησάκι είχε κατοικηθεί πυκνά. Καταστράφηκε όμως εξαιτίας ίσως της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας (1643-1623 π.Χ.), ένα τμήμα του καταβυθίστηκε και στη συνέχεια έμεινε ακατοίκητο μέχρι τις μέρες μας. Τα αρχαία κείμενα δεν μνημονεύουν το λιμάνι της Δίας.
<<Δία. ................................ δ΄ νησί κοντά στην Κνωσό της Κρήτης, το εθνικό εκαλείτο Διεύς, και το θηλυκό Διάς........>> (Στ.Βυζ.).

Διατόνιον. Προσαρτήθηκε από την Κνωσό. Άγνωστο αν ήταν πόλη.
Η πόλη(;) τοποθετείται μεταξύ Κνωσού και Λύττου. Ενωρίς υπήχθη στην κυριαρχία της Κνωσού, αλλά κατά τον πόλεμο μεταξύ Γορτυνίων και Κνωσίων, οι Γορτύνιοι υπερισχύσαντες απέσπασαν αυτήν από την Κνωσό και την παρέδωσαν στη Λύττο.(Πολυβ.23,15 - Στρ.10,479). Σήμερα μεταξύ Κνωσού και Λύττου βρίσκεται το χωριό Αϊτάνια, που φέρει όνομα που προσεγγίζει το όνομα αυτής της αρχαίας πόλης. Υποθέτουν επίσης ότι ήταν τμήμα της Λυκάστου. (βλ. λήμμα στη λέξη Λύκαστος).

Δικταίον Άντρον.
Σπήλαιο κοντά στο χωριό Ψυχρό, στο όρος Δίκτη. Είναι γνωστό ως Δικταίον Άντρον και χαρακτηρίστηκε από τους αρχαίους συγγραφείς ως ο χώρος όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Δίας, αλλά και ο τόπος όπου ο Δίας ενώθηκε με την Ευρώπη (εκτός από τη Γόρτυνα). Ο Χώρος του σπηλαίου ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Δικταίου ή Κρηταγενή Δία, ο οποίος συνδεόταν και με το Ιδαίον άντρο. Ο ύμνος που έψαλλαν προς τιμής του βρέθηκε σε επιγραφή του 2ου μ.Χ. αιώνα στο Παλαίκαστρο.
Οι περιστασιακές έρευνες στο Σπήλαιο του Ψυχρού έφεραν στο φως τράπεζες προσφορών, χάλκινα ειδώλια λατρευτών, διπλούς πελέκεις (όπως αυτοί που βρέθηκαν στο Αρκαλοχώρι), αγγεία, εργαλεία και κοσμήματα. Όλα χρονολογούνται στους υστερομινωικούς χρόνους.
Δίον. Στον όρμο Φόδελε;. ( εκ των μεσογείων της Κρήτης, κατά τον Πλίνιο). Η πληροφορία του Πλίνιου πρέπει να είναι σωστή, και η πόλη πρέπει να βρίσκεται στη Μεσαρά κτισμένη από τους Μάγνητες, αφού τέτοια πόλη υπάρχει και στην Θεσσαλία.

Δουλωπολις. Τέσσερα σημερινά χωριά της Κρήτης φέρουν όνομα που προσεγγίζει σαυτό της αρχαίας πόλης, το χωριό Αποδούλου στην Αμπαδιά Αμαρίου, το Δούλη ή Δούλι στη Μεγάλη Βρύση Μονοφατσίου, τα Δουλιανά στο Βάμο Αποκορώνου και το χωριό Σκλαβοπούλα Σελίνου στο νομό Χανίων. Πιθανότερη τοποθεσία της αρχαίας πόλης είναι αυτή στο χωριό Σκλαβοπούλα Σελίνου.
<< Δούλων πόλις..........................Υπάρχει και στην Κρήτη Δουλόπολις που διαθέτει χίλιους άνδρας.........>> (Στ.Βυζ,).
<<Δούλων πόλις....................Υπάρχει και στην Κρήτη Δουλόπολις όπως αναφέρει στα Κρητικά ο Σωσικράτης>> (Σούδα)

Δραγμός, ο. Μεταξύ Ιτάνου και Πραισού, όπως συμπεραίνεται από επιγραφή που βρέθηκε στην Ίτανο και αναφέρεται στο 58-57 π.Χ., κοντά στο Δικταίον Ιερόν (Παλαίκαστρο Σητείας).
Ο Στεφ. Βυζάντιος γράφει: ΟΔραγμός είναι πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Ξενίων στα Κρητικά, το εθνικό όνομα ήταν Δράγμιος ή Δραγμίτης.
Η πόλη ασκούσε απόλυτο έλεγχο στο Δικταίο ιερό, από το οποίο είχε οικονομικά οφέλη. Στον 3ο π.Χ. αιώνα περίπου, η Πραισός κατέλαβε την πόλη και έτσι ο έλεγχος του ιερού πέρασε στους πραισίους. Το γεγονός δελέασε την Ιεράπυτνα που, αργότερα, κατέλαβε την Πραισό και ο έλεγχος του ιερού πέρασε έτσι, τελικά στους Ιεραπυτνίους. Ο χώρος που βρίσκεται η πόλη, μας προσφέρει την εικόνα μιας σχεδόν άθικτης μινωικής πόλης με την γύρω περιοχή της. Ο οικισμός βρίσκεται στην παράκτια πεδιάδα του Ρουσόλακκου και φαίνεται ότι κάλυπτε έκταση μεγαλύτερη από 30 στρέμματα, πράγμα που τον κάνει να είναι η δεύτερη σε μέγεθος, μετά την Κνωσό, κρητική πόλη. Νεκροταφεία και μεμονωμένες ταφές εντοπίστηκαν κατά μήκος των οδικών αρτηριών που ξεκινούσαν απ’ αυτήν: στο Σαραντάρι προς τα βορειοδυτικά, στην Άσπα και στο Πάτημα προς το ανατολικά, στις βόρειες πλαγιές του Πετσοφά, στην νότια πλαγιά του Καστριού στα Ελληνικά και κοντά στα σημερινά χωριά Αγκαθιά, Αγία Τριάδα καιΆγιο Αντώνιο. Ένα ιερό κορυφής έχει βρεθεί στην κορυφή του Πετσοφά που είχε και ένα σπήλαιο στη βορινή πλευρά του. Θέση ακρόπολης είχαν το ακρωτήρι και ο λόφος του Καστριού. Τα λατομεία ψαμμόλιθου, με τον οποίο κτίστηκαν τα καλύτερα οικοδομήματα της πόλης, βρίσκονται στη θέση Σκαριά, κατά μήκος της παραλίας, προς τα ανατολικά. Ένα οδικό δίκτυο, που η αρχή της κατασκευής του ανάγεται στην περίοδο των παλαιών ανακτόρων συνέδεε την πόλη με άλλα μινωικά κέντρα στα νότια και τα δυτικά. Κατά το τέλος της περιόδου των παλαιών ανακτόρων υπήρξε μια εκτεταμένη καταστροφή που την ακολούθησε η ανοικοδόμηση της πόλης, βάσει ενός καλοσχεδιασμένου ρυμοτομικού ιστού, κατά την μεσομινωική ΙΙΙΒ/υστερομινωική ΙΑ περίοδο. Η νεοανακτορική πόλη μας δίνει το πιο σαφές δείγμα της μινωικής πολεοδομίας, με πλατείς δρόμους και μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα. Υπάρχουν στοιχεία για μία μικρή σεισμική καταστροφή κατά την υστερομινωική ΙΑ φάση, η οποία πρέπει ίσως να συνδεθεί με την έκρηξη της Θήρας γύρω στο 1628 π.Χ. Άλλα στοιχεία αποκαλύπτουν νέα καταστροφή από φωτιά κατά το ανεπτυγμένο στάδιο της υστερομινωικής ΙΒ βαθμίδας, γύρω στο 1500 π.Χ., ύστερα από την οποία η πόλη ανοικοδομήθηκε και πάλι. Μετά από αλλεπάλληλες καταστροφές σε διαφορετικές περιόδους, η πόλη άρχισε να εγκαταλείπεται βαθμιαία κατά το πρώιμο τμήμα της υστερομινωικής ΙΙΙΒ φάσης. Οι έσχατες εγκαταστάσεις της πόλης περιορίστηκαν στο Καστρί κατά την υστερομινωική ΙΙΙγ φάση και μετά από αυτήν το αρχαίο τούτο κέντρο ερημώθηκε για πάντα. Ο χώρος του όμως αφιερώθηκε στον Δικταίο Δία και για τον θεό αυτόν κτίστηκε ένας ναός κατά την γεωμετρική περίοδο πάνω από τα μινωικά κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου Χ. Ο εν λόγω ναός, που δεν σώζεται, φαίνεται ότι ανοικοδομήθηκε επανειλημμένα προτούκαταστραφεί οριστικά κατά τα ελληνιστικά χρόνια. Η λατρεία του Δικταίου Διός φαίνεται ότι γνώρισε μία σύντομη αναβίωση κατά την ρωμαϊκή περίοδο, δεδομένου ότι βρέθηκε στην θέση του ναού μια επιγραφή του 2ου μ.Χ. αιώνα που περιέχει τον “ Ύμνο στον Δικταίο Δία” τον οποίο έψαλλαν γυμνοί ασπιδοφόροι νέοι που εμιμούντο τους Κουρήτες που έλαβαν μέρος στη γέννηση του Δία.

Η πλάκα είναι αμφίγραφη δηλαδή γραμμένη και από τα δύο μέρη και λείπει μόνο ένα μικρό τμήμα της. Το περίεργο είναι ότι και στις δύο πλευρές επαναλαμβάνεται με ελάχιστες διαφορές το ίδιο κείμενο και αυτό έδωσε λαβή να πιστέψουν ορισμένοι μελετητές πως λάθη του χαράκτη τον υποχρέωσαν να ξαναγράψει το κείμενο στην άλλη πλευρά. Το περιεχόμενο του ύμνου είναι επίκληση προς το Δικταίο Δία που επισκέπτεται κάθε χρόνο την Δίκτη με τους Κουρήτες. Εξυμνούνται τα αγαθά και η παντοδυναμία του και γίνεται παράκληση να φέρει στους ανθρώπους την ευτυχία, στη γη την ευφορία των καρπών, την προστασία των στρατών, των θαλασσοπόρων κλπ. Πιστεύεται πως η λατρεία στο ιερό λόγω της φύσης της θα είχε μυστηριακό χαρακτήρα και τα ευρήματα δείχνουν πως ήταν συνεχής από τους Γεωμετρικούς Χρόνους ως την Ρωμαϊκή κατάκτηση. Τα στοιχεία της ανασκαφής μας οδηγούν στην υπόθεση πως οι Χριστιανοί του τέλους του 4ου μ.Χ. αιώνα, τότε που ο υπέρμετρος θρησκευτικός φανατισμός είχε στραφεί εναντίον κάθε αρχαίου ειδωλολατρικού στοιχείου, κατέστρεψε εκ θεμελίων τον ναό και κομμάτιασε τη διακόσμησή του, από την οποία βρέθηκαν ελάχιστα, αλλά χαρακτηριστικά κομμάτια, όπως ακροκέραμα σε σχήμα έκτυπης κεφαλής Μέδουσας, μια πήλινη σίμη (διακοσμητική ταινία) του 6ου αιώνα π.Χ., πήλινες πλάκες με παράσταση πολεμιστού που ανεβαίνει στο άρμα που το σύρουν δύο άλογα ενώ κάτω τρέχει ένας σκύλος. Επίσης βρέθηκαν τέσσερις χάλκινες ασπίδες, τρίποδες, κύπελλα, μινιατούρες πανοπλιών και ειδώλια. Στον περίβολο του ιερού αποκαλύφθηκε ο βωμός.

Η αρχαία αυτή πόλη, όπως και η Αρκαδία, η Κάντανος, η Έλυρος, η Ίνατος και η Ολούς, είχαν οριστεί για την εγκατάσταση ξένων. Υπέθεσαν ότι εδώ είναι η αρχαία πόλη Δραγμός, επειδή στην επιγραφή της διαιτησίας των Μαγνήτων, για τη διαφορά μεταξύ Ιτανίων και Ιεραπυτνίων, που βρίσκεται στη μονή Τοπλού αναφέρεται ότι : Ιτανίους πόλιν οικούντες επιθαλάσσιον και χώραν έχοντες προγονικήν γειτονούσαν τω του Διός του Δικταίου ιερώ (στίχοι 35-37)... χώρας Ελείας παρορούσης τω ιερώ (στιχ.75) και Ελεία χώρα, λεγόταν η περιοχή του σημερινού Ρουσόλακκου, ο οποίος έχει βάλτους, υπέθεσαν ότι εδώ βρισκόταν το περίφημο Δικταίο Ιερό.

Το Παλαίκαστρο (ίσως Δραγμός) ανασκάφηκε από την εν Αθήναις Βρετανική Αρχαιολογική σχολή. Κατά την πρώτη περίοδο της ανασκαφής (1902-1908) υπό την διεύθυνση των Ρ.Μποζανκέ και Ρ.Ντώκινς, αποκαλύφθηκαν ο κεντρικός δρόμος και μεγάλες οικίες στο κέντρο της μινωικής πόλης, ο ναός του Δικταίου Διός, νεκροταφεία και κατοικίες στην περιφέρεια και στο ιερό κορυφής του Πετσοφά. Ανασκάφηκε ο περίβολος και άλλα αρχιτεκτονικά μέρη του ναού, όπως και ο βωμός, γεμάτος στάχτη. Εκεί βρέθηκαν πήλινες πλάκες από τη στέγη του ναού με πολεμικά άρματα, ένα λιοντάρι πήλινο, που μαρτυρεί την επιβίωση της λατρείας της Ρέας, και το σπουδαιότερο, ο Ύμνος του κρηταγενή Δία, γραμμένος σε πλάκα όπως αναφέραμε προηγουμένως που την είχαν σπάσει σε πολλά κομμάτια και διασκορπίστηκαν, ίσως κατά τους χριστιανικούς χρόνους. Κατά την δεύτερη περίοδο (1962-1963) υπό την διεύθυνση του Λ.Σάκετ ερευνήθηκαν το οικοδομικό τετράγωνο Ν και τα μινωικά λείψανα στο στο Καστρί. Κατά την Τρίτη περίοδο (από το 1986 και ύστερα), υπό την διεύθυνση των Σάκετ και Τζ. Μακγκλιβρυ καθαρίστηκαν ορισμένα κτήρια στον βόρειο τομέα της πόλης. Το 1983 πραγματοποιήθηκε μία τοπογραφική και μαγνητική μελέτη του όλου χώρου. Σωστικές εξάλλου ανασκαφές της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (1971-1972) υπό τον Κ. Δαβάρα έφεραν στο φως έναν κλίβανο, δύο οικίες στα ανατολικά της πόλης και νέο υλικό από τον Πετσοφά. Σε πιο πρόσφατες ανασκαφές, από το 1987 μέχρι το 1990, οι Άγγλοι αρχαιολόγοι βρήκαν εδώ τα κομμάτια ενός χρυσελεφάντινου αγάλματος ύψους περίπου μισού μέτρου, γνωστού με το όνομα Κούρος του Παλαίκαστρου, που σήμερα βρίσκεται στο μουσείο της Σητείας. Κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο οι κατακτητές, με τις βόμβες τους, έκαναν μεγάλες καταστροφές στον αρχαιολογικό χώρο. Επίσης στον πόλεμο αυτό, ο ιταλός λοχαγός πεζικού της μεραρχίας Σιέννα Ιωσήφ Μπορσάρι κατάστρεψε τον Αύγουστο του 1942, σκοπίμως και εγκληματικά, τελείως τα μινωικά λείψανα της πανάρχαιας πόλης. Ενώ είχε άφθονο πολεμικό υλικό στη διάθεση του, υποχρέωσε τους κατοίκους που αγγάρεψε γιαυτό το σκοπό να αφαιρέσουν όλους τους λίθους των σωζόμενων μνημείων, ούτως ώστε η καταστροφή να είναι ανεπανόρθωτη.(Έκθεσις, της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων, εν Κρήτη σελ.93.Σύνταξίς 29/6-6/8/1945. Ν.Καζαντζάκης - Ι.Καλιτσουνάκης - Ι.Κακριδής).

Δρήρος, η. Ύψωμα Αγίου Αντωνίου, ανατολικά της Νεάπολης Μεραμπέλλου.
Η πόλη δεν ήταν γνωστή παρά μόνο από το γραμματικό κανόνα, του γραμματικού Θεόγνωστου: << τα διά του ηρος δισύλλαβα, κύριά τε και προσηγορικά, οποίας αν είη τάσεως, δια του η γράφεται, οίον Σήρος, όνομα κύριον, Δρήρος πόλις Κρητική>>. Τον Δεκέμβριο του 1855 κάποιος γεωργός βρήκε στη θέση Χώραις, μεταξύ Νεάπολης και Φουρνής Μεραμβέλλου, πάνω στο λόφο επιγραφή. Έτσι εντοπίστηκε η πόλη και πολλές πληροφορίες ήλθαν στο φως για την ιστορία της. Τα ερείπια είναι εκτεταμένα, καλύπτουν τους δύο λόφους, πάνω στο ένα βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αντωνίου, και λέγεται <<Χώραις>>. Τα νομίσματα που βρέθηκαν αποδίδονται με αμφιβολία στην πόλη αυτή.
Η περιοχή της πόλης της Δρήρου, χωρίζεται από εκείνη της Μιλάτου, από το απότομο και ψηλό βουνό, Ο Τίμιος Σταυρός, το Κάδιστον των αρχαίων. Η ιστορία της δίνεται ικανοποιητικά μέσα από τα μνημεία και της επιγραφές της. Οι εκτεταμένες ανασκαφές στην περιοχή των δύο χαμηλών λόφων, που ως πρόβουνα του Κάδιστου οροθετούν την πεδιάδα της Φουρνής από Β. έχουν αποκαλύψει ολόκληρη σχεδόν την αρχαία, μεταμινωική πόλη της Δρήρου με το νεκροταφείο της. Μινωικά ίχνη είναι άγνωστα στην περιοχή και τα πρωιμότερα κατάλοιπα είναι υπομινωικά. Φαίνεται ότι και η Δρήρος ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των κρητικών πόλεων που χτίζονται μετά από τα κύματα των εισβολών και επιδρομών, τα οποία αποδίδονται στους “Λαούς της Θαλάσσης” και στους “Δωριείς” (όπως το Βρώκαστρο, το Καβούσι και ο Πρινιάς) και είναι πόλεις φυσικά οχυρές. Η πόλη της Δρήρου πρέπει να άκμασε κατά την γεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο, γιατί τα εκτεταμένα ερείπια που έχουν διασωθεί ανήκουν κυρίως στην περίοδο από τον 8ο ως τον 6ο π.Χ. αιώνα. Στην ίδια εποχή ανήκει και μεγάλος αριθμός από τις επιγραφές που βρέθηκαν εκεί, ανάμεσά τους και ο περίφημος “ιερός νόμος” της Δρήρου, ο παλαιότερος από όσους μας έχουν διασωθεί. Πρόκειται ουσιαστικά για έναν νομικό κώδικα της πόλης, που συντάχθηκε τον 7ο π.Χ. αιώνα, εποχή κατά την οποία οι ελληνικές πόλεις, η μία μετά την άλλη, αρχίζουν να κωδικοποιούν τους νόμους τους ως ένα είδος Συντάγματος. Σύμφωνα με τη φιλολογική παράδοση, η Κρήτη υπήρξε πρωτοπόρα σε αυτό το πεδίο και η επιγραφή της Δρήρου αποτελεί την παλαιότερη αρχαιολογική ένδειξη του θεσμού. Για την κλασική περίοδο της Δρήρου όχι μόνο δεν υπάρχει καμιά ιστορική μνεία, αλλά και η σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ερειπίων στην περιοχή μαρτυρεί ότι η πόλη, ακόμη και αν υπήρχε, κατά τον 5οκαι 4ο π.Χ. αιώνα, σίγουρα δεν ήταν σε ακμή. Τον 3ο π.Χ. αιώνα η Δρήρος είναι σύμμαχος της Κνωσού και αντίπαλος των γειτονικών πόλεων Λύττου και Μιλάτου. Η μεγάλη έχθρα των Δρηρίων προς τους γείτονες τους εκφράζεται θαυμάσια στον περίφημο όρκο των Δρηρίων Εφήβων, που διασώζεται σε επιγραφή του τέλους του 3ου π.Χ. αιώνα. Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στην Κωνσταντινούπολη στο επιγραφικό Μουσείο. Δημοσιεύτηκε αρχικά από το βρυσανό γιατρό Βελονάκη στην εφημερίδα “Αθηνά” το 1855. Στο κείμενο του όρκου αυτού, που ήταν γραμμένο στη δωρική διάλεκτο και κατά τον αρχαϊκό τρόπο “επί κύρβεως”, δηλ. πάνω σε μια τετράπλευρη περιστρεφόμενη στήλη, διακρίνονται, πέρα από τις εξωτερικές έχθρες των Δρηρίων, και εσωτερικές διχόνοιες. Γι’ αυτόν τον λόγο η αναγραφή του όρκου αυτού, στο τέλος του 3ου π.Χ. αιώνα, σε στήλη στο πρυτανείο της πόλης (“ανδρείον”), αποδίδεται σε εσωτερικά προβλήματα και σε αναζωογόνηση της συμμαχίας με την Κνωσό εν όψει του πολέμου κατά των Λυττίων το 220 π.Χ. Επίσης, όπως προκύπτει από άλλες επιγραφές, το πολίτευμα της πόλης γίνεται αυτή την εποχή δημοκρατικότερο και οι σχέσεις με τη γειτονικήΜίλατο βελτιώνονται. Δεν γνωρίζομε τι συνέβη στις αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα και κατά περίεργο τρόπο η Δρήρος δεν εμφανίζεται στη συνθήκη των κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου το 183 π.Χ. Φαίνεται όμως έτι τον 2ο π.Χ. αιώνα η Δρήρος παύει τελικά να είναι ανεξάρτητη πόλη και υπάγεται στην Κνωσό (ή, σύμφωνα με κάποιες άλλες επιγραφικές πληροφορίες, στη Λύττο). Στα ρωμαϊκά χρόνια ο ένας από τους δύο λόφους της πόλης, ο ανατολικός, αποκτά τείχος με πύργο, που βέβαια αποδεικνύει την εγκατάσταση ρωμαϊκής φρουράς. Οι κύριες θεότητες της πόλης ήταν πάντα ο Απόλλων Δελφίνιος και η Αθηνά Πολιούχος. Η τελευταία εικονίζεται και στα λίγα ελληνιστικά νομίσματα της Δρήρου που έχουν διασωθεί, τα οποία φέρουν από την μια όψη την κεφαλή της Θεάς και από την άλλη τα γράμματα ΔΡ. Από τα ευρήματα των ανασκαφών, εκτός από τις επιγραφές, ιδιαίτερα σημαντικά είναι τρία χάλκινα σφυρήλατα αγάλματα των αρχαϊκών χρόνων, που βρήκαν το 1935 χωρικοί αγρότες στο χώρο της Δρήρου κι’ ένα λίθινο γοργόνειο που βρήκε ο Ξανθουδίδης το 1917, από διακόσμηση αρχαϊκού ναού.

Ειλείθυιας ή Κουτσούρας σπήλαιο. Βρίσκεται στην τοποθεσία Κοπράνα ή Μεφεζέ Πεδιάδος σε απόσταση 9 χιλ. από το Ηράκλειο προς την Επισκοπή. Το στολίζουν σταλαγμίτες, κολώνες και λιμνούλες. Σ΄αυτό λατρεύτηκε επί πολλούς αιώνες η θεά Ειλείθυια, κόρη του Δία και της Ήρας, και μητέρα του Έρωτα. Ήταν η θεά των επιτόκων γυναικών και της μητρότητας. Τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν (νεολιθικά, πρωτομινωικά, μεσομινωικά, ρωμαϊκά κλπ.), ύστερα από τις ανασκαφές αποδεικνύουν την διάρκεια χρήσης του σπηλαίου.

Είνατος, η. Τσούτσουρος Μονοφατσίου. Λιμάνι της Πριανσού.

Είνατος και Ίνατος, η και Είνατον, το. Μικρή πόλης της Κρήτης, στις νότιες ακτές του νησιού, στον Κόλπο Τσούτσουρο (μεθόριος Ηρακλείου – Λασιθίου) στις εκβολές του χειμάρρου Μίντρη. Εκεί αποκαλύφθηκαν αρχαία ερείπια από τα οποία ένα μέρος βρίσκεται μέσα στη θάλασσα. Παλαιότερη ταύτιση της Εινάτου με το χωριό Ίνι θεωρείται εσφαλμένη. Στην Είνατο υπήρχε λατρεία της Ειλειθυίας Εινατίας ή Βινατίας, της οποίας το ιερό ίσως βρισκόταν στην κορυφή ενός κοντινού λόφου, όπου σήμερα βρίσκεται βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Ελένης, χτισμένη πάνω σε αρχαία θεμέλια. Εδώ υπάρχει το Σπήλαιο της Ειλειθυίας, όπου την λάτρευαν, όπως και στον Καρτερό (Αμνισό). Διαπιστώθηκε μετά από ανασκαφή από τον Ν. Πλάτωνα και τον Κ.Δαβάρα, στο σπήλαιο, η ύπαρξη στρώματος ελληνικών και ρωμαϊκών και πιο κάτω γεωμετρικών χρόνων. Στο γεωμετρικό στρώμα βρέθηκαν πλήθος αναθηματικά αντικείμενα, τοποθετημένα σε κόγχες του σπηλαίου. Βρέθηκαν επίσης λίθινος βωμός Νεοανακτορικών χρόνων και σφραγιδόλιθοι, που πιστοποιούν ότι η λατρεία της Ειλειθυίας είχε αρχίσει από τη Μινωική περίοδο και συνεχίστηκε εντονότερα τη Γεωμετρική. Τα γεωμετρικά ευρήματα είναι παραστάσεις ερωτικών ζευγών, πήλινα ειδώλια εγκύων γυναικών, κουροτρόφων, μικροί και μεγάλοι χάλκινοι διπλοί πέλεκεις, ομοιώματα πλοιαρίων κ.ά. Χρυσοί ρόδακες κοσμούσαν περόνες, πόρπες, περιδέραια από φαγεντιανή και ορεία κρύσταλλο, που υπενθυμίζουν ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα. Ακόμη βρέθηκε πλακίδιο από κόκκαλο που παριστάνει γυμνή θεά και πήλινος πίνακας με ανάγλυφα λιοντάρια, γύρω από το δέντρο της ζωής. Από την Είνατο προέρχεται το ρωμαϊκό γλυπτό των Νιοβιδών (της εποχής των Αντωνίνων) και μια ενεπίγραφη ερμαϊκή στήλη του 3ου μ.Χ. αιώνα. Στον κατάλογο του Ιεροκλή και σε αρχαίες επιγραφές αναφέρεται και ως Βίνατος.
Οι αρχαίοι συγγραφείς γράφουν: 1.Η Είνατος ήταν τόπος στην Λυκίας και της Κρήτης (Ησύχιος.).
2. Είνατος. Πόλις Κρήτης, όπως γράφει ο Ξενίων , το εθνικό Εινάτιος, άλλοι γράφουν ότι είναι όρος ή ποταμός, όπου τιμάται η Ειλείθυια Εινατία (Στ.Βυζ.)

Ελαία.Γραμπούσα Κισάμου;. Ο Πλίνιος 4,12,57 και 58, αναφέρει ότι είναι στην Κρήτη. Σημερινό χωριό με το όνομα αυτό υπάρχει, η Ελιά Πεδιάδος νομού Ηρακλείου.

Ελευθεραί. Πιθανώς η Ελεύθερνα (βλ.Ελεύθερνα).
<< Ελευθεραί ήταν πόλη της Βοιωτίας, που πείρε το όνομα της, από το όνομα του Ελευθήρος του Απόλλωνα. Υπάρχει και άλλη στην Κρήτη που πείρε το όνομά της από τον Ελευθήρα, ένα από τους Κουρήτες, η οποία ονομαζόταν και Σάωρος από το όνομα της νύμφης Σαώρας....................., ο πολίτης λέγεται Ελευθερεύς ή Ελευθεραίος >> (Στ.Βυζ.).

Ελεύθερνα, η. ΒΔ. του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου.
Ελεύθερνα, η. Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, ΒΔ του χωριού Πρινές της επαρχίας Μυλοποτάμου, χτισμένη πάνω σε λόφο που ονομάζεται <<Λεύτερνα>>. Απαντά και με τις ονομασίες Ελεύθερνα, Ελευθέρα, Ελευθεραί. Αναφέρονται και τρεις αρχαιότερες ονομασίες: Σάντρα (Σάτρα), αναγόμενη στην εποχή των Πελασγών, Άωρος από τη νύμφη Αώρα και Απολλωνία από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα. Επικράτησε όμως η ονομασία Ελεύθερνα κατά μια άλλη από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθούς. Πότε ιδρύθηκε η πόλη είναι άγνωστο. Ο αρχαιολόγος Pendlebury βρήκε υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά και πολλά ρωμαϊκά λείψανα, πιστεύεται δε, ότι η ίδρυση της πόλης χρονολογείται κατά τη γεωμετρική περίοδο, το 970-820 π.Χ. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία. Επειδή διέθετε λιμάνι, το Παντομάτριο, που ο Ν.Πλάτων τοποθετείστον όρμο Φόδελε, είχε αποκτήσει σημαντική ναυτική δύναμη. Η πόλη βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους και τίμησε με ανδριάντα τον Πτολεμαίο Ευεργέτη (247-221 π.Χ.). Η Ελεύθερνα ήταν αντίπαλος της Κνωσού, κατά τον εμφύλιο πόλεμο όμως των Κρητών, το 220 π.Χ., έγινε ΄σύμμαχος της. Όταν οι δυο πόλεις πολιορκήθηκαν από τον αντίπαλο συνασπισμό των κρητικών πόλεων και βοηθών των Αχαιών και Μακεδόνων, αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν σε αυτούς. Η πόλη, όπως και άλλες πόλεις του νησιού, ψήφισαν ασυλία του ιωνικού ιερού του Διονύσου στην Τέω. Το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριάντα κρητικών πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης από τον Καικίλιο Μέτελλο, οι κάτοικοι, βασιζόμενοι στην οχυρότητα της θέσης τους, αντιστάθηκαν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Μερικές περίεργες παραδόσεις σχετίζονται με την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, αλλά η πλέον πειστική αναφέρει ότι η πόλη έπεσε μετά από προδοσία. Η Ελεύθερνα ευημερούσε και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και εξακολουθούσε η ευημερία της και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο, όποτε ήταν έδρα της επισκοπής Ελεύθερνας που αναφέρεται στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο το 451. Στις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους Άραβες, διότι στο Πρακτικό του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου, του 980, αναφέρεται ο τίτλος επισκόπου Αυλοποτάμου και όχι Ελεύθερνας. Ο ίδιος τίτλος του μητροπολίτη διατηρείται μέχρι σήμερα. Από την Ελεύθερνα καταγόταν ο Διογένης Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος που έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένη. Ο Αμήτωρ, πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, του οποίου οι οπαδοί ονομάστηκαν Αμητορίδαι. Ο αρχαίος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Επίσης ο μουσικός (ύδραυλος) Αντίπατρος, που τιμήθηκε στους Δελφούς. Ως ανεξάρτητη πόλη η Ελεύθερνα, έκοψε δικά της νομίσματα, τα οποία στη μια πλευρά απεικόνιζαν τον Απόλλωνα Στυρακίτη, καθισμένο σε βράχο με μια σφαίρα στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό, ενώ στην άλλη πλευρά είχαν την Άρτεμη ως κυνηγό, με φαρέτρα και τόξο και συνοδευόμενη από το σκύλο της. Νομίσματα έκοψε η πόλη και κατά τη ρωμαϊκά περίοδο. Η διάλεκτος που χρησιμοποιούσαν στην Ελεύθερνα διατηρούσε πολλά στοιχεία του προδωρικού γλωσσικού υποστρώματος. Οι χρήσεις του ιν- αντί εν- και του όνυ αντί όδε είναι μάλλον προδωρικές επιβιώσεις. Στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πολλές αρχαίες επιγραφές με περιεχόμενο νομικής φύσεως που μιλούν για τις σχέσεις καλλιτεχνών και πολιτείας. Μια επιγραφή της αρχαϊκής περιόδου περιέχει τη λέξη <<απαμία>>, που πιθανώς αναφέρεται στην καλλιεργήσιμη γη την οποία εκμεταλλεύονταν οι καλλιτέχνες και σχετίζεται με τη λέξη <<αφαμιώται>>, περισσότερο γνωστή από τη μεταγενέστερη γραπτή παράδοση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα, αλλά κακοδιατηρημένη επιγραφή του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα επισημαίνει ότι οι Κόσμοι (κυβερνήτες) της πόλης ασκούσαν δικαιώματα πάνω στους αρτεμήτες. Οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, συγκροτημένη σε χωριό ή ακόμη και σε πολλά χωριά εγκατεστημένα στο γειτονικό χώρο της Ελεύθερνας, και ίσως συνδέονταν με την εγχώρια λατρεία της Αρτέμιδας. Από το περιεχόμενο της επιγραφής συμπεραίνεται ότι οι αρτεμήτες δεν είχαν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και επομένως, αν δεν ειδοποιούσαν τους κόσμους για μια τέτοια απόφαση, ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με αποβολή από την κοινότητα της πόλης.
Στην Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια παλαιών ανασκαφών, βρέθηκαν ειδώλια και ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά και κλασικά. Ένα από τα αξιολογότερα ευρήματα είναι το άνω μισό τμήμα του κορμού πώρινου αγάλματος, το οποίο παριστάνει γυναικεία ενδεδυμένη μορφή, η γνωστή << Κυρία Ελευθέρνης >>. Ανήκει στο λεγόμενο δαιδαλικό ρυθμό που αναπτύχθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το παρόμοιο τύπο της <<κυρίας της Ωξέρ>>.Ένα μικρό κρητικό άγαλμα από μαλακό σχετικά ασβεστόλιθο (0.65μ.) μιας γυναικείας μορφής με κρητικό <<σάλι>> να σκεπάζει τους ώμους (αποτελούσε μέρος της Κρητικής ενδυμασίας), βρισκόταν άλλοτε στη μικρή γαλλική πόλη Auxerre και σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.Εξαιτίας αυτής της ομοιότητας, ορισμένοι συμπεραίνουν ότι το ξενιτεμένο άγαλμα προέρχεται από την Ελεύθερνα.
<< Η Ελεύθερνα είναι πόλη της Κρήτης και πέιρε το όνομά της από το όνομα ενός από τους Κουρήτες. Οι πολίτες λέγονταί Ελευθερναίοι και Ελευθερνεύς>> (Στ.Βυζ.)

Ελλωτίς.Η Γόρτυνα.
<<Ελλωτίς. Η Γόρτυνα παλαιότερα ονομαζόταν Ελλωτίς. (διότι έτσι ονομαζόταν από τους Κρήτες η Ευρώπη>> (Στ.Βυζ.). ( Βλέπε Γόρτυν).

Ελτυνία, η . Κουνάβοι Πεδιάδος.
Η Ελτυνία ή Έλτυνα ή Ελτυναία ήταν πόλη αυτόνομη στην Κρήτη. Η ύπαρξη και αυτονομία της έγινε γνωστή από μια επιγραφή που ανακαλύφθηκε από τον Halbherr, και αναφέρεται στη συμμαχία των κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β΄ βασιλιά της Περγάμου, το 183 π.Χ.. Η επιγραφή αναφέρει τους <<Ελτυναιείς>> αμέσως μετά τους Ελυρίους και τους Υρτακινίους και προ των Αραδηνίων. Από αυτό υποθέτουν ότι πρέπει να βρίσκεται στην επαρχία Σελίνου. Αναφέρεται όμως ότι προσαρτήθηκε από την Κνωσό, άρα πρέπει να ήταν κοντά της. Έτσι, έλεγαν, ίσως είναι σωστή η άλλη υπόθεση ότι η πόλη βρίσκεται στους Κουνάβους. Στους Κουνάβους όμως βρέθηκε το 1918, με ανασκαφή του Στ. Ξανθουδίδου, όταν γινόταν ο δρόμος προς το συνοικισμό Ζαγουριάνοι, επιγραφή σε βουστροφηδόν γραφή όπου αναφέρονται οι λέξεις <<Ελτυναιείς>> και <<Ελτυνιείς>>, και ταύτισε την πόλη, που ήταν γνωστή από τις άλλες επιγραφές. Η επιγραφή αυτή είναι μια πλάκα μήκους 2,5 μ. και φέρει 11 στίχους με γράμματα. Είναι τεμάχιο νόμου περί οικιών και ανήκει στην εποχή της Μεγάλης Επιγραφής της Γόρτυνας. Έχει πολύ ενδιαφέρον από παλαιογραφικής, από γλωσσικής και από πραγματικής άποψης. Αποδεικννύει ότι η Ελτυναία υπήρχε ήδη κατά τον 7ο ή τις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα ως αυτόνομη και ελεύθερη κοινότητα με την δική της νομοθεσία. Αργότερα ίσως υπαγόταν στην Κνωσό. Τα ερείπια της απλώνονται σε μεγάλη έκταση στις θέσεις Ζαγουριάνους, (Σ)Κεντέρι ή Ζάγουρας και Ελλενικά. Έχουν ανακαλυφθεί αρχιτεκτονικά μέλη (δωρικά κιονόκρανα) δημοσίων οικοδομημάτων, όστρακα πίθων, μελαμβαφών αγγείων, μια βάση με τον κατώτερο σπόνδυλο κίονα, ένα δωρικό αρχαϊκό κιονόκρανο και επιγραφές. Στο Σκεντέρι το 1937, ο Ασημιανάκης Δ. , κάνοντας κύλισμα βρήκε ανάγλυφα πλακίδια με έφιππη μορφή νεαρού άνδρα, που μάχεται με δράκοντα. Παρ’ όλο που τα πλακίδια είναι σύγχρονης κατασκευής δεν έχουν την ίδια τέχνη, ούτε είναι απολύτως όμοια ως προς την κατεύθυνση του αλόγου, τη στολή του ιππέα κλπ. Αν και δεν ανήκουν στη Χριστιανική εποχή αλλά μάλλον στην Ελληνιστική-Ρωμαϊκή, έχουν ομοιότητες με την παράσταση του Αγ. Γεωργίου. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν όστρακα, πίθοι και άλλα αγγεία και ένας κεραμικός κλίβανος. Ως φαίνεται ήταν εκεί αγγειοπλαστείο και τα πλακίδια ήταν μάλλον αποθηκευμένα για εμπόριο. Εδώ πρέπει να υπενθυμίσω την εικόνα που φέρει το μαχαίρι που βρήκε ο Γ.Σακελλαράκης στα Ανεμόσπηλια με την παράσταση του δράκοντα (<<μειξογενές ζώο>> γράφει ο Γ.Σακελλαράκης), για να μπορέσομε να κάνομε διάφορες σκέψεις για την προέλευση του.
Το 1967 βρέθηκε μια σημαντική ανάγλυφη επιτύμβια στήλη, η οποία εικονίζει γυναικεία μορφή που κρατά στεφάνι και λουλούδι, και αποτελεί ένα από τα ελάχιστα γνωστά γλυπτά των πρώιμων κλασικών χρόνων στην Κρήτη (490 π.Χ.). Σε αβαθή λάκκο στο νεκροταφείο βρέθηκε ένας κέρνος με αμφορίσκο και κυπελλίδιο συγκολλημένα πάνω στο χείλος, καθώς και ένα ενδιαφέρον ιδιότυπο σκεύος: Πρόκειται για έναν <<κέρνο>> (λεκανίδα) με δυο ειδώλια πουλιών και τέσσερα ζώων, κολλημένα στο χείλος, ένα μεγαλύτερο κινητό ειδώλιο πουλιού πάνω σε βάση, τοποθετημένο στον πυθμένα του σκεύους, και επίσης με ένα ειδώλιο συγκολλημένο στο εσωτερικό τοίχωμα, που παριστάνει μια γυναίκα θρηνωδό με τα χέρια στο κεφάλι, στη γνωστή χειρονομία που εκφράζει την οδύνη για τον θάνατο
Η περιοχή της Έλτυνας (Κουνάβοι-Καταλλαγάρι-Πεζά-Αγ.Παρασκιές) ήταν απο την μινωική εποχή το μεγαλύτερο εργοτάξιο παραγωγής και εξαγωγής προϊόντων οιναμπέλου στο Αιγαίο. Την περιοχή είχε αναπτύξει η Κνωσός και πιθανόν οι πρώτοι κάτοικοι της Έλτυνας να προέρχονται από τους οιναμπελουργούς της Κνωσού. Σύμφωνα με σφράγισμα που βρέθηκε στη Σαμοθράκη πρόσφατα, ιερογλυφικής γραφής, όμοιο με σφραγίδα από την Κνωσό, εξήγαγαν εκτός από οίνο και καταβολάδες οιναμπέλου. Από το τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ. η Έλτυνα φαίνεται αυτόνομη πόλη.
Έλυρος, η. Ανατολικά του σημερινού χωριού Ροδοβάνι Σελίνου, στο λόφο Κεφάλα.
Έλυρος. Πόλη της Κρήτης, η πιο σημαντική του ΝΔ τμήματος του νησιού. Εκεί τιμούσαν ιδιαίτερα τον Απόλλωνα και τους ήρωες Φυλακίδη και Φίλανδρο, γιο του Απόλλωνα και της νύμφης Ακακαλλίδας. Οι Ελύριοι έστειλαν στους Δελφούς, ανάθημα, ένα χάλκινο σύμπλεγμα, που παρίστανε μία κατσίκα να θηλάζει τους δυο αυτούς ήρωες όταν ήταν νήπια. Βρισκόταν στη σημερινή επαρχία Σελίνου, κι είχε για επίνειά της τη Συία (τώρα Σούγια) και τη Λισσό, στο σημερινό κόλπο του Αγίου Κύρκου. Έκοψε νομίσματα και συγκαταλέγονται ανάμεσα στις τριάντα πόλεις που συμμάχησαν το 183 π.Χ. με το βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Πρώτος ο Pashley οδηγούμενος από τα σχετικά χωρία των αρχαίων συγγραφέων και των επιγραφών, όρισε τη θέση της κοντά στο σημερινό χωριό Ροδοβάνι της κοινότητας Καμπάνου της επαρχίας Σελίνου. Ο Thenonεξέτασε τα ερείπια αυτής προσεκτικότερα και ανακάλυψε επιγραφή, που έγραφε <<έδοξε τη πόλει των Ελυρίων>>, με την οποία επικυρώθηκε η γνώμη του Pashley.
<< Η Έλυρος είναι πόλη της Κρήτης όπως γράφει ο Ξενίων στα Κρητικά. Ο πολίτης λέγεται Ελύριος>> (Στ.Βυζ.).

Ερώνος (ή Ερράνος). Παπούρα Λασιθίου ;
Η ύπαρξη της πόλης έγινε γνωστή από τις συνθήκες των κρητικών πόλεων με την Τέω της Ιωνίας, αναφορικώς με την ασυλία του Ιερού του Διονύσου. Μεταξύ των εν λόγω κρητικών πόλεων αναφέρεται και η Έραννος, η οποία κατά την σχετική επιγραφή είχε πολλούς ναούς, εκ των οποίων ο ένας ήταν <<το ιερόν του Ασκληπιού>>. Στην επιγραφή αυτή οι κάτοικοι φέρονται Εράννιοι: <<ο δάμος ο Εραννίων - ταν Εραννίων εύνοιαν - πολίτας Εραννίων και τας των Εραννίων πόλιος>>, αλλά και Ερώνιοι εκαλούντο επίσης: <<έδοξεν Ερωνίων τοις κόσμοις - α πόλις των Ερωνίων>>. Η πόλη συγκαταλέγεται επίσης σ΄αυτές που συνθηκολόγησαν με το Ευμένη της Περγάμου, σ΄αυτή την επιγραφή οι κάτοικοι λέγονται Ερώνιοι. Από αυτές φαίνεται ότι ήταν σε χρήση και τα δύο εθνικά ονόματα. Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι ότι από τις συνθήκες αποδεικνύεται η αυτονομία της πόλης, στην οποία αποδίδονται μερικά νομίσματα που έχουν βρεθεί.
Ερταία.Η πόλη αυτή της Κρήτης ήταν αυτόνομος και είχε νομίσματα (Svoronos Numism. Σελ. 137). Η ύπαρξη της έγινε γνωστή από μια επιγραφή που ανακάλυψε στην Κνωσό, ο καθηγητής του Γυμνασίου Ηρακλείου Κρήτης, Ι. Περδικάρης και την δημοσίευσε την 24 Απριλίου 1888 στο υπ΄αρίθ. 591 δελτίο της Εστίας. Οι κάτοικοι της λεγόταν Ερταίοι.

Ζάκρος.
Στην περιοχή της Κάτω Ζάκρου, 500 μ. από την παραλία, παρατηρήθηκαν πρώτη φορά από τον Άγγλο ναυτικό Σπράττ, το 1832, ενδείξεις ύπαρξης αρχαιότατης πόλης. Τα τέλη του ίδιου αιώνα οι Ιταλοί αρχαιολόγοι Halbherr και Mariani, έκαναν δοκιμαστικές ανασκαφές και βρήκαν διάφορα αγγεία με πολυτελή διακόσμηση. Μερικά από αυτά ανήκαν στην πιο καλή μυκηναϊκή περίοδο της Κνωσού. Στην περιοχή αυτή από την Κάτω Ζάκρο ως την Απάνω, όπως διαπίστωσαν οι ανασκαφές, υπήρχε μια αρκετά μεγάλη πόλη τη Μινωική αλλά και τις νεώτερες εποχές, ακόμη και τη ρωμαϊκή, όπως πιστοποιούν τα λείψανα ρωμαϊκών οικιών, που βρέθηκαν στη θέση Καλή Στράτα. Ο Μαριάνι παρατήρησε και Θέρμες με υπόγειο θέρμανση κάτω από το πάτωμα, το λεγόμενο <<υπόκαυστο>>. Η προϊστορική πόλη της Ζάκρου ήταν η πιο μεγάλη των Ετεοκρητών, μετά την Πραισό. Στα γύρω υψώματα στον Τραόσταλο κ.λ.π., το Φαράγγι των Νεκρών, όπου ήταν τα νεκροταφεία της, υπάρχουν πολλοί τάφοι της ίδιας περιόδου. Το όνομα της Ζάκρου είναι Μινωικό και σχετίζεται με τους Ζακαρού, μινωικό λαό, που αναφέρεται σε αιγυπτιακά κείμενα. Η Κρητική αυτή αρχαία πόλη μάλλον δεν αναφέρεται από τους γνωστούς αρχαίους συγγραφείς. Δεν αποκλείεται η πόλη να είχε το ίδιο όνομα με το σημερινό, όπως η Δρήρος που δεν αναφέρεται, παρά μόνο τυχαίως από το γραμματικό Θεόγνωστο ως παράδειγμα ορθογραφίας. Μην ξεχνούμε όμως ότι πολλές πόλεις της Κρήτης δεν έχουν ακόμα ταυτιστεί. Υπάρχει όμως και η περίπτωση στην περιοχή αυτή κατά την μινωική εποχή να κατοικούσαν αυτοί που φρόντιζαν το ξακουστό ιερό του Δικταίου Δία στο Παλαίκαστρο. Αυτός ή αυτή που φροντίζει τον ναό, στα αρχαία ελληνικά, λέγεται Ζάκορος. Εκτός του ιερού αυτού υπήρχε και ξακουστός ναός της Μεγάλης Μητέρας στο Ακρωτήρι Σίδερο, όπως αναφέρει η πρώτη Ετεοκρητική επιγραφή της Πραισού. Έτσι ίσως έχομε, η Ζάκορος -> η Ζάκ(ο)ρος-> η Ζάκρος.
Το 1901 ο Άγγλος Αρχαιολόγος Hogarth έκανε ανασκαφή στην πλαγιά του λόφου, βορειοανατολικά του ανακτόρου και αποκάλυψε μέρος του αρχαίου οικισμού. Βρήκε σπουδαία αντικείμενα της Μυκηναϊκής περιόδου, πίθους, χάλκινα εργαλεία και όπλα, διπλούς πελέκεις, σμίλες, μαχαίρια και σ΄ένα δωμάτιο ένα σωρό από 500 πήλινα σφραγίσματα, λείψανα εμπορικών συναλλαγών. Πολλά έχουν δαιμονικές παραστάσεις, οι οποίες αποτελούν τον προ της Γραμμικής Α, τύπο γραφής για να γράφονται λέξεις της <<προϊστορικής>> Ελληνικής. Όπως εξακριβώσαμε από την ανάγνωση μερικών από αυτά, αναφέρονται στην εμπορία φαρμάκων και μάλιστα δηλητηριωδών τα οποία εξήγαγαν από θαλάσσιους η φυτικούς οργανισμούς. Εντυπωσιακό είναι το παράδειγμα του σφραγίσματος το οποίο χαρακτηρίζουν ως <<ο ελαφοκέφαλος>>, το οποίο αναφέρεται στην εμπορία στρυχνίνης. Το σχέδιο του σφραγίσματος αυτού παριστάνει πράγματι το φυτό στρύχνον, με τις ρίζες του, τα κλαδιά του και τους καρπούς του, ευδοκιμεί σε απόκρημνες παραλίες. Βρήκε επίσης δύο λάκκους γεμάτους αγγεία καμαραϊκά και μυκηναϊκά και σε σπηλαιώδεις τάφους πρωτομινωικά αγγεία και λύχνους. Από αυτές τις ανασκαφές δεν σώζεται τίποτε. Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος άφησε και εδώ την καταστροφική του σφραγίδα όπως στον Δραγμό. Αφορμή της νέας ανασκαφής ήταν η ανεύρεση ξίφους, που βρήκαν ο Μανόλης Φυγετάκης και ο Νικ. Καραντώνης στην περιοχή του ανακτόρου, που το παρέδωσαν στην αρχαιολογική υπηρεσία, και μια βάση κίονα, που βρέθηκε στη θέση του ανακτόρου.
Το 1952 ο Νικ. Πλάτων άρχισε ανασκαφικές εργασίες στην ανατολική πλαγιά του υψώματος του Αγ. Αντωνίου. Εξετάζοντας την περιοχή ο Πλάτων παρατήρησε στην επιφάνεια του εδάφους, μέσα στα περβόλια με μπανάνες, μεγάλους πελεκητούς πωρόλιθους, στην δυτική άκρα της κοιλάδας της Κάτω Ζάκρου. Ένδειξη ότι εκεί υπήρχε κάποιο επίσημο κτήριο. Αυτή ήταν η αρχή της αποκάλυψης το 1961 ενός Μινωικού ανακτόρου, του τετάρτου ύστερα από τα ανάκτορα της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων. Η επιμελημένη κατασκευή της οικοδομής, οι πολλές αποθήκες, η πλούσια κεραμική, οι μεγάλες ποσότητες πρώτων υλών, ως το ελεφαντοκόκαλο και ο χαλκός σε μορφή <<ταλάντων>>, που βρέθηκαν με την πρόοδο της ανασκαφής, επιβεβαίωσαν τη γνώμη, ότι πρόκειται για ανάκτορο. Η έκταση του υπερβαίνει τα 8000 τ.μ. Το ανάκτορο εκτείνεται γύρω από μια κεντρική αυλή, όπως και τα άλλα Μινωικά ανάκτορα.
Το ανάκτορο της Ζάκρου, παρ΄όλο που έχει βασικές ομοιότητες, στις κύριες γραμμές, με τα άλλα Μινωικά ανάκτορα, έχει ορισμένες ιδιοτυπίες, που δεν υπάρχουν στα άλλα, πολύτιμες για τη μελέτη της Μινωικής αρχιτεκτονικής. Στα κτήρια του ανακτόρου χρησιμοποιήθηκε ξεστός πωρόλιθος, που τον έφερναν με τα πλοία από άλλο μέρος, αφού δεν υπάρχει στην περιοχή της Ζάκρου. Σε πολλούς τέτοιους ξεστούς πωρόλιθους είναι χαραγμένα τα γνωστά τεκτονικά σημεία, ο διπλούς πέλεκυς, το τρίαιχμο (Ψ), ο οβελός και ο αστέρας. Οι προσόψεις των δωματίων ήταν κτισμένες με ξεστές πέτρες με τα παραπάνω μινωικά σύμβολα. Το ανάκτορο είχε μόνο δύο ορόφους, καταστράφηκε απότομα και ολοκληρωτικά και δεν ξανακτίστηκε στη θέση του νέο. Από κομμάτια ηφαιστειακής μάζας, που έφθασαν στη Ζάκρο, προφανώς με την εκτίναξη από το ηφαίστειο της Θήρας, που βρέθηκαν στο χώρο του ανακτόρου, και από παρατηρήσεις για τις μετατοπίσεις των τοίχων κατά την καταστροφή, προέκυψαν νέες ενδείξεις, ότι η καταστροφή οφείλεται στον τρομερό σεισμό, που έγινε κατά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας το 1450 π.Χ. Η απότομη αυτή καταστροφή και η πυρκαϊά που ακολούθησε σκέπασε κάτω από τα ερείπια ότι υπήρχε στο ανάκτορο. Έτσι εγκαταλείφτηκε και ξεχάστηκε αιώνες δίχως να συληθεί. Αυτό είναι η αιτία που βρέθηκαν πολλά και ανυπολόγιστης αξίας αντικείμενα τέχνης, που βρίσκονται σήμερα στα Μουσεία Σητείας, Αγίου Νικολάου και Ηρακλείου Κρήτης. Μεταξύ των σπουδαίων αντικειμένων από κάθε ύλη είναι και οι 13 πήλινες πινακίδας της μινωικής Γραμμικής Α, γραφής, μέσα σε τρεις ψηλές πλίθινες κόγχες στο νότιο τοίχο του αρχειοφυλακείου. Το βαθύ κεραμιδί χρώμα της επίχωσης στο σημείο που βρέθηκαν οι πινακίδες δείχνει ότι αρχικά ήταν πολύ περισσότερες, σώθηκαν όμως μόνο αυτές που ψήθηκαν από τη φωτιά την ώρα της καταστροφής του δωματίου. Επίσης σπουδαία είναι τα δυο ρυτά για σπονδές που βρέθηκαν στο ανάκτορο. Το ένα είναι λίθινο με ανάγλυφο παράσταση ιερού κορυφής και το ρυτό σε πλαστική μορφή ταύρου, από χλωρίτη, παρόμοια του οποίου υπάρχου μόνο τρία. Ένα της Κνωσού, ένα των Μυκηνών και ένα όμοιο με της Κνωσού, το οποίο βρέθηκε στην Αίγυπτο.
Ηράκλεια
Ο Στ. Βυζάντιος μεταξύ των εικοσιτριών πόλεων που αναφέρει με αυτό το όνομα, γράφει ότι η δέκατηευδομη στη σειρά βρίσκεται στην Κρήτη. Το εθνικό όνομα είναι Ηρακλεύς και Ηρακλειώτης και Ηρακλεώτης και Ηράκλειον και Ηρακλεωτικόν>> (Στ.Βυζ.) Βλ. λέξη Ηράκλειο.

Ηράκλειον, το. Το σημερινό Ηράκλειο Τεμένους.
Κατά τον Πλίνιο Ηράκλεια 4,12,59. Κατά τον Tournefort, σελ. 74, και τον Bursian, 2,560, ελέγετο στην αρχαιότητα και Μάτιον. Από τον Στράβωνα αναφέρεται δύο φορές. Την μια ως επίνειο της Κνωσού :<<έχει η Κνωσός επίνειο το Ηράκλειο>>, που εβρίσκετο απέναντι της νήσου Δίας: << Η νήσος Δία που βρίσκεται απέναντι στο Ηράκλειο της Κνωσού>> Στρ. 10,476 και 484. Η ίδια πληροφορία είναι και στους Σταδιασμούς, σελ. 348 και 349 : <<Από την Αστάλη μέχρι το Ηράκλειον η απόσταση είναι 100 σταδίες. Είναι πόλη. Έχει λιμάνι και νερό. Σε απόσταση 20 σταδίων βρίσκεται η πόλη Κνωσός, και δυτικά σε απόσταση 40 σταδίων βρίσκεται νήσος. Αυτή ονομάζεται νήσος του Διός. Από το Ηράκλειο στη Χερρόνησο η απόσταση είναι πάλι 100 σταδίες>>. Ο Pape ξεχώριζε το Ηράκλειο από την Ηράκλεια, θεωρεί το μεν πρώτο ως ναό και κόλπο στη βόρεια παραλία του νησιού, κατά Πτολ. 3,17,6 και Πλιν. 4,20, τη δεύτερη δε πόλη σύμφωνα με τον Στ. Βυζάντιο.
Ο Spratt αντίθετα από τον Tournetort και τον Bursian τοποθετεί την Ηράκλεια επί του σημερινού Ηρακλείου, το δε Μάτιον, θεωρεί ιδιαιτέρα πόλη, την πόλη τοποθετεί ανατολικά των εκβολών του Αμνισού ποταμού, του σημερινού Καρτερού. Εάν το σημερινό Ηράκλειο ονομαζόταν από την αρχαιότητα Ηράκλειο ή Ηράκλεια τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί τούτο απόδειξη για την ορθότητα της γνώμης εκείνων, οι οποίοι τοποθετούσαν σ΄αυτό την αρχαία Ηράκλεια ή Ηράκλειο. Στη Δεύτερη Οικουμενική Σύνοδο τον 381, υπογράφουν οι Κρήτες επίσκοποι, Σύμφορος Ιεραπύτνης, ο Κυδώνιος Κυδωνίας, ο Εύκισσος Κισάμου και ο Μαυσώνιος Ηρακλείου, το δε Ηράκλειο αναφέρεται στον κατάλογο αυτό, που είναι συνταγμένος λατινικά, ως Ηράκλεια.
Ως γνωστό, όμως η σημερινή πόλη θεμελιώθηκε από τους Άραβες με το όνομα Χάντακ = Χάνδαξ, ονομαζόταν έκτοτε Candia από τους Ενετούς και τους Τούρκους, από δε τους ντόπιους Μεγάλο Κάστρο ή κατεξοχήν Κάστρο, μόλις δε πριν ένα αιώνα της δόθηκε το όνομα Ηράκλειο με πρωτοβουλία των λογιότερων της εποχής εκείνης. Το έκαμαν δε από εθνική φιλοτιμία για να αντικαταστήσουν το αραβικό ή ενετικό όνομα με ελληνικό. Το σημερινό λοιπόν όνομα δεν είναι απόδειξη ότι η αρχαία συνώνυμος πόλη περί τα βόρεια μέρη της Κνωσού, στην απέναντι της νήσου Δία παραλία, ήταν στην σημερινή θέση. Στο μεγάλο και καταστρεπτικό σεισμό της 29 Μαίου 1508, ώρα 2 μετά τα μεσάνυκτα, έμειναν κατοικήσιμα τέσσερα ή πέντε σπίτια και σκοτώθηκαν μόλις 300 άνθρωποι. Το 1810 καταστράφηκε η πόλη του Ηρακλείου από σεισμό και έχασαν τη ζωή τους 2 χιλιάδες άνθρωποι. Επίσης στο σεισμό του 1856, στις 30 του Σεπτέμβρη, στις 2.30 μετά τα μεσάνυκτα καταστράφηκαν 6.512 σπίτια, σκοτώθηκαν 538 άνθρωποι και τραυματίστηκαν 637. Τότε κατέπεσε ο καθεδρικός ναός του Αγίου Τίτου και ο ναός της μονής Φραγκισκανών, έμειναν μόνο 18 σπίτια κατοικήσιμα. Οι αριθμοί των καταστροφών ποικίλουν στις διάφορες πηγές. Από το Ηράκλειο κατογόταν ο εκ των Αγίων Δέκα, Ευάρεστος.

Ήτις ( ή Ητεία) Η θέση της τοποθετείται στο μικρό συνοικισμό Πετράς της Σητείας
Ήτις ή Ήτεια,η. Πόλη της βορειοανατολικής Κρήτης, στο δυτικό μυχό του Κόλπου Διδύμου ή της Σητείας, κοντά στο χωριό Πετράς, όπου έχουν εντοπιστεί ερείπια πολυγωνικού τείχους και άλλα λείψανα αρχαίων οικοδομημάτων. Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο, εκεί γεννήθηκε ο φιλόσοφος Μύσων. Η Ητεία ήταν λιμάνι της Πραισού στη βόρεια θάλασσα. Όταν οι Ιεραπύτνιοι κατέστρεψαν την Πραισό, οι Πραισίοι που διασώθηκαν κατέφυγαν στην Ητεία, η οποία έγινε έπειτα πρωτεύουσα του νέου πραισιακού κράτους, που έκοψε νομίσματα και έδωσε το όνομα της σε ολόκληρη τη χερσόνησο, την αρχαιότερη εστία, μινωικού πολιτισμού. Σε επιγραφή του 3ου π.Χ. αιώνα, που βρέθηκε στην Πραισό, αναφέρονται δυο φορές οι Σηταήται, όπως έλεγαν τότε τους Σητειακούς. Το όνομα Σητεία φαίνεται ότι το πήρε στους Βυζαντινούς χρόνους.
Η Σητεία υπήρχε την υστερομινωική περίοδο, διατηρήθηκε την Ελληνική, τη Ρωμαϊκή, την πρώτη Βυζαντινή, την Αραβική, τη δεύτερη Βυζαντινή και τη Βενετική περίοδο. Τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο η τούρμα της Σητείας αποτελούσε ιδιαίτερη επισκοπή με έδρα την πόλη της Σητείας, που αργότερα, από το φόβο των πειρατών μεταφέρθηκε στο χωριό Επισκοπή της Σητείας, όπως και όλες οι άλλες παραθαλάσσιες επισκοπές της Κρήτης. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας ήταν έδρα του διαμερίσματος Σητείας στο οποίο υπαγόταν και η καστελανία της Ιεράπετρας. Στην περίοδο της Βενετοκρατίας η πόλη της Σητείας, φέουδο της οικογένειας Παυλίνα, καταστράφηκε τρεις φορές. Το 1508 την κατάστρεψε τρομερός σεισμός και το 1538 ο Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα, το φόβητρο των παράκτιων πληθυσμών της Μεσογείου το 16ο αιώνα. Από τα 400 σπίτια που είχε, μόνο 10 έμειναν όρθια. Το 1648 πολιορκήθηκε από τους Τούρκους και εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της. Για δυο αιώνες έμεινε ακατοίκητη. Η θέση των ερειπίων της παλιάς πόλης αγοράστηκε με ενέργειες των πασάδων Αβνή και Κωστή Αδασίδη, και χτίστηκε το 1870 η νέα πόλη που οι Τούρκοι ονόμασαν Αβνιέ και οι Έλληνες Λιμάνι της Σητείας. Από τη Σητεία κατάγεται ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Βιτσέντζος Κορνάρος, που έγραψε το επικολυρικό ποίημα <<Ερωτόκριτος>>.
Ανατολικά της πόλης σώζονται ελάχιστα ερείπια του βενετσιάνικου φρουρίου, που το κατάστρεψαν οι ίδιοι οι Βενετοί για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων (1651).
Σειρά νομισμάτων αποδίδεται, αλλά με αμφιβολία, σε αυτήν, επειδή οι αρνούμενοι τούτο δεν τη θεωρούσαν αυτόνομο αλλά υποτελή στην Πραισό.
<<Η Ήτις είναι δήμος της Λακωνικής και πόλη της Κρήτης, από την οποία κατάγεται ο Μύσων ο Ητείος, το οποίο αναφέρει ο Πλάτωνας στον Πρωταγόρα, όπου το γράφει και Χηνέα. Ο Δίδυμος στα συμποσιακά τον ονομάζει Ητείον>>. (Στεφ. Βυζ.).

Θεναί, αι

Θενές (-αι),αι.Πόλη της Κρήτης κοντά στην Κνωσό. Η ακριβής θέση της είναι αμφισβητήσιμη. Άλλοι την τοποθετούν κοντά στο Κανλί-Καστέλλι, ενώ άλλοι στο χωριό Σαμπά Πεδιάδος. Η πόλη μνημονεύεται στον Καλλίμαχο και στον Στέφανο Βυζάντιο. Επίσης αμφισβητήσιμη είναι η αυτονομία της, αφού είναι ζήτημα εάν ανήκε σαυτήν κρητικό νόμισμα. (Svoronos).
<< Οι Θενές είναι πόλη της Κρήτης, αλλά μερικοί την θεωρούν πόλη της Αρκαδίας, άλλοι πάλι ότι είναι όρος. Το εθνικό είναι Θεναίος και Θεναία και Θενείς>> (Στ.Βυζ.).
Σύμφωνα με τις προηγούμενες απόψεις και περιγραφές περί του τόπου όπου βρισκόταν οι Θενές, πιθανώς να ήταν σε τοποθεσία η οποία να συγκέντρωνε όλα τα προηγούμενα στοιχεία. Τέτοια τοποθεσία είναι αυτή των ανασκαφών του Γαλατά, νότια του Σαμπά, ορεινή και κοντά στους Αρκάδες των οποίων η επικράτεια έφθανε μέχρι αυτήν την περιοχή.

Θεράπναι, αι Μεταξύ Ελεύθερνας και Κυδωνίας ;

Θεράπναι. Πόλη της Κρήτης, μια από τις σημαντικότερες κατά τον Πλίνιο. Φαίνεται ότι έγινε ιδιαίτερα σημαντική με τη δωρική εγκατάσταση στο νησί. Η θέση της δεν έχει εξακριβωθεί, αλλά μάλλον πρέπει να αναζητηθεί κοντά στην Ελεύθερνα. Φαίνεται ότι αρχές του Μεσαίωνα, ή καταστράφηκε ή εγκαταλείφθηκε.

Θήβη, η. Σίβα Πυργιωτίσσης.;

Ιδαίον ή Αρκαίνσιον Άντρον. Λατρευτικό σπήλαιο της Κρήτης στη βόρεια πλαγιά της Ίδης, στο οροπέδιο Νίδα, όπου κατά την παράδοση ανατράφηκε ο Δίας. Τα πολυάριθμα αναθήματα που βρέθηκαν εκεί μαρτυρούν ότι η λατρεία στο σπήλαιο αρχίζει από τη μινωική εποχή μέχρι και τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Από τα ευρήματα (ειδώλια, φιάλες, τρίποδες), πολλά από τα οποία έχουν ανατολική προέλευση, σημαντικότατες είναι οι ανάγλυφες χάλκινες ασπίδες του 8ου και 7ου π.Χ. αιώνα, στις οποίες διακρίνεται η βαθμιαία απομάκρυνση από τα ανατολικά, ασσυριακά και φοινικικά πρότυπα. Οι ανασκαφές και τα κείμενα που αποκάλυψαν την απίστευτη πολυπλοκότητα των ιεροπραξιών που γνώρισε αυτό το σπήλαιο, συνέδεσαν άρρηκτα τις λατρευτικές αυτές πρακτικές με την πόλη της Αξού που είχε υπό τον έλεγχο της τους γειτονικούς ορεινούς πληθυσμούς. Η Αγχιάλη, για παράδειγμα, σύζυγος του Δία και μητέρα των Δακτύλων της Ίδας, ανατρέφει τους γιους της μέσα στο σπήλαιο καταλαμβάνοντας τη γη της Αξού (Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά) και θεωρείται μάλιστα, μάνα του ιδρυτή της πόλης. Οι αναθηματικές ασπίδες , οι λέβητες, οι τρίποδες, τα κύμβαλα και οι αιχμές βελών και δοράτων βρέθηκαν δεξιά από την είσοδο του σπηλαίου στο σημείο που τοποθετεί ο Θεόφραστος τα αναθήματα. (Φυτ. Ιστ. ΙΙΙ, 3-4). Κατά τη Μυθολογία, ο Δίας είχε γονείς τη Ρέα και τον Κρόνο και γεννήθηκε στο Δικταίον Άντρον και από εκεί μετεφέρθη στο Ιδαίον Άντρον. Ο Κρόνος ήθελε να καταπιεί το Δία για να σώσει την ουράνια βασιλεία του. Η Ρέα για να τον ξεγελάσει σπαργάνωσε ένα λίθο. Ο Κρόνος ανύποπτος τον κατάπιε. Οι νύμφες Αδράστεια και Ίδη τον ανάθρεψαν με το γάλα της κατσίκας Αμάλθειας και άγριο μέλι. Όταν έκλαιγε, οι Κουρήτες τον προστάτευαν χτυπώντας τα σπαθιά στις ασπίδες τους.
Το σπήλαιο είχαν επισκεφθεί κατά την μεγάλη του ακμή ο Πυθαγόρας, ο Πλάτωνας και πιθανόν ο Σόλων, ο οποίος κατά τον Δίσκο του Φαιστού είχε πάει στη Φαιστό.

Ιερά νήσος
<< Η Ιερά νήσος βρίσκεται στο Κρητικό πέλαγος όπως αναφέρει ο Χάραξ. Υπάρχει και κοντά στην Αίγυπτο Ιερά νήσος. Ο κάτοικος λέγεται Ιερονησίτης ή Ιερονήσιος >> (Στ.Βυζ.).

Ιεράπολις, η.Λεβήν; ή Μάλια.
Ιεράπολις. Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει μεταξύ άλλων πόλεων με το ίδιο όνομα, δεύτερη αυτή πού βρίσκεται στην Κρήτη και ότι το εθνικό είναι Ιεραπολίται>> (Στ. Βυζ..).

Ιεράπυτνα, η.Ιεράπετρα (36 χιλ. Από τον Άγ. Νικόλαο)
Ιεράπυτνα, η (αρχ.) πόλη στη νότια παραλία της ανατολικής Κρήτης, στο στενότερο σημείο του νησιού (Στραβ. 10,475), στη θέση της σημερινής Ιεράπετρας. Κατά την παράδοση, ονομαζόταν αρχικά Κύρβα, από το όνομα του ιδρυτή της, του Κύρβαντα, ενός από τους Κορύβαντες. Κατόπιν ονομάστηκε Κάμιρος, Πύτνα και τελικά Ιεράπυτνα ή Ιεράπυσνα. Οι παλιότερες ονομασίες της Κύρνα και Κάμιρος, φανερώνουν κάποια σχέση με τη Ρόδο και είναι πολύ πιθανό οι πρώτοι άποικοι, που ήταν Δωριείς, να έφθασαν στην Ιεράπυτνα από τη Ρόδο. Οι Δωριείς αναμίχθηκαν με το γηγενές ετεοκρητικό στοιχείο, το οποίο αρχικά ήταν ισχυρό. Από την πρώιμη όμως εποχή λίγα στοιχεία σώζονται. Αρχικά η Ιεράπυτνα ήταν άσημη πόλη. Είχε ανεπτυγμένο κυρίως τον στόλο της, που ήταν –ως ένα βαθμό- πειρατικός. Έτσι, το 204-201 π.Χ., όταν μερικές κρητικές πόλεις συμμάχησαν με τους Μακεδόνες εναντίον της Ρόδου και των συμμάχων της, ο στόλος της Ιεράπυτνας χτύπησε την Κω και την Κάλυμνο.
Το 201-200 π.Χ., όμως η Ιεράπυτνα μεταστράφηκε και συμμάχησε με τη Ρόδο, η οποία προσπαθούσε να καταστείλει την πειρατεία. Το 185 περίπου π.Χ. η Ιεράπυτνα συνήψε φιλικές σχέσεις με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Από το 145-140 π.Χ., όποτε η πόλη κατέστρεψε τη γειτονική της Πραισό και την ενσωμάτωσε στη δική της επικράτεια άρχισε η άνοδος της Ιεράπυτνας και η εξέλιξή της σε μια από τις σημαντικότερες κρητικές πόλεις (Στραβ. 10, 479). Στην επικράτειά της περιήλθαν επίσης η Λάρισσα και η Ώλερος. Η γειτνίαση όμως με την Ίτανο οδήγησε σε εχθροπραξίες για τα όριατων δυο περιοχών, που ρυθμίστηκαν μόνο το 112/111 π.Χ., παρά τις συνεχείς προσπάθειες των Ρωμαίων. Στους Ρωμαίους υποτάχθηκε τελευταία από όλες τις κρητικές πόλεις το 68/67 π.Χ. Ακολούθησε περίοδος ακμής κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους και ο Σέρβιος αναφέρει ότι από τις κρητικές πόλεις μόνο αυτή και η Κνωσός επιβιώνουν, κάτι όμως που δεν επιβεβαιώνεται από αλλού. Περισσότερες πληροφορίες για τις λατρευόμενες θεότητες δίνουν τα νομίσματα της πόλης. Τα παλαιότερα χρονολογούνται μεταξύ 400-350 π.Χ., με επιγραφή και απεικόνιση κάπρου ή αετού. Αργότερα, γύρω στο 300 π.Χ. απεικονιζόταν κεφαλή Διός και φοίνικας ή αετός. Τα νομίσματα του 200 π.Χ., ακολουθούσαν τον αθηναϊκό τύπο, τα μεταξύ 200-167 π.Χ. απεικόνιζαν γυναικεία κεφαλή με πυργόμορφο πόλο, φοίνικα ή αετό και σε αυτά των ρωμαϊκών χρόνων κεφαλή Διός και φοίνικα. Από τις επιγραφές και τα σύμβολα των νομισμάτων, καθώς και από τα ανασκαφικά δεδομένα, συνάγεται ότι στην Ιεράπυτνα λατρευόταν ο Ζευς, η Ήρα, η Αθηνά και ο Απόλλων. Το 1508 μ.Χ. καταστράφηκε από σεισμό η μεγάλη πόλη της Ιεράπετρας και έχασαν τη ζωή τους 30 χιλιάδες άνθρωποι. Δούκας της Κρήτης ήταν τότε ο Ιερώνυμος Δονάτος. Επίσης στο σεισμό του 1780 μ.Χ. καταστράφηκε το κάστρο της Ιεράπετρας και σκοτώθηκαν 300 Τούρκοι.
<< Η Ιεράπυτνα είναι πόλη της Κρήτης, παλαιότερα την έλεγαν Κύρβα έπειτα Πύτνα, έπειτα Κάμιρο και μετά Ιεράπυτνα. Το εθνικό όνομα είναι ΙΙεραπύτνιος>> (Στ.Βυζ.).

Ιλλατία, η. Μεταξύ Αλλαρίας και Συβρίτου;
<<Η Ιλαττία είναι πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Πολύβιος, το εθνικό όνομα είναι Ιλάττιος>> (St. Buf.).
Ιναχώριο. Ιναχώριον Κισάμου.
Ιναχώριο, το. Πόλη στη Δυτική Κρήτη, που τοποθετείται στην περιοχή των Εννέα Χωριών. Αναφέρεται σε αρχαίες πηγές. (Πτολεμαίου Γεωγραφικά 3,15,2), όπως επίσης και σε καταλόγους αρχαίων πόλεων της Κρήτης (Creta Sacra τομ.1, σελ.124). Συχνά γράφεται και Ινναχώριο. (εγκ.Π.Λ.Μ.).

Ιπποκορώνιον, το. Ο Στράβων (Ι, 472) αναφέρει το τοπωνύμιο : Ιπποκόρωνά τε της Αδραμυττηνής και Ιπποκορώνιον εν Κρήτη. Πιστεύουν ότι είναι όνομα πόλης, που ήταν δυο μίλια νοτιοδυτικά του Νέου Χωριού Αποκορώνου, πάνω στο λόφο του Αγ. Μάμα, όπου σωζόταν αρχαία κομμάτια από μάρμαρο ή ανατολικά του χωριού Καλύβες, όπου ήταν το φρούριο Αποκορώνου. Ο Cornelius, αναφέρει: Hippocoronion sive Tanus hodie Castrum Apricornium. Άρα το Ιπποκορώνιον λεγόταν και Τάνος, πόλη της Κρήτης, ιστορικά βεβαιωμένη, κάτοικος Τανίτης, ως αναφέρεται σε νομίσματα και ήταν κοντά στην Κυδωνία (βλέπε Τάνος).
Το Ιπποκορώνιον κατά τον Cornelius ήταν στη θέση του βενετικού φρουρίου Bicorna, που βρισκόταν στον παραθαλάσσιο λόφο ανατολικά από το χωριό Καλύβες. Η ονομασία Αποκόρωνας αναφέρεται από το 1236 στη συνθήκη μεταξύ του Βατάτζη και του δούκα της Κρήτης Ιουστινιάνη. Κατά την Β΄Βυζαντινή περίοδο ονομαζόταν τούρμα Ψυχρού, ίσως από ένα ομώνυμο χωριό που αναφέρει ο Basilicata το 1630.
Γενικά όμως οι απόψεις για την ύπαρξη της πόλης και την ετυμολογία της λέξης είναι πολλές και διαφορετικές. Πρέπει όμως να συμφωνήσουμε με την ιστορική άποψη, ότι η πόλη λεγόταν Τάνος, όπως αναφέρεται και στα νομίσματα. (Βλέπε και Τάνος).

Ιστοί, οι. Άγνωστη θέση.

Ίστρος (ή Ιστρών). Πύργος-Καλό Χωριό Ιεράπετρας.
Ιστρών, . κρητική πόλη, γνωστή και ως Ίστρος. Από επιγραφές μαθαίνουμε ότι υπήρχε εκεί ιερό της Αθηνάς Πολιάδας, και ότι οι άρχοντές της ονομάζονταν <<κόσμοι>>. Τοποθετείται στη βορειοανατολική παραλία της Κρήτης, κοντά στον ποταμό Ιστρώνα, σε θέση όπου σώζονται μερικά ερείπια. Κατά τον Σβορώνο και η πόλη αυτή έκοψε νομίσματα, μη ανακαλειφθέντα όμως ακόμη.
Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει μεταξύ άλλων πρώτη την Κρητική πόλη Ιστρών και ότι ο Αρτεμίδωρος την αναφέρει με αυτό το όνομα.

Ίτανος, η(αρχ.) πόλη της ανατολικής Κρήτης (σημ. Ερημούπολη Σητείας), στη βάση του Σαμώνιου ακρωτηρίου (κάβο Σίδερο), στα βόρεια του Παλαιοκάστρου και βορειοανατολικά της μονής Τοπλού. Τα ερείπιά της απλώνονται σε όλο το πλάτος του λαιμού του ακρωτηρίου. Η πόλη άνθησε κυρίως κατά τους ιστορικούς και ελληνορωμαϊκούς χρόνους, είχε όμως ιδρυθεί σε προελληνική εποχή. Η ονομασία της φαίνεται πως είναι μινωική, αν και ο Στέφανος Βυζάντιος διασώζει την παράδοση που τη θέλει να προέρχεται από τον πρώτο οικιστή της, τον Φοίνικα Ίτανο, ιδρυτή φοινικής αποικίας για το εμπόριο της πορφύρας και τη βιοτεχνία του γυαλιού. Την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την πόλη, μας δίνει ο Ηρόδοτος (4, 151), που διηγείται ότι το 630 π.Χ., οι Θηραίοι χρησιμοποίησαν τον Ιτάνιο ψαρά Κωρύβιο για να τους οδηγήσει στη Λιβύη, όπου, σύμφωνα με το χρησμό του μαντείου των Δελφών, ίδρυσαν την Κυρήνη. Το εμπόριο της πορφύρας, του γυαλιού, αλλά και τα έσοδα από το περίφημο ιερό του Δικταίου Διός στο Παλαιόκαστρο, έδωσαν στην Ίτανο πλούτο και δύναμη. Έκοψε επίσης δικό της νόμισμα και στολίστηκε με ωραία μαρμάρινα δημόσια κτίρια και ναούς. Το πολίτευμά της, όμοιο με εκείνο των άλλων δωρικών πόλεων της Κρήτης. Τον 3ο π.Χ. αιώνα, απόπειρα ανατροπής της δημοκρατίας, απέτυχε, με τη βοήθεια του Πτολεμαίου Φιλάδελφου της Αιγύπτου. Προστάτιδα θεά της Ιτάνου, μαζί με θαλασσινές θεότητες και το Δικταίο Δία, ήταν η Αθηνά. Ναός της υπήρχε τόσο μέσα στην πόλη, όσο και στην άκρη του Σαμώνιου ακρωτηρίου, όπου παλαιότερα υπήρχε <<ξακουστός ναός της μεγάλης μητέρας>>. Τη λατρεία της Αθηνάς και τη σημασία της για την Ίτανο, τη δείχνει και η απεικόνισή της σε νομίσματα του 4ου π.Χ. αιώνα, στα οποία αντικαθιστά την πρωιμότερη παράσταση θαλασσινού θεού ή δαίμονα με ουρά ψαριού (Τρίτωνα ή Γλαύκου). Ο θεός αυτός επιβιώνει συμβολικά στη μικρή μορφή που διακρίνεται στην άλλη όψη των ίδιων νομισμάτων, πλάι στο μεγαλόπρεπο αετό του Διός. Η εκμετάλλευση του μεγάλου ιερού του Δικταίου Διός προκάλεσαν το φθόνο των άλλων μεγάλων πόλεων της Κρήτης, Πραισού και Ιεράπετρας, και έγιναν αφορμή για πολέμους και διεκδικήσεις πολλών αιώνων. Η Πραισός κατάφερε κάποτε, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, να προσαρτήσει το ιερό, αλλά η Ίτανος το ξαναπήρε, το 150 π.Χ., με την επέμβαση του Πτολεμαίου του Φιλομήτορος, όπως αναφέρει μεγάλη ιστορική επιγραφή που σώζεται σε πού καλή κατάσταση, εντοιχισμένη σήμερα στην εκκλησία της μονής Τοπλού και καθορίζει τα όρια των πόλεων της περιοχής. Η καταστροφή της Πραισού από την Ιεράπυτνα, το 146 π.Χ., έφερε την Ίτανο σε άμεση γειτονία με τη νικήτρια πόλη και οδήγησε σε ατελείωτες αντιδικίες, τόσο για την κατοχή της νησίδας Λευκής (κύριου κέντρου αλιείας και επεξεργασίας πορφύρας), όσο και του Δικταίου ιερού, αντιδικίες που συνεχίστηκαν, πολλές φορές με την παρέμβαση της Ρώμης , ως τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Η παρακμή συνεχίζεται με το μεγάλο σεισμό του 795 μ.Χ., ο οποίος προκάλεσε και την καθίζηση του εδάφους της, και με την καταστροφή της από τους Σαρακηνούς, τον 9ο αιώνα. Εξακολούθησε όμως να κατοικείται ως τον 15ο αιώνα, όταν οι επιδρομές των κουρσάρων ανάγκασαν και τους τελευταίους κατοίκους της να αποσυρθούν στο εσωτερικό του νησιού. Δεν αναφέρεται μεταξύ των 30 αυτόνομων πόλεων που συβλήθεισαν με τον Ευμένη Β΄ της Περγάμου.
<< Η Ίτανος είναι πόλη στην Κρήτη, η οποία πείρε το ονομά της από τον Ίτανο τον Φοίνικα ή από ένα Κουρήτα μιγάδα. Οι πολίτες λέγονται Ιτάνιοι. Υπάρχει και ακρωτήρι με αυτό το όνομα>> (Στ.Βυζ.).
Καινώ. Κάϊνος ή Κάνος. Βρίσκεται εκεί που είναι σήμερα το χωριό Κάινα της επαρχ. Αποκορώνου του νομού Χανίων. Την αναφέρει ο Διόδωρος Σικελιώτης (Ε, 76) και πίστευαν ότιστη θέση αυτή είχε γεννηθεί η Βριτόμαρτις Δίκτυννα.

Καίρατος. Αρχαία Φοινικική ονομασία της Κνωσού. (Ίδε Κνωσός).

Καλαμύδη, η. Καστέλι Σέλινου, σημερινή Παλαιόχωρα
Η θέση βρίσκεται νοτιοδυτικά των Χανίων και απέχει 77 χιλ. από τα αυτά. Στη δυτική πλευρά του Όρμου Σέλινο Καστέλι, κοντά στις εκβολές του ποταμούΚακοδικιανού. Οι Βενετοί, που την ονόμαζαν Castel Selino, έχτισαν εκεί το 1279 ένα μικρό οχυρό, το οποίο αναστηλώθηκε αρχικά το 1325 και αργότερα κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, αφού το 1539 το κατέστρεψε ο Barbarossa.
Το 1834 ο Pashley βρήκε το Selino Kastelli εντελώς καταστρεμμένο και ακατοίκητο. Υπολείμματα ρωμαϊκής οικίας βρέθηκαν στη θέση Τροχάλοι.

Καλοί Λιμένες. Όρμος κοντά στην πόλη Λασαία, στους σημερινούς Καλούς λιμένες.
Όρμος του Λιβυκού Πελάγους, στις νότιες ακτές του νομού Ηρακλείου, ανάμεσα στα ακρωτήρια Λίθινο και Κεφάλας. Στον όρμο βρίσκονται οι νησίδες Παπαδόπλακα, Μεγαλονήσι, Μοκρονήσι και Τράφος, ενώ στα παράλια του είναι είναι χτισμένοι οι οικισμοί Καλοί Λιμένες και Πλατιά Περάματα.
Στους καλούς Λιμνιώνες προσορμίστηκε το πλοίο που μετέφερε τον Απόστολο Παύλο στην Ιταλία, ενώ το 1827 ναυάγησε εκεί μια μια αγγλική φρεγάτα. Τα τελευταία χρόνια ο όρμος έχει διαμορφωθεί σε ασφαλές αγκυροβόλιο και έχουν κατασκευαστεί σύγχρονες εγκαταστάσεις ελλιμενισμοί και ανεφοδιασμοί ποντοπόρων πλοίων

Καμάρα . Ο κάτοικος Καμαρίτης ή κατ’ άλλους Καμαραίος. Άγιος Νικόλαος Κρήτης.
Λατώ προς Καμάραν. Επίνειο της Λατούς της Ετέρας, στον κόλπο του Μεραμπέλου, κοντά στον Άγιο Νικόλαο. Αν και είχε ιδρυθεί από τους αρχαϊκούς χρόνους, γνώρισε ιδιαίτερη ακμή μετά τον 2ο αιώνα π.Χ., όταν –όπως μαρτυρούν επιγραφές- οι κάτοικοι της Λατούς της Ετέρας, εγκατέλειψαν την πόλη τους και εγκαταστάθηκαν στα παράλια. Οι δυό πόλεις αποτελούσαν μια διοικητική ενότητα. Λάτρευαν την ίδια θεότητα, την Ειλειθυία, προστάτιδα των τοκετών. Έκοβαν τα ίδια νομίσματα που από το ένα μέρος εικόνιζαν την Ειλειθυία ή την Άρτεμη και από το άλλο τον Ερμή με τη λέξη Λατίων και είχαν δική τους οικονομία. Οι Λάτιοι είχαν καλές σχέσεις με τις γειτονικές πόλεις Ελούντα, Δρήρο, Μίλατο και Μινώα. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας (1204-1669), χτίστηκε από το Γενοβέζο αρχιπειρατή Enrico Pescatore το 1206, φρούριο πάνω στο λοφίσκο της πόλης όπου βρίσκεται σήμερα το Διοικητήριο. Το ονόμασαν <<Μιραμπέλο>> γιατί από τη θέση του έβλεπαν ολόκληρο τον ομώνυμο κόλπο. Τα ερείπιά του σώζονταν μέχρι το 1942 που ανεγέρθηκε το Διοικητήριο. Η πόλη του Αγίου Νικολάου φαίνεται ότι παρήκμασε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μάλλον επανοικίστηκε στη δεκαετία του 1860 από Σφακιανούς φυγάδες, Κριτσώτες και άλλους Κρητικούς. Η λίμνη είναι το στολίδι της πόλης. Οι θρύλοι φέρουν την Αθηνά και την Άρτεμη Βριτομάρτη να λούζονται στα νερά της. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας, την έλεγανΜαντράκιο, δηλαδή μικρό κλειστό λιμάνι. Το 1867 ο Κώστας Αδοσίδης, πασάς χριστιανός διοικητής, ένωσε τη λίμνη με τη θάλασσα με ένα στενό κανάλι και καθάρισαν τα στάσιμα νερά της.
Επειδή με τη λέξη Καμάρα, ονομάζεται και το ακάτιο με στέγη, η στεγασμένη, και η λέμβος (<<ακάτια έχοντες λεπτά… . και κούφα… καλούσι δ’ αυτά καμάρας>>, Στράβων), πιθανώς και η πόλη να έλαβε το όνομα από το ότι ήταν επίνειο με λέμβους τέτοιου είδους. Ίσως μάλιστα να μαρτυρεί το είδος της ναυπηγικής τέχνης των κατοίκων της Λατούς.
<< Η Καμάρα είναι πόλη της Κρήτης και ο πολίτης λέγεται (Καμαρίτης όπως αναφέρει ο Ξενίων στα Κρητικά. Την έλεγαν και Λατώ>> (Στ. Βυζ.).

Κάντανος. Κάντανος Σελίνου.
Το σημερινό χωριό διασώζει το όνομα της αρχαίας Καντάνου. Από όλους τους αρχαίους συγγραφείς αναφέρεται Κάντανος και οι νεότεροι το έκαμαν Κάνδανος, αλλοιώνοντας το αρχαιότατο όνομα.
Η αρχαία Κάντανος ήταν κατά τον Pashley (II, 116) νοτιότερα από το σημερινό χωριό, κοντά στα χωριά Κάδρος, Σπανιάκο και Κάλαμο, πάνω σε κωνοειδή λόφο στην ανατολική όχθη του ποταμού Βλιθιά, Κακοδικιανού ή Στράτου. Την γνώμη του Pashley δεν παραδέχεται ο De Sanctis, ο οποίος τοποθετεί την αρχαία Κάντανο στη θέση της σημερινής. Από τον αρχαιολόγο Θεοφανίδη ανασκάφηκε προπολεμικά μεγάλο οικοδόμημα, με πλευρά 30 μ. ρωμαϊκών χρόνων, με 900 τ.μ. δάπεδο στρωμένο με μωσαϊκά, με γραμμικά σχήματα, κύκλους και ρόμβους, όπου βρέθηκε η βάση αγάλματος αφιερωμένου στο ρωμαίο αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο (193-211 π.Χ.). Πιθανόν ήταν το πραιτόριο της περιοχής, που χρησιμοποιήθηκε και κατά τους βυζαντινούς χρόνους, αφού τροποποιήθηκε καταλλήλως, ίσως ως βασιλική. Η Κάντανος εξακολούθησε να υπάρχει και κατά τη Βυζαντινή περίοδο, οπότε ήταν έδρα επισκόπου. Η Κάντανος καταστράφηκε φαίνεται από τους Άραβες και δεν ανοικοδομήθηκε έπειτα και γι΄αυτό δεν αναφέρεται στο Τακτικόν του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου του 980. Η επισκοπή ξαναϊδρύθηκε, φαίνεται, τη Β΄Βυζαντινή περίοδο, αφού το 1210-1212 υπήρχε.
<<Η Κάντανος είναι πόλη της Κρήτης όπως αναφέρει ο Ξενίων, το εθνικό είναι Καντάνιος>> (Στ.Βυζ.)

Καρνησσόπολις, η. Λύκτος.
<<Καρνησσόπολη ονόμαζαν την Κρητική Λύκτο>> (Ησύχ.). (βλ. λέξη Λύκτος).

Κάτρη, η.Στη θέση του Βατέ η Στέρνα, στο λεκανοπέδιο της Κράπης κοντά στο Ασκύφου. Ο P. Faure, υποθέτει πως η Κάτρη ήταν στο Κάδρος του Σελίνου.
Κάτρη. Αρχαία πόλη της Κρήτης. Ιδρύθηκε από τον ήρωα Κατρέα, στον οποίο οφείλει και το όνομά της (Παυσ. 8, 53, 4). Ο Κατρέας ήταν γιος του Μίνωα. Κατά τη μυθολογία, ο Μενέλαος βρισκόταν στην Κάτρη, όπου τον φιλοξενούσε ο Κατρέας, όταν ο Πάρις <<έκλεψε>> την Ελένη από τη Σπάρτη. Όνομα παραπλήσιο σώζεται σήμερο << ο λαγκός του Κατρέ>> πάνω από το οροπέδιο της Κράπης της επαρχίας Αποκορώνου στην είσοδο του στενού της Κράπης, το όποίο φέρει στο Ασκύφου Σφακίων.
<<Η Κάτρη είναι Ιωνική πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Ηρωδιανός, γράφοντας περί της Ολύκρης. Το εθνικό όνομα είναι Κατραίος όπως Ασκραίος>> (Στ.Βυζ.).

Καυδώ
<< Η Καυδώ είναι νησί κοντά στην Κρήτη, όπου υπάρχουν άγριοι όνοι μεγάλοι>>(Σούδα).
Στις Πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται ως <<Κλαύδος νήσος εν η πόλις ονόματι Κλαύδη>>. Ο Στράβων την αναφέρει ως Γαύδο. (Βλ. λέξη Καυνός).

Καύνος, η (ή Καύδος). Το νησί Γαύδος.
Η ιστορία της Γαύδου ξεκινά από τους νεολιθικούς χρόνους, αφού τα πρωϊμότερα επιφανειακά υπολείμματα που βρέθηκαν, μοιάζουν να ανάγονται στην τελική Νεολιθική και Πρωτομινωική περίοδο. Πληροφορίες για την κατοίκηση της Γαύδου από τους νεολιθικούς χρόνους έχουμε από τους αρχαίους συγγραφείς Ηρόδοτο, Στράβωνα,Πτολεμαίο, Ιεροκλή. Γεγονός πάντως είναι, ότι η Γαύδος κατοικείται ανελλιπώς από την 3η χιλιετηρίδα π.Χ. έως σήμερα κάτι που αποδεικνύεται από τις αρχαιότητες που χρονολογούνται από τα νεολιθικά έως και τα βυζαντινά χρόνια. Μέχρι στιγμής έχουν εντοπισθεί 62 αρχαιολογικές θέσεις, από τις οποίες έχουν ερευνηθεί συστηματικά οι 50. Ορατά λείψανα μεγάλης εγκατάστασης που άκμασε κατά τους ιστορικούς χρόνους (Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο) διακρίνονται στην περιοχή του Αϊ-Γιάννη και στον όρμο του Λαυρακά, που έχει ήδη κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος. Το 1927 συνέβη ένα γεγονός που έριξε φως σε μια σπουδαία πτυχή του ιστορικού παρελθόντος της Γαύδου. Ο αρχαιολόγος F. Halbherr ανακάλυψε στο Πραιτόριο της Γόρτυνας, στην περιοχή του Ηρακλείου, τα δύο πρώτα τμήματα μιας επιγραφής χαραγμένης σε πωρόλιθο. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1960, βρέθηκε εντοιχισμένο σ’ ένα αγροτόσπιτο στην περιοχή Μεσαράς του Ηρακλείου, το τρίτο τμήμα της ίδιας επιγραφής. Η μελέτη της ολοκληρωμένης πια επιγραφής έφερε στο φως την περίφημη Συνθήκη, που συνήφθη μεταξύ Γορτυνίων και Καυδίων και αποδεικνύει τη σχέση που υπήρχε ανάμεσα στην παντοδύναμη τότε Γόρτυνα και στην Γαύδο, τον 3ο αιώνα π.Χ. Το κείμενο είναι γραμμένο στη δωρική κρητική διάλεκτο της εποχής και περιγράφει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις της Γαύδου έναντι της Γόρτυνας. Σε σύντομη ελεύθερη μετάφραση οι Γορτύνιοι παραχωρούν στους κατοίκους της Γαύδου το δικαίωμα “να κατοικούν στο νησί τους ελεύθεροι και αυτόνομοι, με δικά τους δικαστήρια και νόμους και με το καθεστώς που καθόρισαν οι Γορτύνιοι. Οι κάτοικοι της Γαύδου υποχρεούνται να ακολουθούν τους Γορτύνιους σε πόλεμο και ειρήνη και να καταβάλλουν τη δεκάτη, δηλαδή το 1/10 από τα γεννήματα που παράγει η γη τους εκτός από τα ζώα, τα λαχανικά και την πρόσοδο των λιμένων. Επίσης να δίνουν κάθε χρόνο πέντε χιλιάδες χόες αλατιού από τη συνολική παραγωγή. Επιπλέον διακόσιους μεδίμνους από τους καρπούς του κέδρου (κεδροκούκια) αν η σοδειά είναι καλή και εξήντα μεδίμνους αν η σοδειά δεν είναι καλή ”.
Το πολύτιμο αλάτι και το κεδρέλαιο που χρησιμοποιείτο στη φαρμακευτική και τη συντήρηση των πλοίων ήταν τα κύρια προϊόντα της Γαύδου, ενώ οι πρόσοδοι των λιμανιών ήταν η κύρια πηγή πλούτου. Ένα άλλο σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα της Γαύδου είναι το ακέφαλο γυναικείο άγαλμα, που μετέφερε το 1865 στο Βρετανικό Μουσείο ο Άγγλος μηχανικός και περιηγητής Spratt και πιθανόν χρονολογείται στον 2ο μ.Χ. αιώνα.
Με την κυριαρχία των Ρωμαίων η Κρήτη, καθώς και όλη η Ελλάδα, παρακμάζει. Την Γαύδο την ξαναβρίσκουμε τον 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν ο αυτοκράτωρ Ανδριανός την παραχωρεί στη Σπάρτη. Σε μια σχετική επιγραφή που βρέθηκε αναφέρονται οι λέξεις “Επιμελητής Καύδου”. Στην παλαιοχριστιανική εποχή η Γαύδος ήταν βυζαντινή επαρχία με δικό της επίσκοπο. Στην περίοδο της κυριαρχίας των θαλασσών από τους Άραβες και τους πειρατές η Γαύδος παρακμάζει και επανεμφανίζεται πολύ αργότερα, κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας. Τότε ανοίγουν και πάλι οι θαλάσσιοι δρόμοι στο Κρητικό και Λιβυκό Πέλαγος και η Γαύδος ξαναγίνεται εμπορικός σταθμός. Οι πειρατικές επιδρομές όμως εμποδίζουν την κατοίκησή της και οι Ενετοί σκέπτονται να την οχυρώσουν. Τα σχέδια τους δεν εκπληρώθηκαν εξ αιτίας του μεγάλου κόστους των οχυρωματικών έργων.
Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει μια πόλη στην Καρία και μια στην Κρήτη με αυτό το όνομα. Το εθνικό είναι Καύνιος και Καυνία και Καυναίος.).

Κεραία, η. Ρόκκα Κισάμου;
Η Κεραία ήταν πόλη αυτόνομος της Κρήτης, και είχε κόψει δικά της νομίσματα, στα οποία εικονίζονται η Άρτεμις και ο Απόλλων. Ο κάτοικος ελέγετο Κεραϊτης ή Κερέτης. Ήταν σύμμαχος της Πολυρρηνίας κατά τους πολέμους μεταξύ αυτών και της Κνωσού (221-220 π.Χ.). Ο Πολύβιος τοποθετεί τους <<Κερέτας>>, κοντά στο Πολυρρήνιον, προπάντων από τα νομίσματα τους, οι τύποι των οποίων είναι όμοιοι με του Πολυρρηνίου (έχουν στη μια όψη την κεφαλή της Αρτέμιδος δαφνοστεφανωμένης με φαρέτρα στον όμο και από την άλλη τη λέξη ΚΕΡΑΙΤΑΝ μέσα σε στεφάνι από φοίνικα). Ο Bursian έχει την ίδια γνώμη αναζητώντας την θέση της πόλης στα αρχαία ερείπια, τα οποία υπάρχουν στο σημερινό χωριό Ρόκκα της επαρχίας Κισσάμου. Οι κάτοικοι της Κεραίας αναφέρονται μεταξύ αυτών που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β΄. Η Σούδα αναφέρει την Κεραία, λέγοντας ότι ο γνωστότατος ποιητής Κρητικός Ριανός ήταν από την Βήνη ή την Κεραία:
<<Ριανός ο και Κρής ων, Βηναίος (Βήνη δε πόλις Κρήτης), τινές δε Κεραιτήν>>. Επίσης ο Στ. Βυζάντιος μιλώντας για την πόλη Βήνη, λέει ότι ο Ριανός ήταν <<Βηναίος ή Κεραιάτης>>.
Κίσαμος, η. Καστέλι Κισάμου. Λιμάνι της Πολυρρήνιας.
Ο Πλιν. 4,12,59 την τοποθετεί κοντά στην Πέργαμο και στην Κυδωνία. Ο δε Ιεροκλ. Συνέκδ. Σελ. 14, μεταξύ Κυδωνίας και Καντάνου. Η <<Κίσαμος πόλις>> όπως την αναφέρει ο Πτολεμαίος (3,17,8), βρισκόταν στον σημερινό κόλπο της Κισάμου στα σωζόμενα ερείπια, κοντά στο Καστέλι Κισάμου. Αν και βρισκόταν κοντά στην μεγάλη πόλη Πολυρρηνία της οποίας ήταν λιμάνι, υπήρξε αυτόνομος και έκοψε δικά της νομίσματα. Τα νομίσματά της είχαν από το ένα μέρος κεφαλή του Ερμή με πέτασο -απόδειξη της εμπορικότητας της- και από το άλλο μέρος δελφίνι, σαν πόλη παράλιος, και τα γράμματα: ΚΣ/ΙΩ. Το αρχαίο λιμάνι ήταν στη θέση του σημερινού Μαύρου Μώλου. Τα λείψανα της αρχαίας πόλης βρίσκονται μακριά από τη θάλασσα, γιατί ανυψώθηκε το έδαφος της Δυτικής Κρήτης. Η Κίσαμος γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, όπως μαρτυρούν τα ανασκαφικά ευρήματα. Είχε δε την περίοδο αυτήν περίφημο θέατρο. Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Κισάμου θεωρούνται από τα καλύτερα του είδους (2ος και 3ος μ.Χ. αιώνας). Στη θέση Κρύα Βρύση σώζονται ερείπια του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου. Κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν έδρα Επισκόπου. Σώζεται σήμερα το βυζαντινό τείχος επισκευασμένο από τους Ενετούς. Οι Βενετοί έχτισαν εδώ ένα φρούριο (από το οποίο πήρε το όνομα Καστέλι) που χρησιμοποιήθηκε στις μετέπειτα εξεγέρσεις κατά των Τούρκων. Η κλασική και ελληνιστική πόλη βρισκόταν στο λόφο Σελί, και ελληνορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή στη σημερινή πόλη. Στο Σελί, μισή ώρα δυτικά της Κισάμου, ο Β. Θεοφανίδης ανέσκαψε προπολεμικά ιερό μυκηναϊκών χρόνων.

Κίσαμος, η. Καλάμι Αποκορώνου.
Η δεύτερη αυτή πόλη με το όνομα Κίσαμος, ήταν υποτελής και <<επίνειον της Απτέρας>> Στρ. 10,479. Ο Spratt και οι λοιποί νεώτεροι γεωγράφοι τοποθετούν αυτήν στην παραλία ανατολικά του χωριού Καλύβες Αποκορώνου.

Κνωσός, η. Σημερινή θέση . (5 χιλ. νότια του Ηρακλείου).
Η αρχαιότερη και περιφημότερη πόλη της Κρήτης, έδρα του θεμελιωτού αυτής Μίνωα. Δεν θα παραπέμψομε στους πολυπληθείς συγγραφείς, που την αναφέρουν αλλά και στις πολλές επιγραφές που σχετίζονται με την ιστορία αυτής. Αυτό είναι έργο ειδικής και πολυσέλιδου πραγματείας. Εν ολίγοις θα αναφέρομε τα επόμενα: Παλαιότερα ονομαζόταν Καίρατος. Στρ.Χ,476,7 <<Εκαλείτο δε η Κνωσός Καίρατος πρότερον, ομωνύμως τω παραρέοντι ποταμώ>>. - Ευστ.498 :<<Κνωσός βασίλειον Μίνωος, ήτις και Καίρατος εκαλείτο>>. - Στρ.11,34: <<Ότι η Κνωσός πόλις το πρίν εκαλείτο Καίρατος, από ποταμού εγγύς όντος>>. Η Κνωσός με την Γόρτυνα, συναγωνίζονταν για την ηγεμονία του νησιού, και όταν μεν είχαν φιλικές σχέσεις, ως συνήθως, κυριαρχούσαν όλων των λοιπών πόλεων του, όταν όμως οι σχέσεις ήταν εχθρικές διαιρούσαν σε δυο στρατόπεδα αυτές, υπερίσχυε δε εκείνο το μέρος, με το οποίο θα είχε συνταχθεί η τρίτη μεγάλη πόλη της Κρήτης, η Κυδωνία. Αλλά υπήρξε εποχή (189 π.Χ.) κατά την οποία βλέπομε και τις δύο ενωμένες εναντίον της εκ περιτροπής συμμάχου αυτών. Κατά τους παλαιότερους χρόνους επρώτευε αναμφισβήτητα η Κνωσός, μόνο δε σε μερικές περιπτώσεις, κατά τους ιστορικούς χρόνους, αμφισβήτησε εις αυτήν την υπεροχή, η Γόρτυνα. Πόλη με την οποία διαρκώς είχε εχθρικές σχέσεις η Κνωσός, ήταν η γειτονική Λύκτος ή Λύττος, η οποία σθεναρά απέκρουε τις επιθέσεις της Κνωσού και την έφερνε πολλές φορές σε δύσκολη θέση, μέχρι που η Κνωσός κατάστρεψε την πόλη αυτή, σε μια εποχή που οι Λύκτιοι απουσίαζαν, πολεμούσαν τους Ιεραπύτνιους, μακριά από την πόλη τους, την οποία είχαν αφήσει αφρούρητη (Πολυβ.IV 54). Στους εμφυλίους πολέμους μεταξύ Κνωσού και Λύκτου αναμίχθηκαν πολλές φορές και άλλες πόλεις της Κρήτης, οι πιο εξέχουσες, όπως η Γόρτυς, η Κυδωνία, τα Άπτερα, η Πολυρρηνία, η Ελεύθερνα, η Λάππα, το Όριον, η Αρκαδία, η Δρήρος, η Κεραία, κτλ. Αλλά και από το εξωτερικό διάφοροι σύμμαχοι των δύο, όπως οι Λακεδαιμόνιοι υπέρ των Λυκτίων, οιΑιτωλείς υπέρ των Κνωσίων, ο Φίλιππος ο 5ος βασιλιάς της Μακεδονίας, οι Αχαιοί κτλ. Η Κνωσός αναφέρεται μεταξύ αυτών των πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου. Το 166 π.Χ. συμμάχησε με τη Γόρτυνα και κατέστρεψε τη Ραύκο. Μια επιγραφή το 134 π.Χ. αναφέρει συμφωνία μεταξύ Κνωσού, Ολούντος και Λατούς, με την οποία αναγνωρίζεται η Κνωσός, ως διαιτητής, για κάθε διαφορά, μεταξύ Ολούντος και Λατούς. Αυτό δείχνει την υπεροχή της Κνωσού και το σεβασμό που είχαν οι άλλες πόλεις σαυτή. Μια άλλη επιγραφή, μετά το 220 π.Χ., αναφέρει, ότι οι Κνώσιοι έστειλαν στη Δρήρο δικαστές Κνώσιους, για να συμφιλιώσουν τους Δρήριους, που είχαν πολιτικές έριδες μεταξύ τους. Οι Κνώσιοι αντιτάχθηκαν από την αρχή στους Ρωμαίους, αντιθέτως προς τους Γορτυνίους, οι οποίοι καλλιεργούσαν την φιλία με αυτούς. Οι Κνώσιοι δεν υπάκουσαν κατά το 189 π.Χ. να παραδώσουν τους Ρωμαίους αιχμαλώτους, όπως έκαμαν οι Γορτύνιοι, επολέμησαν κατά των Ρωμαίων στον δεύτερο Μακεδονικό πόλεμο (171 π.Χ.), πολέμησαν δε και έπεσαν ηρωϊκά κατά του Μέτελλου (69 π.Χ.). Μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση εγκαταστάθηκε στην Κνωσό μεγάλη Ρωμαϊκή αποικία, η οποία εσώζετο μέχρι την εποχή του Στράβωνα, 10,478. Στους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού έγινε έδρα επισκόπου. Ιεροκλ.14.Not. Gr. Episc.-3,444, κτλ. Από την Κνωσό καταγόταν ο Ζωτικός, ένας από τους Άγιους Δέκα, και ο χρησμολόγος Ιοφών .
Κατά τους ιστορικούς χρόνους οι κτήσεις της Κνωσού συνόρευαν προς ανατολάς με την Χερρόνησο και την Λύκτο, νότια με την Πύρανθο, Αρκαδία και Γόρτυνα, προς δυσμάς με την Ραύκο και την Απολλωνία. Οι κοντινές πόλεις Λύκαστος, Διατόνιον και Θεναί περιήλθαν εις την εξουσία της, επίσης όλη η παραλία από την Χερσόνησο μέχρι τον κόλπο του Αλμηρού δυτικά του Ηρακλείου, όλη η επαρχία Τεμένους, ένα μέρος του Μονοφατσίου και μεγάλο μέρος της Πεδιάδας. Υπό την εξουσία της ήταν πάντοτε και η νήσος Δία (Στρ.10,484,- Πτολ. 3,17,11. - Στ.Βυζ. -Πλιν.4,12,61). Είχε δε επίνειους πόλεις κατά τους χρόνους του Μίνωα την Αμνισό, αργότερα το Ηράκλειο και το Μάτιον;. Ως προς την τοποθεσία που βρισκόταν η Κνωσός δεν υπάρχει αμφισβήτηση. Ήταν κτισμένη στο σημερινό συνοικισμό <<Μακρύς τοίχος>> που πήρε το όνομα του από ένα μακρύ τοίχο, λείψανο επίσης της ρωμαϊκής Κνωσού, και στη θέση που έλεγαν οι Τούρκοι, του Τσελεπή η Κεφάλα, στην δυτική πλευρά του Καίρατου ποταμού, σημερινού <<Κατσαμπάς>>, και εξετείνετο προς δυσμάς μέχρι το σημερινό Τεκέ των Μπεκτασίδων, νότια και ανατολικά μέχρι τα Σπήλια. Παρά το ότι τα τείχη του Ηρακλείου κτίστηκαν από τα λείψανα της Κνωσού, έμειναν αρκετά για να μαρτυρούν την θέση, την έκταση και την ακμή της αρχαίας πόλης. Ο οικισμός του Μακρυτοίχου, δημιουργήθηκε από τα υλικά του ανακτόρου, στη Βενετοκρατία, και έχει αυτό το όνομα από τον 13ο αιώνα. Ο Μακρυτοίχος και ο οικισμός Μπουγάδα μετόχι, δυτικά του ανακτόρου, αποτελούν το σημερινό προάστιο του Ηρακλείου με το όνομα Κνωσός. Τα νομίσματα της Κνωσού είναι διάφορα και πολλά. Ο Σβορώνος αναφέρει διαφόρους τύπους νομισμάτων της ανεξάρτητης Κνωσού και της ρωμαϊκής Κνωσού. Τα περισσότερα από τα πρώτα φέρνουν παράσταση του Μινώταυρου, ο οποίος κρατεί στο ένα χέρι χερμάδιον (πέτρα). Πίσω παριστάνεται ο Λαβύρινθος, είτε κυκλικός, είτε τετράγωνος, και αναγράφεται η λέξη ΚΝΩΣΙΩΝ. Αυτό είναι μια σοβαρή ένδειξη ότι ο Λαβύρινθος δεν ήταν μύθος. Η παράσταση του Λαβύρινθου στα νομίσματα της Κνωσού είναι πρωτομινωικής εποχής. Σε άλλα νομίσματα παριστάνεται η κεφαλή της Αθηνάς, η οποία ήταν πάτριος θεά των Κνωσίων, και σε άλλα την Δήμητρα, γιατί οι Κνώσιοι ισχυριζόταν πως αυτοί πρώτοι χρησιμοποίησαν το σιτάρι σαν τροφή του ανθρώπου. Γνωστό είναι ότι εδώ βρέθηκαν μέσα σε πιθάρια σπόροι σιταριού απανθρακωμένοι.
Η θέση του ανακτόρου κατοικήθηκε από το 6000 π.Χ. μέχρι το 1100 π.Χ.(Ίσως και αργότερα).Σ’αυτό το χρονικό διάστημα υπέστη πολλές καταστροφές από διάφορες αιτίες. Το όνομα της πόλης αναφέρεται σε πινακίδες γραμμικής Β΄, και βρέθηκαν πάρα πολλές στο χώρο αυτό. Οι περισσότερες πινακίδες γράφτηκαν, όταν Μυκηναίος <<άνακτας>> είχε έδρα την Κνωσό. Η γύρω από το ανάκτορο περιοχή δεν έπαψε ποτέ να κατοικείται και να δημιουργεί πολιτισμό. Σε κούπα που βρέθηκε στην οικία των μονολιθικών στύλων έχει γραφτεί στο εσωτερικό της, επιγραφή με μελάνι σουπιάς, σε καλλιγραφική Γραμμική Α, η οποία αναφέρει ότι αφιερώνεται: << από τον Ατρέα στο Διόνυσο, το γιο του Δία, νεαρότατο αγόρι στα Λίναια >>. Από αυτή την επιγραφή μπορεί να καταλάβει κάποιος ποιος ήταν ο μυκηναίος Άνακτας της Κνωσού.
Από την πόλη της Κνωσού αποκαλύφτηκαν μέχρι σήμερα το Μεγάλο ανάκτορο, το Μικρό ανάκτορο, η Βασιλική Έπαυλη, το Σπίτι του Αρχιερέα, ο Βασιλικός Τάφος-Ιερό στον οικισμό Βλυχιά και πολλά μεμονωμένα κτήρια και τάφοι. Από την ρωμαϊκή Κνωσό σώζεται η <<Έπαυλη του Διονύσου>>, βορειοδυτικά του ανακτόρου, με θαυμάσια μωσαϊκά του ψηφοθέτη Απολλιναρίου.
Η Κνωσός γέννησε διάσημους άνδρες. Εδώ γεννήθηκε ο Χερσίφρων και ο γιος του Μεταγένης, των οποίων έργο ήταν ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, το Αρτεμίσιο, ένα από τα επτά θαύματα του παλαιού κόσμου. (Στράβων, ΙΔ΄,C,640). Ο Ιοφών, που έδινε τους χρησμούς σε εξάμετρο, (Παυσ.Αττ.κ.34), οΑνεσίδημος ο φιλόσοφος, ο Πατελίδης ο ιστορικός, ο Δίκτυς, που ακολούθησε τον Ιδομενέα στον ηρωικό πόλεμο και έγραψε για την πολιορκία της Τροίας, πάνω σε φύλλα φοίνικα. Ο μύθος λεει, ότι το χειρόγραφο, τοποθετημένο σε μολυβένιο κιβώτιο, ετάφηκε μαζί με το Δίκτυ. Την εποχή του Νέρωνα, 66μ.Χ., έγινε μεγάλος σεισμός, ο τάφος άνοιξε και βρέθηκε το πολύτιμο κειμήλιο, το οποίο παρουσίασε κάποιος Ευπραξίας στον αυτοκράτορα. (Σούδα λ. Δίκτυς). Αυτό πρέπει να έχει σχέση με τις υπόγειες κασέλες, που βρέθηκαν, ντυμένες με φύλλα μολύβδου στο διάδρομο των αποθηκών του ανακτόρου. Ο σεισμός ήταν μεγάλος και λένε ότι η θάλασσα υποχώρησε επτά στάδια. Κνώσιος ήταν και ο Εργοτέλης, γιος του Φιλάνωρος, ο Ολυμπιονίκης, που τις νίκες του στα Ολύμπια, στα Πύθια και στα Ίσθμια ύμνησε ο Πίνδαρος. Κνώσιος ήταν και κάποιος δεύτερος Θαλήτας τον 7 αιώνα π.Χ., μελοποιός και μουσικοδιδάσκαλος ο οποίος δύσκολα ξεχωρίζεται από τον συνονόματο του από την Γόρτυνα. Σε μικρή απόσταση από το ανάκτορο και γύρω από αυτό βρίσκονται το <<Καραβάν Σεράι>>, το νεκροταφείο του Μαυρόσπηλιου και βόρεια η Ρωμαϊκή πόλη, εκτός από τους χώρους οι οποίοι αναφέρθηκαν πριν.

Κόριον. <<Κόριον ήταν τόπος στην Κρήτη που πείρε το όνομα του από κάποια κόρη, ο πολίτης λέγεται Κορήσιος. Υπάρχει και λίμνη με το όνομα Κορησία και Ιερό της Αθηνάς της Κορησίας. Τα ονόματα αυτά προέρχονται από τη λέξη κόρη. Από την λέξη Κόριον προέρχεται το ανάλογο Κοριεύς>> (Στ.Βυζ.)

Κορησία λίμνη έλεγαν στην αρχαιότητα, την μοναδική λίμνη της Κρήτης την οποία αποκαλούμε σήμερα <<λίμνη Κουρνά>>. Βρίσκεται νότια της Γεωργιούποληςκαι έλαβε το σημερινό όνομά της από την αραβική λέξη <<Κούρνα>> που σημαίνει λίμνη.

Κρημνία. Άλλη ονομασία της Γόρτυνας.

Κυδωνία, η. Τα Χανιά
Κυδωνία, η. Η τρίτη σε μέγεθος πόλη της Κρήτης, που βρισκόταν στην βορειοδυτική παραλία του νησιού, στη θέση της σημερινής πόλης των Χανίων (Στραβ. 10, 476 και 479), η οποία είναι χτισμένη πάνω στην προϊστορική και ιστορική Κυδωνία. Ήταν η κυριότερη πόλη των Κυδώνων με σημαντικό λιμάνι και πλούσια ενδοχώρα. Κατά την παράδοση, ιδρυτής της Κυδωνίας ήταν ο Μίνως (Διοδ. 5, 78, 2) ή ο Κύδων, γιος του Απόλλωνα ή του Ερμή και της κόρης του Μίνωα, Ακακαλλλίδας ή του Τεγεάτη (Παυσ. 8, 53, 4). Η Κυδωνία είχε ήδη κατοικηθεί από τη Μεσομινωική εποχή (17ος π.Χ. αιώνας) και τα ερείπια που ήλθαν στο φως μαρτυρούν για την ύπαρξη ακμαίου ανακτορικού κέντρου, του πρώτου γνωστού στην περιοχή αυτή. Πολύ αργότερα, γύρω στα 520 π.Χ., Σάμιοι που εγκατέλειψαν την πατρίδα τους εξαιτίας του τυράννου Πολυκράτη, έδιωξαν τους Ζακύνθιους από την Κυδωνία και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή (Ηροδ. 3, 59). Γύρω στο 515 π.Χ., όμως, Αιγινήτες που συμμάχησαν με τους Κρήτες νίκησαν τους Σάμιους και κατέλαβαν την πόλη (Στραβ. 8, 6, 16 και 10, 475). Από την εποχή αυτή χρονολογείται πιθανότατα η ταύτιση της αιγινήτικης θεάς Αφαίας με την αυτόχθοναΔίκτυννα-Βριτομαρτι, της οποίας το ιερό (το Δικτυνναίον) βρισκόταν στο όρος Τίτυρος, κοντά στην πόλη (Στράβων 10,479).
Το 429 π.Χ. οι Αθηναίοι λεηλάτησαν την περιοχή της Κυδωνίας μετά από παρακίνηση της γειτονικής πόλης Πολύχνα (Θουκ. 2, 89), ενώ το 343 π.Χ. ο αρχηγός των Φωκέων Φάλαικος την πολιόρκησε χωρίς επιτυχία. Ο στρατός του διαλύθηκε και ο ίδιος σκοτώθηκε (Διοδ. 16, 63. Παυσ. 10, 2, 7). Κατά τον 4ο και 3ο αιώνα π.Χ., οι σχέσεις της Κυδωνίας με την Αθήνα και τη Μακεδονία ήταν καλές. Στον 3ο π.Χ. αιώνα, η πόλη έπαιξε σημαντικό ρόλο στις σχέσεις μεταξύ Κνωσσού και Γόρτυνος, παίρνοντας το μέρος πότε της μιας και πότε της άλλης. Βρισκόταν όμως σχεδόν πάντοντε σε εμπόλεμη κατάσταση με τις γειτονικές τηςΦαλάσαρνα, Άπτερα, Πολυρρήνια και Έλυρο. Το 219 π.Χ., συντάχθηκε με την Αιτωλική Συμπολιτεία, όπως και η σύμμαχός της, Κνωσσός, την απέσπασαν όμως από αυτήν, λίγο αργότερα η Πολυρρήνια και η Αχαϊκή Συμπολιτεία (Πολ. 4, 55, 4). Κατά τον 2ο π.Χ. αιώνα γνώρισε μεγάλη ακμή. Το 193 π.Χ. σύνηψε συμμαχία με την Τεώ, το 189 π.Χ., υπέταξε τη Φαλάσαρνα, την οποία όμως αναγκάστηκε να ελυθερώσει το 184 π.Χ. ύστερα από επέμβαση των Ρωμαίων (Πολ. 22, 15 και 19), διατηρώντας όμως το δικαίωμα να μετέχει στο κρητικό κοινοδικείο. Το 172 π.Χ. πολιορκήθηκε από τη Γόρτυνα, ενισχύθηκε όμως από τις δυνάμεις του Ευμένη Β’ της Περγάμου, αν και δεν είχε συμμετάσχει στη συμμαχία των 29 κρητικών πόλεων με τον Περγαμηνό βασιλιά (Πολ. 38, 13). Δεν συμμετέσχε επίσης στο κοινό των Κρηταίων , που είχε δημιουργηθεί στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα. Τον 1ο π.Χ. αιώνα αντιστάθηκε στους Ρωμαίους που επιτέθηκαν κατά του νησιού, αλλά τελικά καταλήφθηκε από τον Καικίλιο Μέτελλο το 69 π.Χ. Από τους στρατηγούς που αντιστέκονται στον Μέτελλο, ο μεν Πανάρης μένει και παραδίδεται με έντιμη συνθήκη, και έτσι δεν καταστράφηκε η πόλη, ο δε Λασθένης καταφεύγει στην Κνωσό όπου συνέχισε τον αγώνα. Γύρω στο 30 π.Χ. όμως, ανακηρύχθηκε από τον
Αύγουστο αυτόνομη πόλη και από τότε γνώρισε μεγάλη ακμή (Διων. Κασ. 2, 2). Υπήρξε μάλιστα μια από τις λίγες κρητικές πόλεις που έκοψαν νομίσματα. Αξιόλογα είναι τα νομίσματα της Κυδωνίας με απεικονίσεις Διονύσου, Αθηνάς Κυδωνίας, Δίκτυννας Βριτομάρτεως, Απόλλωνος, Δήμητρος και Περσεφόνης και λύκαινας που θηλάζει τον Κύδωνα και τη λέξη ΚΥΔΩΝΙΑΤΑΝ, τα οποία χρονολογούνται από τον 4ο π.Χ. ως τον 3ο μ.Χ. αιώνα. (εγκ. Π.Λ.Μ. και Ν. Δομή). Ο Σβορώνος αναφέρει 96 τύπους της παλαιότερης Κυδωνίας και 62 των ρωμαϊκών χρόνων. Από την Κυδωνία καταγόταν ο εκ των Αγίων Δέκα Βασιλείδης.
Ο Ηρόδοτος γράφει: Αυτοί δε οι Σάμιοι την Κυδωνίαν στην Κρήτη έκτισαν, όχι γιαυτό το σκοπό πηγαίνοντας στην Κρήτη, αλλά, διόχνωντας του Ζακυνθίους από το νησί. Έμειναν δε εκεί και αυδαιμόνησαν επί πέντε έτη, και έφτιαξαν τα εβρισκόμενα στην Κυδωνία ιερά και το ναό της Δίκτυνας. Τον έκτο όμως χρόνο οι Αιγινήτες σε ναυμαχία τους νίκησαν μαζί με άλλους Κρήτες.
<<Η Κυδωνία είναι πόλη της Κρήτης, ονομαζόταν παλαιότερα Απολλωνία. Πείρε το όνομα από τον Κύδωνα το γιο του Απόλλωνα και της Ακακαλλίδας της θυγατέρας του Μίνωα. Ο πολίτης λέγεται Κυδωνιάτης και Κύδων και Κυδώνιος και Κυδωναίος, και Κυδωνία το θηλυκό και Κυδωνίς και Κυδωνικός άνδρας >> (Στ.Βυζ.)

Κύτα. Παλαιόκαστρο της Ρογδιάς Μαλεβυζίου.
Ο Χρ. Μπουοντελμόντι αναφέρει ότι το Κυταίον είναι, στο σημερινό Καβούσι Λασιθίου. << Υπάρχει και πόλη Κύταιον στην Κρήτη>> (Στ.Βυζ.)

Κύταιον, το. Παλιόκαστρο της Ρογδιάς Μαλεβιζίου

Κώρυκος, η. Στο ακρωτήριο Γραμπούσα της Κισάμου;
Κώρυκος. Βουνό της ομώνυμης χερσονήσου της σημερινής Γραμβούσας, που εισχωρούσε μέσα στη θάλασσα, στο Β.Δ. άκρο της Κρήτης, κοντά στην αρχαία πόλη ΦαλάσαρναΟ Πτολεμαίος το ονομάζει Κώρυκος άκρα, ο Στ. Βυζάντιος ακρωτήριον Κωρυκία. Είναι το σημερινό ακρωτήριο Μπούζα.
<<Υπάρχει και ακρωτήριο στην Κρήτη με το όνομα Κωρυκία>> (Στ.Βυζ.)

Λάμπη. Αργυρούπολη Ρεθύμνου.
<< Η Λάμπη είναι πόλη της Κρήτης, κτισμένη από τον Αγαμέμνονα και πείρε το όνομα του Λάμπου του Ταρραίου. Το εθνικό είναι Λαμπαίος. Ο Ξενίων στα Κρητικά γράφει το όνομα με δύο -ππ- και με δύο -αα- και με -η- >> (Στ.Βυζ.)

Λάμων, ο. Πλακιάς Αγίου Βασιλείου;

Λάππα,η (και Λάμπη). Αργυρούπολη, 27 χιλ. από το Ρέθυμνο.
Λάππα. Μετέπειτα Λάππη ή Λάμπη, από κάποιο Ταρραίο Λάμπο. Πόλη στη βόρεια πλευρά της αρχαίας Κρήτης, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, χτισμένη πάνω σε λόφο, μεταξύ των δυο ποταμών Μουσέλα και Πετρέ. Επίνειό της ήταν η παραθαλάσσια πόλη Φοίνιξ. Ιδρύθηκε –κατά το μύθο- από τον Αγαμέμνωνα (Δίων Κασ. 36, 1. Πτολ. 3, 17, 10). Η ακμή της τοποθετείται στους κλασικούς χρόνους. Κατά την ελληνιστική εποχή (330-69 π.Χ.), οι Λαππαίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις διαμάχες των κρητικών πόλεων και πήραν μέρος στο Κοινό των Κρηταιέων που ιδρύθηκε στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα. ΤΟ 221-220 π.Χ., στον πόλεμο μεταξύ Κνωσού και Λυττού, πήγε με την Κνωσσό, μετά όμως, μαζί με άλλες πόλεις συμμάχησε με τους Λυττίους. Η Λάππα πήρε μέρος στη συμμαχία των Κρητών με τον Ευμένη Β’, βασιλιά της Περγάμου, που έγινε μετά το 170 π.Χ.. Έμεινε αυτόνομη ως το 68 π.Χ. που την κατέλαβε ο Οκτάβιος και πέρασε πολλές περιπέτειες, γιατί εκεί έγινε η συρραξη μεταξύ του Μέτελλου και των μισθοφόρων του Οκτάβιου. Η πόλη καταστράφηκε το 68 π.Χ> από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο, αλλά γρήγορα ανοικοδομήθηκε και γνώρισε νέα ακμή. Τα ερείπιά της έχουν εντοπιστεί σε χαμηλό λόφο κοντά στο χωριό. Έχουν βρεθεί πολλές επιγραφές που αρχίζουν:[.....τEdonem Kappa΄ym t« pΑkei Ά to¶r jΑsloir jaµ t« pΑkei.]
Στον εμφύλιο πόλεμο των Ρωμαίων, κατά τη μάχη του Ακτίου το 31 π.Χ., οι
Λαππαίοι πήγαν με το μέρος του Οκτάβιου εναντίον του Αντωνίου. Ο Οκτάβιος, ύστερα από τη νίκη του, ευνόησε τους φίλους του Λαππαίους, τους άφησε ελεύθερους και ανοικοδόμησαν την πόλη τους. Έκτοτε, η Λάππα ευημέρησε στη ρωμαϊκή περίοδο, όπως δείχνουν και τα ερείπιά της, που είναι κυρίως αυτής της περιόδου και τα νομίσματα που είναι πολυάριθμα. Ένα από τα σπουδαία οικοδομήματά της ήταν οι θέρμες, απαράιτητο ίδρυμα στις ρωμαϊκές πολιτείες, που είχε πολλά διαμερίσματα. Οι θέρμες της Λάππας αποτελούνταν από μία στρογγυλή αίθουσα με διάμετρο 18 βήματα και γύρω σε αυτήν ήταν τα διαμερίσματα για τους λουόμενους και άλλες δυο αίθουσες. Το νερό ερχόταν φυσικά με υδραγωγείο από μια μεγάλη συγκεντρωτική δεξαμενή που ήταν σε υψηλό σημείο έξω από την πόλη που είχε μήκος 25, πλάτος 6 και ύψος 7μ. Και χωρητικότητα 600 κ.μ. Το νερό διοχετευόταν εκεί με κτιστό υδραγωγείο, κατεστραμμένο σήμερα, από τις πηγές Καστανιές και Κολλητά, μια ώρα μακριά από το χωριό. Τη σπουδαιότητα της Λάππας δείχνουν και τα πολλά νομίσματά της. Ο Σβορώνος αναφέρει 36 είδη. Από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Ποσειδώνα, της Αρτέμιδος ή του Απόλλωνα και τη λέξη ΛΑΠΠΑΙΩΝ. Της ρωμαϊκής περιόδου αναφέρουν τα ονόματα διαφόρων υπάτων ΘΕΩ ΚΑΙΣΑΡΙ ΣΕΒΑΣΤΩ, ΔΟΜΕΤΙΑΝΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ, ΔΟΜΙΤΙΑ ΣΕΒΑΣΤΗ κλπ και πίσω ΛΑΠΠΑΙΩΝ.
Γύρω στο σημερινό χωριό σώζονται πολλοί τάφοι της ρωμαϊκής και ελληνικής εποχής λαξευμένοι στους βράχους. Ένας από αυτούς είναι και ο ονομαζόμενος τάφος των Πέντε Αγίων Παρθένων. Δίπλα στο βράχο υπάρχει εκκλησάκι αφιερωμένο σε αυτές, την Θέκλα, Μαριάμνα, Αιθανά, Μάρθα και Μαρία. Κατά την παράδοση οι Ρωμαίοι και οι Βενετοί είχαν εγκαταστήσει στη Λάππα νομισματοκοπείο, αφού στη θέση Ελληνικά, όπου κτίστηκαν τα δικαστήρια το 1869, βρέθηκαν μηχανήματα νομισματοκοπείου, και στη θέση Παυλής βρέθηκαν σωροί χάλκινων νομισμάτων. ΝΑ της Λάππας υπάρχει λόφος που τον λένε οι χωρικοί Ασημόχωμα, γιατί πιστεύουν πως περιέχει ασήμι. Η Λάππα εξακολούθησε να υπάρχει και την Α’ Βυζαντινή περίοδο, όπως δείχνουν τα ερείπια εκείνης της εποχής. Από τις αρχαιότερες επισκοπές Κρήτης είναι της Λάμπης-Λάππας, η οποία ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Απόστολο Τίτο και μνημονεύεται από το 457. Μετονομάστηκε Καλαμώνος τη Β’ Βυζαντινή περίοδο. Η Λάππα ύστερα από την καταστροφή της από τους Άραβες ξεχάστηκε και το όνομά της, κι όταν ξανασυνοικίστηκε την έλεγαν απλώς, Πόλη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Γαϊδουρόπολη καιΣαμαρόπολη. Η ονομασία Αργυρούπολη δόθηκε το 1822 από την επαναστατική επιτροπή, με σκοπό να αντικατασταθεί η κακόηχη ονομασία Γαϊδουρόπολη, επειδή υπήρχε εδώ το μεταλείο αργύρου.

Λάρισα, η. Καλαμαύκα Ιεράπετρας;
Ο Στ. Βυζάντιος σε δύο διαφορετικά λήμματα του λεξικού του αναφέρεται σε πόλεις με το όνομα Λάρισα. Στο πρώτο λήμμα με την λέξη Λάρισα (με ένα -σ-) απαριθμεί έντεκα πόλεις τοποθετώντας την Κρητική στην ένατη θέση. Αναφέρει ότι ο πολίτης λέγεται Λαρισαίος και Λαρισεύς. Γράφει επίσης ότι υπάρχει Λαρισεύς Ζευς και ότι ο Στράβων αναφέρει ότι υπάρχει στην Έφεσο ο Απόλλων Λαρισηνός.
Στο δεύτερο λήμμα αναφέρεται στην Γόρτυνα και γράφει ότι αυτή είχε μετά το όνομα Ελλωτίς το όνομα Λάρισσα (με δύο -σ-) , έπειτα Κρημνία και αργότερα Γόρτυς.

Λασαία, η. Καλοί Λιμένες Καινούργιου.
Η Λασαία ήταν αρχαία πόλη της Κρήτης, σε μικρή απόσταση ανατολικά από τους Καλούς Λιμένες, απέναντι από τη νησίδα Παλαιός Μόλος ή Τράφος, ένα από τα λιμάνια της Γόρτυνας στη ρωμαϊκή περίοδο, οπότε κυρίως ήκμασε. Την έλεγαν και Θάλασσα ή Άλασα όπως αναφέρεται σε νομίσματα. Τα ερείπιά της σώζονται από την ακτή μέχρι ψηλά στην πλαγιά, σε μεγάλη έκταση. Σώζονται κτήρια ρωμαϊκής περιόδου, υδραγωγείο, οικοδομήματα με θόλο, όμοιο με εκκλησίας και πολλά όστρακα.
Ο λεγόμενος Τράφος αποτελείται από ογκόλιθους, ριγμένους ακανόνιστα στη θάλασσα. Ασφαλώς είναι λιμενικό έργο των Λασαίων, αφού ήταν λιμάνι της Γόρτυνας. Δυτικά από τη Λασαία ήταν το νεκροταφείο της. Το νησάκι Τράφος είχε χρησιμοποιηθεί σαν καταφύγιο την περίοδο των επ-αναστάσεων. Για τον ίδιο σκοπό το χρησιμοποίησε και ο Κόρακας. Είχαν κτίσει σπίτια με ξερολιθιά, όπου έμεναν. Το 1854 ο Άγγλος πλοίαρχος Σπράττ, νόμισε ότι ήταν πειρατές και έστειλε μια φρεγάτα να τους κυνηγήσει. Οι επαναστάτες τους κτύπησαν και έπαθαν σημαντικές απώλειες.
Τη θέση αυτή της Λασαίας διαπίστωσε ο Σπράττ. Χωρικοί είχαν ανοίξει τάφους όπου ασφαλώς βρήκαν κτερίσματα. Ένας νεαρός βοσκός είχε βρει ένα δακτυλίδι, που είχε την επιγραφή ΤΡΥΦ/ΗΝΙΑ.
Το αγόρασε ο Σπράττ και γράφει ότι του υπενθύμισε το χωρίο της προς Ρωμαίους επιστολής του Παύλου όπου αναφέρει: ασπάσασθε Τρύφαιναν και Τρυφώσαν τας κοπώσας εν Κυρίω. (Προς Ρωμαίους 16,12). Για τη Λασαία γράφει και ο Onorio Belli στο θείο του στις 11 Οκτωβρίου 1586 τα παρακάτω: Η Λασαία διατηρεί ακόμη το όνομα, μα είναι όλη ερειπωμένη και ούτε υπάρχει εκεί άλλη κατοικία παρά, τέσσερα-πέντε μίλια, πάνω σε κάμποσα ψηλότερα βουνά, ένα μοναστήρι καλόγερων, που ονομάζεται Απεζανές, τόπος ωραιότατος και τερπνότατος. (Στ. Σπανάκης, Κρήτη, τομ. Α, σ.343).

Λασός, η. Λάππα;

Λατώ η Ετέρα. Βόρεια της Κριτσάς, περίπου 3 χιλ.
Κρητική πόλη χτισμένη στους πρόποδες των ορέων του Λασιθίου. Η ονομασία της πόλης αναφέρεται σε μερικές πινακίδες Γραμμικής Β΄ από την Κνωσό, αλλά τα μυκηναϊκά ευρήματα στην περιοχή σπανίζουν.
Η Λατώ άρχισε να αναπτύσσεται κατά τον 7ο π.Χ. αιώνα, όπως επιβεβαιώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα. Στους αμέσως επόμενους αιώνες γνώρισε μεγάλη ακμή, αλλά τον 2ο π.Χ. αιώνα οι κάτοικοί της την εγκατέλειψαν για να κατοικήσουν στη νέα πόλη, τη Λατώ προς Καμάραν, κοντά στη θάλασσα.
Τα ερείπια της Λατούς της Ετέρας ήλθαν στο φως, μετά τις ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, και σε απόσταση 8 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του Αγίου Νικολάου, στα βορειοδυτικά της Κριτσάς. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν τα ακόλουθα κτίσματα: α) την αγορά και το πρυτανείο, όπου αναγνωρίστηκε και μικρός ναός, όλα οικοδομήματα που πρωτοχτίστηκαν τον 7ο π.Χ. αιώνα και ανανεώθηκαν κατά τον 4ο ή 3ο π.Χ. αιώνα. β) ιερό και θέατρο στα νότια της αγοράς, κτίσματα κλασικών χρόνων γ) οχυρωμένες ιδιωτικές κατοικίες κλασικών κυρίως χρόνων. Εκτός αυτών, καθαρίστηκαν επίσης δεξαμενές, που φανερώνουν το πρόβλημα που αντιμετώπιζε η περιοχή, την ανυδρία. Τα ευρήματα των ανασκαφών εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου, Μαλίων και Αγίου Νικολάου. Από τη Λατώ καταγόταν ο φίλος και στρατηγός του Μ. Αλεξάνδρου Νέαρχος, ο οποίος κράτησε ημερολόγιο της ναυτικής του επιχείρησης από την Ινδία στον Περσικό κόλπο, με πλήθος παρατηρήσεις για τη γεωγραφία, την εθνογραφία και τη χλωρίδα των περιοχών που προσέγγισε. Το έργο του είναι γνωστό από την Ινδική του Αρριανού.

Λατώ προς Καμάρα. Άγιος Νικόλαος Λασιθίου. Βλέπε λέξη Καμάρα.

Λεβήν, η. Λέντα Καινούργιου.
Μικρή παραθαλάσσια πόλη στη νότια πλευρά της Κρήτης και εμπορικό λιμάνι της Γόρτυνας. Λατρεύονταν εκεί η Υγεία Σώτειρα, η Περσεφόνη, ο Ασκληπιός Σωτήρ, οιΝύμφες με τον Αχελώο, και υπήρχε και ναός του Ασκληπιού, ιερά πηγή όπου κατάφευγαν οι ασθενείς της Γόρτυνας, θέατρο κλπ. Το Ασκληπιείο της ήταν στον κολοφώνα του κατά την αυτοκρατορική ρωμαϊκή περίοδο. Η Λεβήνα βρισκόταν στη σημερινή τοποθεσία Λέντα, κοντά στους Καλούς Λιμένες. Η πόλη ιδρύθηκε τον 4ο π.Χ. αιώνα και ήταν σημαντικό ιαματικό κέντρο (Πλιν. 4,12,20 - Πτολ.3, 16-17). Η πόλη εγκαταλείφθηκε κατά τον 9ο αιώνα. Οι ανασκαφές που έγιναν στο χωριό Λέντας έφεραν στο φως ένα μικρό οικοδόμημα για τη φύλαξη αναθημάτων, δυο δεξαμενές, ξενώνες και οικήματα των εργαζομένων στο συγκρότημα αυτό, όλα οικοδομήματα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Στην περιοχή όμως ανασκάφηκαν και θολωτοί τάφοι των πρωτομινωικών χρόνων (3η π.Χ. χιλιετία), με πλούσια ευρήματα, σημαντικά για τη γνώση της πρώιμης ιστορίας της περιοχής. Τα ευρήματα των τάφων αυτών καθώς και οι επιγραφές των ιστορικών χρόνων φυλάσσονται στον μουσείο του Ηρακλείου. Η πηγή Λέντα χαρακτηρίζεται απλή, υπόθερμη. Είναι αλκαλική και περιέχει αρσενικό 0.00097 MG AS, που είναι ένα από τα σπάνια στοιχεία στα μεταλλικά νερά, και παίζουν σπουδαίο ρόλο στις παθήσεις του αίματος και στις αιμορραγικές διαθέσεις. Τον Β΄παγκόσμιο πόλεμο, οι Γερμανοί κατάστρεψαν όχι μόνο τον σημερινό οικισμό αλλά κανονιοβόλησαν ακόμη και τους κίονες του Ασκληπιείου.
Σήμερα σώζονται τα ερείπια του ιερού του Ασκληπιού και τεμάχια στηλών από γρανίτη. Κατά τον Σβορώνο και η πόλη αυτή είναι αποδειγμένο ότι έκοψε νομίσματα, τα οποία όμως δεν βρέθηκαν ακόμα. Από την Λεβήνα καταγόταν ο εκ των Αγίων Δέκα Πόμπιος.

Λητώα ή Λητώαι. Δύο νησάκια στον κόλπο της Μεσαράς τα οποία ονομάζονται σήμερα “Παξιμάδια” Πτολ. 3,17,2. Ονομάστηκαν έτσι, ίσως από τη θεά Λητώ, η οποία υπό την προσωνυμία Φυτίη λατρευόταν στη Φαιστό, στην οποία ανήκαν τα νησάκια αυτά. Κατ’ άλλους ανήκαν στην πόλη Σύβριτα.

Λισός (ή Λισσός ή Λίσσα). Αϊ-Κυρκός Σέλινου.
Πόλη και λιμάνι της αρχαίας Κρήτης, επίνειο της Υρτακίνης ή της Ελύρου. Ιδρύθηκε στους κλασικούς χρόνους και άκμασε μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Το όνομα της διαπιστώθηκε από επιγραφές. Η πρώιμη ιστορία της είναι άγνωστη, ενώ από τις επιγραφές και τα νομίσματα του 3ου π.Χ. αιώνα μαρτυρείται η συμμετοχή της στο Κοινό των Ορείων και η συμμαχία με τον Κυρηναίο Βασιλιά Μάγα (Ορεινά λεγόταν παλαιότερα η επαρχία Σέλινου, και το Κοινό των Ορείων αποτελούσαν οι πόλεις: Λισό, Συία, Ποικιλασσός, Τάρρα, Υρτακίνα και Έλυρος). Είχε πλουτίσει με το εμπόριο και το ψάρεμα και γι΄αυτό μόνο η Λισός και η Υρτακίνα είχαν κόψει χρυσά νομίσματα. Με τον εμπορικό και τον ψαράδικο στόλο της η Λισός είχε γίνει γνωστή στα παράλια της Αφρικής. Βρισκόταν στη σημερινή επαρχία Σέλινου, στο μυχό του κόλπου του Αγίου Κυριακού, όπου ανακαλύφθηκαν ερείπια του θεάτρου, του υδραγωγείου, του νεκροταφείου και των λουτρικών εγκαταστάσεων της αρχαίας πόλης, καθώς και παλαιοχριστιανικών βασιλικών, κυρίως όμως του μεγάλου ασκληπιείου, που καταστράφηκε από σεισμό. Στον χώρο αυτό βρέθηκε μεγάλος αριθμός λατρευτικών και αναθηματικών γλυπτών, που σήμερα εκτίθενται στα μουσεία Χανίων και Ηρακλείου. Σε καμιά άλλη πόλη της Κρήτης εκτός από τη Γόρτυνα δεν βρέθηκαν τόσα πολλά γλυπτά. Γεγονός που πιστοποιεί τη σημασία και τον πλούτο του Ασκληπιείου της Λισού. Η Λισός είχε δικά της νομίσματα που είχαν από το ένα μέρος κεφαλή της Αρτέμιδος και από το άλλο δελφίνι και τη λέξη ΛΙΣΙΩΝ. Είχε επίσης συμμαχία με την Υρτακίνα και έκαναν τις συναλλαγές των με κοινό νόμισμα, που είχε από το ένα μέρος δελφίνι ή περιστέρι με ανοικτά φτερά και από το άλλο άστρο με 8 ακτίνες και τη λέξη Λ/Ι/Σ/Ι/Ω/Ν.

Λύκαστος, η Στη θέση Βιτσιλιά του χωριού Προφ. Ηλίας Τεμένους
Λύκαστος. Αρχαία πόλη της Κρήτης, που πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Στους ιστορικούς χρόνους την κατέλαβε και την κατάστρεψε η Κνωσσός. Αργότερα την κατέλαβαν οι Γορτύνιοι, που την παραχώρησαν στην πόλη Ραύκο. Το 185 π.Χ., ο Ρωμαίος πρέσβης Άππειος έδωσε ένα τμήμα της πόλης, το Λυκάστιο, στην Κνωσό και το υπόλοιπο, το Διατόνιο, στους Λυκτίους. (εγκ.Ν.Δομή).
<<Η Λϋκαστος είναι πόλη της Κρήτης. Ο Όμηρος την αναφέρει μαζί με την Λύκτο και την Μίλητο της Κρήτης. Πείρε το όνομα της από τον Λύκαστο, ο οποίος ήταν αυτόχθωνας ή παιδί του Μίνωα. Ο πολίτης λέγεται Λυκάστιος (Υπάρχει και ποντιακή Λύκαστος. Την Κρητική Λύκαστο οξίνουν οι ντόπιοι και δεν επικρατεί παράδοση εθνική) >> (Στ.Βυζ.)

Πολυρρηνία, η Στη θέση του σημερινού χωριού Πολυρρήνια Κισάμου, 6 χιλ. νοτίως από το Καστέλι Κυσάμου, όπου ήταν το λιμάνι της.
Πολυρρήνια, η (κατά τον Πτολεμαίο) η Πολυρρήνη (κατά τον Στ. Βυζ.) ή Πολυρρήνιον, το (κατά τον Πλίνιο). Πόλη της δυτικής Κρήτης. Ιδρύθηκε κατά την παράδοση από Αχαιούς και Λακωνές αποίκους στα τέλη της 2ης χιλιετίας ή κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. Τα παλαιότερα πάντως ίχνη κατοίκησης στην περιοχή της χρονολογούνται στον 11ο π.Χ. αιώνα. Οι κάτοικοι της περιοχής ώκουν κωμηδόν, όπως αναφέρει ο Στράβων (Β, 10), δηλαδή σε μικρές κώμες-οικισμούς. <<Κωμηδόν δ΄ώκουν πρότερον. Είτ΄Αχαιοί και Λάκωνες συνώκησαν τειχίσαντες ερυμνόν χωρίον βλέπον προς μεσημβρίαν>> (Στράβων, Χ, 479). Η πόλη άκμασε ιδιαίτερα κατά τους κλασικούς χρόνους, ως ισχυρό πολιτικό κέντρο και διέθετε δύο θαυμάσια λιμάνια, τον Κίσσαμο και τη Φαλασαρνα. Κατά το Χρεμωνίδειο Πόλεμο πήρε το μέρος της Σπάρτης και κατά τους αγώνες μεταξύ Λύκτου και Κνωσού υποστήριξε σταθερά την πρώτη. Από το 201π.Χ. άρχισε να υποστηρίζει τη Ρώμη από αντίδραση προς τη γειτονική της Κυδωνία και μάλιστα ανήγειραν ανδριάντα στον κατακτητή της Κρήτης Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο, του οποίου σώζεται η βάση και η επιγραφή, όπου αποκαλείται σωτήρας και ευερ΄γετης της πόλης. Κόιντον Καικίλιον Μέτελλον αυτοκράτορα, τον εαυτής σωτήρα και ευεργέτην α πόλις. Για το λόγο αυτό γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση μέχρι και τον 2ο μ.Χ. αιώνα, έκοψε δε και νομίσματα με το έμβλημά της, το βουκράνιο. Και η Πολυρρήνια συμμετείχε στη συμμαχία των Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου το 170 π.Χ. Επίσης είχε υπογράψει τη συνθήκη συμμαχίας με την Τεώ της Ιωνίας το 193 π.Χ.
Μετά τον 3ο αιώνα δεν υπάρχουν πληροφορίες για αυτήν. Την βρίσκουμε όμως και πάλι κατά τον 10ο αιώνα ως σημαντική βυζαντινή πολιτεία. Τα ερείπια της Πολυρρήνιας βρέθηκαν κοντά στο σημερινό χωριό Πολυρρήνια. Στην κορυφή του υψώματος ήταν η ακρόπολή της σε σχήμα Τ, από όπου η θέα ήταν απέραντη, από το Κρητικό μέχρι το Λιβυκό πέλαγος, όπου εκτείνονταν οι κ΄τησεις της. Πολυρρήνια διήκει από βορέου προς νότον, ανφέρει ο Σκύλαξ (Περίπλους XLVII). Από τις ελληνιστικές οχυρώσεις της ελάχιστα ίχνη είναι ορατά, γιατί τα τείχη της ανακατασκευάστηκαν από τους Βυζαντινούς. Σώζονται δύο υδραγωγεία, σκαμμένα στον βράχο και κοντά σε αυτά σπήλαιο αφιερωμένο στις Νύμφες, το οποίο σήμερα λέγεται περιστερόσπηλιος. Μέσα από μια τρύπα του σπηλαίου βγαίνει ζεστός αέρας, η Ζέστα, όπως την αποκαλούν οι σημερινοί Πολυρρήνιοι. Στο βράχο είναι λαξευμένοι πολλοί τάφοι. Βρέθηκαν επίσης θεμέλια οικιών και άλλων οικοδομημάτων, που χαρακτηρίστηκαν ως ναοί, τάφοι, καθώς και πολυάριθμες επιγραφές. Οι πληροφορίες από τις επιγραφές φθάνουν μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. Συνθήκη με τη Φαλάσαρνα και τη Λακεδαίμονα του τέλους του 4ου π.Χ. αιώνα βρέθηκε στο ναό της Δικτύννης. Μια άλλη επιγραφή εντοιχισμένη σήμερα στο ναό των Αγίων Πατέρων, που κτίστηκε με υλικά αρχαίων ελληνικών ναών, κάνει λόγο για αφιέρωση αγάλματος του βασιλιά της Λακεδαίμονος Άρεως στο ιερό το 272 π.Χ. Στην ίδια εκκλησία άλλη εντοιχισμένη επιγραφή του 189 π.Χ. αναφέρει ότι οι Πολυρρήνιοι τίμησαν τον Γναίον Κορνήλιο Σκυπίωνα. Άλλη του 62 π.Χ. αναφέρει την αφιέρωση στον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο. Στην κορυφή του υψώματος, στη σημερινή θέση Χαλκοκκλησιά ήταν ναός της Δικτύννης Αρτέμιδος, της κρητικής θεότητας Βριτομάρτιδος… pqor esp—qam dΑloqoi to΄r Judymi‚tair Pokuqq�mioi paqωo΄r esti to tgr DijtΙmgr ieqΑm. (Στράβων Χ,479). Οι Πολυρρήνιοι λάτρευαν τη Δίκτυννα, τον κρητογενή Δία και την Αθηνά με περικεφαλαία και δόρυ, που μαρτυρεί τον πολεμικό χαρακτήρα τους, που χάρη σε αυτό έγινε η σπουδαιότερη πόλη της Δυτικής Κρήτης, μετά την Κυδωνία. Τους αρχαιότερους χρόνους δεν είχε μεγάλη σπουδαιότητα. Τότε κυριαρχούσε η Κυδωνία.
Πριν από το 220 π.Χ. όταν η Κνωσός και η Γόρτυνα είχαν συμμαχήσει και είχαν υποτάξει όλη σχεδόν την Κρήτη, η Πολυρρήνια αποσπάστηκε από τη συμμαχία τους και συμμάχησε με τη Λύττο και με το βασιλιά της Λακεδαίμονας Φίλιππο Ε’, ο οποίος τους έστειλε στρατιωτική βοήθεια, για να πολιορκήσουν την Κυδωνία, την Άπτερα και την Ελεύθερνα και τις ανάγκασαν να αφήσουν τη συμμαχία με την Κνωσσό. Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως κτηνοτρόφοι με πολλά ρήν(ε)α (πρόβατα), όπως δείχνει και το όνομά της. Στην Πολυρρήνια υπήρχε ιερό όπου γίνονταν θυσίες. Ο Αγαμέμνων επιστρέφοντας από την Τροία πέρασε από την Πολυρρήνια για να προσφέρει θυσία, αλλά πριν τελειώσει πληροφορήθηκε, ότι οι αιχμάλωτοι του έκαψαν τα πλοία και αναγκάστηκε να φύγει αφήνοντας μισοτελειωμένη τη θυσία (Ζηνόβιος, Φ, 50). Από τότε, όταν γίνεται ταραχώδης θυσία, λέγεται κρητική θυσία.
Η Πολυρρήνια είχε εκδόσει κατά τη διάρκεια της ακμής της ως ανεξάρτητη και ελεύθερη πόλη πολλά νομίσματα. Τα περισσότερα έφεραν κεφαλή του Δία στεφανωμένη και πίσω κεφαλή ταύρου και τη λέξη ΠΟΛΥΡΗΝΙΟΝ, η κεφαλή της Ήρας με στέφανο. Άλλα έχουν την κεφαλή της Αρτέμιδος ή της Αθηνάς και το Βάκχο με κέρατα του 5ου αιώνα. Νεότερα παριστάνουν κεφαλή ανδρός με φαρέτρα και γυναίκα καθισμένη σε θρόνο. Νομίσματα της ρωμαϊκής εποχής έχουν την κεφαλή του Αυγούστου στεφανωμένη με ακτινωτό στέφανο. Μερικά από αυτά είναι στο Μουσείο Χανίων.
<<Η Πολυρρηνία είναι πόλη της Κρήτης και λέγεται έτσι επειδή έχει πολλά ρήνεα, δηλαδή πρόβατα. Ο πολίτης λέγεται Πολυρρήνιος>>. (Στ.Βυζ.).

Πραισός, η. Βαβέλοι – Νέα Πραισός Σητείας. Ελέγετο και Πράσος και Πραισία και Παραισός (Στ. Βυζ.- Θεοφρ. 2,2,10, Αθήν. 9,376).
Πραισός. Αρχαία πόλη στην ανατολική εσχατιά της Κρήτης σε απόσταση 10 χιλιομέτρων περίπου νότια της Σητείας, κοντά στο χωριό Βάβελοι – Νέα Πραισός. Καταλάμβανε την περιοχή που εκτείνεται μεταξύ των δύο βραχιόνων Καλαμαύκι (Ζου) και Πεντέλη του σημερινού ποταμού Στόμιου (αρχαίου Διδύμου. Για αυτό και ο κόλπος της Σητείας λεγόταν παλιά Δίδυμος). Ο κεντρικός οικισμός είχε χτιστεί επάνω σε τρείς λόφους – ακροπόλεις και στο μεταξύ τους μικρό οροπέδιο. Εξουσίαζε ολόκληρο το κεντρικό τμήμα της χερσονήσου Σητείας από τα βόρεια ως τα νότια παράλια, σύμφωνα με μαρτυρία του αρχαίου γεωγράφου Σκύλακα του Καρυανδέα: <�
jei alvot—qyhem>> (Περίπλους 47). Είχε δύο λιμάνια, την Ητεία στο Κρητικό και τις Στήλες στο Λιβυκό πέλαγος. Το πολίτευμα της ελληνικής γεωμετρικής Πραισού ήταν δημοκρατικό, με όργανα τους κόσμους, τη γερουσία και την εκκλησία του δήμου. Ως αυτόνομη πόλη είχε κόψει νομίσματα, από τα οποία είναι γνωστά 50 είδη. Στα περισσότερα παριστάνεται ο Ηρακλής τοξότης, ο Δίας νήπιο που θηλάζει αγελάδα, ο Δίας ένθρονος, ο Απόλλων, η Δήμητρα, κεφαλή βοδιού, αίγαγρος και αναγράφεται η λέξη <<ΠΡΑΙΣΙΩΝ>>. Τα ερείπιά της καλύπτουν μια εκτεταμένη χρονική περίοδο, που αρχίζει από τα νεολιθικά χρόνια και τελειώνει στο τέλος της ελληνιστικής περιόδου, (144 π.Χ.), οπότε οι κάτοικοι της γειτονικής πόλης, Ιεράπυτνα, που ήταν δωρικής καταγωγής, <<κατέσκαψαν την Πραισόν>>, όπως μας βεβαιώνει ο Στράβων. Πριν την καταστροφή της από τους Ιεραπυτνίους, είχε κατακτήσει τη Δραγμό και επιτέθηκε κατά της Ιτάνου, αλλά δε μπόρεσε να την καταλάβει, διότι την προστάτευε ο Πτολεμαίος ο Φιλομήτωρ μέχρι το 146 π.Χ. Αργότερα χτίστηκε στον ίδιο χώρο ένας άσημος οικισμός, οι Πρασοί, που στην ενετική απογραφή του 1577 (Φοσκαρίνι) παρουσιάζεται με 127 κατοίκους. Η διάρκεια της ζωής του ήταν πάντως περιορισμένη αφού στην τούρκικη απογραφή του 1671 δεν αναφέρεται.
Ο οικισμός γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση κατά τους γεωμετρικούς και τους αρχαϊκούς χρόνους. Στην περίοδο αυτή χρονολογούνται και τα λείψανα ιερού που λειτούργησε συνεχώς από τον 8ο μέχρι τον 5ο π.Χ. αιώνα, πάνω στον απόκρημνο λόφο του οποίου η κορυφή αποτελεί επίπεδο 50Χ60μ. Που είναι προσιτό μόνο από τη βορινή πλευρά του, που και αυτή ήταν κλεισμένη με τείχος. Στον ιερό αυτό αποκαλύφθηκαν βωμός από χώμα, που τον περιτριγύριζε ένας περίβολος τέμενος και ένας αποθέτης που περιείχε πήλινα αρχιτεκτονικά γλυπτά, χάλκινα και πήλινα σκεύη, ειδώλια, κοσμήματα και όπλα.
Η ελληνιστική Πραισός αποκαλύφθηκε λίγο βορειότερα από την παλαιότερη πόλη. Ήταν κτισμένη σε δύο λόφους και προστατευόταν με οχύρωση, από την οποία σώζονται μόνο ίχνη. Από την πόλη αυτή που καταστράφηκε από τους Ιεραπυτνίους, όπως αναφέραμε, σώζονται ερείπια οικιών, τάφοι και τμήματα πήλινου υδραγωγείου. Στον Άγιο Κωνσταντίνο, νοτιοανατολικά της Ακρόπολης είναι μια πηγή, η Μέσα Βρύση ή Φλέγα του Τζανή από την οποία υδρευόταν η Πραισός. Εκεί υπήρχε παλαιός ναός, αφιερωμένος, μάλλον στη θεότητα της πηγής, την οποία αντικατέστησε ο σημερινός ναός του Αγίου Κωνσταντίνου.
Σύμφωνα με τη φιλολογική παράδοση, η Πραισός υπήρξε το κέντρο των Ετεοκρητών, δηλαδή των αυτοχθόνων, των γνήσιων Κρητών (έτεος = γνήσιος). Οι Ετεοκρήτες αναφέρονται για πρώτη φορά από τον Όμηρο (Οδύσσεια Τ 176) και αποκαλούνται <<μεγαλήτορες>> (μεγαλόψυχοι, εύτολμοι). Απωθημένοι από τους επήλυδες (Αχαιούς, Δωριείς) εγκαταστάθηκαν στη δυσπρόσιτη περιοχή της Πραισού και διατήρησαν επί αιώνες την αρχική τους γλώσσα και θρησκεία, αλλά και τν πλήρη αντίθεσή τους πρός αυτούς, γι’ αυτό και δεν έλαβαν μέρος στην εκστρατεία εναντίον του βασιλιά της Σικελίας Κώκαλου, η οποία έγινε για εκδίκηση της δολοφονίας του Μίνωα, όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος. Κατά καιρούς έγιναν ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή και ήρθαν στο φως σημαντικά ευρήματα, τα οποία επιβεβαιώνουν τις περι Πραισού και Ετεοκρητών μαρτυρίες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το 1884 ανακαλύφθηκε στην Πραισό η πρώτη ετεοκρητική επιγραφή και βρέθηκαν εκατοντάδες πήλινα ειδώλια, ενώ η ανασκαφή του σπηλαίου Σκάλες, που πιστεύεται ότι ήταν λατρευτικό, απόδοσε άφθονη και καλής ποιότητας νεολιθική και καμαραϊκή κεραμική. Το 1901 ανασκάφηκε στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος σημαντική μεγαλιθική οικία, χτισμένη δηλαδή με τεράστιους ογκόλιθους και διάφοροι τάφοι, στους οποίους βρέθηκαν αξιόλογα κτερίσματα, όπως χρυσά δακτυλίδια, μια χρυσή ροζέτα σε σχήμα άνθους με τη λέξη ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ, ένας χρυσός στατήρας, αγγείο σε σχήμα πουλιού, ένας αχάτης κίτρινος με γαλακτώδεις ραβδώσεις, πάνω στον οποίο είναι σκαλισμένο ένα βόδι πλαγιασμένο στο λιβάδι και ένας κυνηγός που το συλλαμβάνει από τα κέρατα, δεκάδες σπαθιά, αιχμές δοράτων κ.α. Τα ευρήματα αυτά οδήγησαν τον ανασκαφέα στο συμπέρασμα ότι τα σωζόμενα εκτεταμένα ερείπια δεν ανήκουν στην ετεοκρητική Πραισό, αλλά στη νεότερη, των ιστορικών χρόνων. Το 1935 ανασκάφηκε μεταξύ άλλων και ένας τάφος, στον οποίο είχε ταφεί Πραίσιος αθλητής μαζί με τα έπαθλά του, που τα πιο χαρακτηριστικά ήταν δυο ζωγραφισμένοι αθηναϊκοί αμφορείς του 560-500 π.Χ. Φαίνεται να είχε λάβει μέρος στους Παναθηναϊκούς αγώνες.
Τα σπουδαιότερα ευρήματα της Πραισού είναι οι τρεις ετεοκρητικές επιγραφές, γραμμένες βουστροφηδόν, πανω σε πώρινες πλάκες. Με ελληνικούς χαρακτήρες, οι οποίες βοηθούν στη διερεύνηση της μινωικής γλώσσας και γραφής. Αποδεικνύουν ότι η μινωική γλώσσα ήταν ελληνική. Οι επιγραφές είναι του 6ου, 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. Η πρώτη επιγραφή, που έχει ολοκληρωμένο κείμενο γράφει στην ελληνική γλώσσα, σε κρητική διάλεκτο: (σε μετάφραση). Στην μεγάλη μητέρα την ξακουστή, στον κόλπο της Ιτάνου, σε θαλάσσια θέση κοντά στην αιχμή (του ακρωτηρίου). Ξακουστός, από τους αρχαίους χρόνους σε όλη τη γη, ο θαυμάσιος ναός στην αιχμή (του ακρωτηρίου). (<<οι ετεοκρητικές επιγραφές της Πραισού>> εφημ. Πατρίς 28/2/97).
<<Η Πραισός ήταν πόλη της Κρήτης, θηλυκό όνομα, το εθνικό Πραίσιος και Πραισιεύς>> (Στ.Βυζ.).

Πρεπσίδαι. Μεταξύ Δρήρου και Μιλάτου.

Πριανσός, η. Καστελλιανά Μονοφατσίου.
Η Πριανσός ήταν σπουδαία πόλη, όπως φαίνεται από το πλήθος των νομισμάτων της, που είχε εκδόσει σαν αυτόνομη πόλη. Σε αυτά εικονίζεται η Υγεία με χιτώνα καθισμένη, το δεξί της χέρι αγγίζει ένα φίδι, στο πίσω μέρος παριστάνεται ο Ποσειδώνας με την τρίαινα και γύρω η λέξη ΠΡΙΑΝΣΙΕΩΝ. Άλλα έχουν θέματα θαλασσινά, το δελφίνι, τον Απόλλωνα, θεές, νύμφες ή την Αθηνά και πάλι τρίαινα με τη λέξη ΠΡΙΑΝΣΙΕΩΝ.
Σώζονται πολλές επιγραφές, που αναφέρονται στην Πριανσό, μια στήλη, κατάγραφη και από τις δύο πλευρές με ελληνικά ανάγλυφα γράμματα, βρέθηκε κτισμένη σε μέγαρο της Βενετίας, και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο της πόλης αυτής. Είναι η συνθήκη συμμαχίας Γόρτυνας, Ιεράπυτνας και Πριανσού. Σε αυτή αναφέρεται και ο όρκος των Πριανσιέων Γορτυνίοις και Ιεραπυτνίοις: Ομνύω ταν Ιστίαν…τήνα…Σκύλιον…και Ήραν και Αθαναίαν Πολιάδα και Αθαναίαν Ωλερίαν και Απόλλωνα Πύθιον και Λατώ… Όπως πιστοποιείται από τα νομίσματά της και τις επιγραφές η Πριανσός φαίνεται να ήταν σημαντική ναυτική δύναμη και το λιμάνι της πρέπει να ήταν η σύγχρονη πόλη Ίνατος (Είνατος στα νότια παράλια, στη σημερινή θέση Τσούτσουρος.
Διαπιστώθηκε ότι η Πριανσός ήταν στην επίπεδη κορυφή του υψώματος 400μ. Βορείως του χωριού Καστελλιανά επαρχίας Μονοφατσίου, νομού Ηρακλείου. Στην ίδια θέση ιδρύθηκε στις αρχές του 13ου αιώνα, πιθανώς από τον Γενοβέζο Πεσκατόρε φρούριο, που το ονόμασαν Μπελβεντέρε, που θα πει στα ελληνικά Καλλιθέα, επειδή το ύψωμα δεσπόζει σε όλο το ανατολικό τμήμα της Μεσαράς. Στην ανοικοδόμηση του φρουρίου χρησιμοποιήθηκαν τα οικοδομικά υλικά των ερειπίων της αρχαίας πόλης.
Αναφέρεται από το Στράβωνα, (Χ, 478): Όμοροι δ’εισίν αυτοίς (τοις Γορτυνίοις) οι Πράσιοι, της μεν θαλάττης, εβδομήκοντα, Γόρτυνος δε διέχοντες εκατόν και ογδοήκοντα (σταδίους). Και η Πριανσός είχε υπογράψει τη συνθήκη συμμαχίας με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου το 170 π.Χ. ως και με την Τεώ της Ιωνίας, για τη χρήση ως ασύλου του ιερού του Διονύσου.
<<Η Πριαισός είναι πόλη της Κρήτης, οι πολίτες της λέγονται Πριαίσιοι και Πριαισιεύς>> (Στ.Βυζ.).

Πρώνος. Άγνωστη θέση.

Πύλωρος, η. Απεσοκάρι - Πλώρα Καινούργιου;
Αρχαία πόλη της Κρήτης, της Ρωμαϊκής εποχής. Αναφέρεται από τον Πλίνιο. Τοποθετείται από τον Πάσλευ στη θέση του σημερινού χωριού Πλώρα, στηριζόμενος, ως φαίνεται, στην παρομοίωση των ονομάτων Πυλωρός-Πλώρα. Διάφορες επιγραφές, που έχουν βρεθεί στην περιοχή Πλώρας-Απεσωκάρι, δεν αναφέρει καμιά το όνομα Πυλωρός.

Πύρανθος. Πυράθι Μονοφατσίου. Απέχει από το Ηράκλειο 40 χλμ.
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης είναι στη θέση Τροχάλες, προς Βορρά του χωριού Πυράθι, όπου βρίσκονται όστρακα ελληνορωμαϊκής περιόδου. Εκεί είναι ο λόφος Πυραθιανή Κεφάλα.
Κατά τη Βενετοκρατία υπαγόταν στην καστελανία Μπελβεντέρε.
Το 1915 βρέθηκε στη θέση Βλαχιανά και Αποσελέμι, μεγάλη στήλη πώρινη ρωμαϊκής περιόδου, με λατινική επιγραφή, που αναφέρει ότι ο ανθύπατος Κρήτης Λεύκιος Τουρπίλιος Δέξτερ το 63 μ.Χ. έστησε τη στήλη αυτή ως όριο των δημοσίων κτημάτων της Γόρτυνας.
<<Η Πύρανθος είναι μικρή πόλη ή χωριό της Κρήτης κοντά στη Γόρτυνα. Οι κατοικούντες αυτήν λέγονται Πυράνθιοι.>>. (Στ.Βυζ.).

Πριαισός. πιθανόν η Πριανσός.

Ραμνούς, η. Στόμιον Κισάμου;
Πόλη της Δυτικής Κρήτης, ρωμαίκής εποχής. Αναφέρεται από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο (Γεωγραφική Υφήγησις, ΙΙΙ, 15, 2) Δυτικής πλευράς Κρήτης Ραμνούς λιμήν. Άρα ήταν παράλιος πόλη. Η θέση της πόλης δεν είναι εξακριβωμένη. Ο Πτολεμαίος (3, 17,2) την αναφέρει παράλιο της Κισάμου. Ο Πλίνιος (12, 59) την τοποθετεί ανάμεσα στη Λύττο και τη Λύκαστο και ο ΠΩΛ ΦΩΡ τη μια με ερωτηματικό στο Στόμιο Κισάμου, κοντά στη Χρυσοσκαλίτισσα, και την άλλη όπως τον Πλίνιο.
Στην αρχαίο Ράμνο υπήρχε ναός της Θέμιδος, που στην είσοδο του ήταν δύο θρόνοι μαρμάρινοι, ο ένας για την Θέμιδα κι ο άλλος για τη Νέμεση. Ο Coronelli το 1696 την τοποθετεί στο χάρτη του στο ακρωτήριο της Γραμπούσας, στη σημερινή χερσόνησο Τηγάνι και γράφει Remno. Ο Sieber το 1815 πιστεύει πως ήταν στη θέση του σημερινού χωριού Ραμνή Αποκορώνου, επειδή ομοιάζουν τα ονόματα Ραμνούς-Ραμνή. Ο Σβορώνος αναφέρει, ότι αντί Rhamnus = Ραμνούς, που αναφέρει ο Πλίνιος μεταξύ Λυκάστου και Λύττου, πρέπει να γραφεί Rhaucus = Ραύκος.

Ραύκος, η. Άγιος Μύρων Μαλεβυζίου.
Ραύκος. Πόλη της αρχαίας Κρήτης, που κατά το Σκύλακα (Περίπλους 47), βρισκόταν στα νότια της Κνωσού, κοντά στη Γόρτυνα. <<Προς βορέαν Όαξος και Κνωσός, προς δε νότον Γόρτυνα, Ραύκος.>>. Σύμφωνα με την παράδοση (Αιλιανός, περί ζώων, ΧΦΙΙ, 35), η Ραύκος βρισκόταν αρχικά σε άλλο μέρος, αλλά οι πρώτοι κάτοικοί της αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν γιατί σε εκείνο το μέρος υπήρχαν πολλές μέλισσες, και ίδρυσαν μια νέα πόλη, ανάμεσα στην Κνωσό και στην Γόρτυνα. Το χωρίο από τα <<Κρητικά>> του Αντίνορα, για την ίδρυση της Ραύκου, που διέσωσε ο Αιλιανός, έχει ως εξής: Εν λόγοις Κρητικοίς Αντήνωρ λέγει τη των καλουμένων Ραυκίων πόλει εκ τινός δαιμονίου προσβολής επιφοιτήσα μελιττών σμήνος, αίπερ ουν άδονται χαλκοειδείς, εγριμπτούσας δε άρα αυτοίς τα κέντρα είτα μέντοι πικρότατα λιπείν. Ωνπερ ούν εκείνους την προσβολήν ου φέροντας αναστήναι της πατρίδος και μέντοι και ες χώρον ελθείν άλλον και οικίσαι φιλία της μητρίδος, ίνα Κρητικώς είπω, Ραύκον…
Αν και είχε ιδρυθεί κατά τους μινωικούς χρόνους, η Ραυκός έπαιξε σημαντικό ρόλο στις διαμάχες των κρητικών πόλεων κατά τον 3ο και τον 2ο π.Χ. αιώνα. Πήρε μέρος στο κοινό των Κρηταιέων και λίγο αργότερα σύναψε συμμαχία με τη μικρασιατική Τεώ. Την ίδια εποχή περίπου, σύμμαχος της Γόρτυνας και της Λύττου, απόσπασε τη Λύκαστο από την Κνωσό, αλλά το 184 π.Χ. αναγκάστηκε από τον απεσταλμένο των Ρωμαίων Άπιο να αποδώσει την πόλη στην Κνωσό (Πολύβιος ΧΧΙΙΙ, 15). Αναφέρεται επίσης μεταξύ των πόλεων που πήραν μέρος στη συμμαχία με τον Ευμένη Β’, το βασιλιά της Περγάμου. Τέλος η Ραύκος καταστράφηκε το 166π.Χ. κατά τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Κνωσού και Γόρτυνος.
<<συνθήκας εποιήσαντο προς αλλήλους μή πρότερον λύσειν
τον πόλεμον πρός αλλήλους πρίν ή κατά κράτος ελείν την Ραύκον>>
(Πολύβ. ΧΧΧΙ, 1)
Η Ραύκος βρισκόταν στη θέση του σημερινού χωριού Άγιος Μύρων, επαρχίας Μαλεβιζίου νομού Ηρακλείου, 18,8 χλμ. Νοτιοδυτικά του Ηρακλείου.
Και ο Βυζαντινός Γραμματικός Τζέτζης την αναφέρει Δραύκη.
Η Ραύκος, ώς ελευθέρα και αυτόνομος πόλη είχε κόψει πολλά νομίσματα που απεικόνιζαν τον Ποσειδώνα γυμνό, την τρίαινα, δελφίνια ενώ ήταν μεσόγειος. Δέν αναφέρεται αν είχε λιμάνι για να το δικαιολογεί. Μετά το 166π.Χ. δεν υπάρχουν νομίσματα της Ραύκου. Φαίνεται ότι οι σύμμαχοι την κατέλαβαν και την κατάστρεψαν ή τουλάχιστο της στέρησαν την ελευθερία της. Είναι άγνωστο πότε επανακτίστηκε, η ύπαρξή της όμως μαρτυρείται από το βίο του Αγίου Μύρωνα, ο οποίος γεννήθηκε εκεί. Γι’αυτό το σημερινό χωριό Άγιος Μύρων θεωρείται ότι καταλαμβάνει τη θέση της αρχαίας πόλης, της οποίας σώζονται λίγα ερείπια.
<<Η Ραύκος είναι μεσόγεια πόλη της Κρήτης, το εθνικό όνομα είναι Ραύκιος και Ραυκία>> (Στ. Βυζ.).

Ριζηνία, η. Πρινιάς Μαλεβιζίου.
<<Η Ριζηνία είναι πόλη της Κρήτης, ο πολίτης λέγεται Ριζηνιάτης>> (Στ.Βυζ.).
Ριζηνία. Σε μικρή απόσταση από τον Πρινιά, στην <<Πατέλα του Πρινιά>> οι ανασκαφές της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής (1906-1908) έφεραν στο φώς σημαντικά λείψανα αρχαίας πόλης, που βάσει των επιγραφών ταυτίστηκε με τη Ριζηνία ή Απολλωνία. Στην περιοχή της πόλης, νοτιοανατολικά της Πατέλας, βρέθηκε μια επιγραφή στην οποία αναφέρονται τα γράμματα (Ι)ΖΕΝΙ(Α), που διαπιστώνει ότι εκεί ήταν η Ριζηνία, που αναφέρει ο Στεφ. Βυζάντιος. Το όνομα αναφέρεται και σε άλλες επιγραφές της Γόρτυνας του 5ου π.Χ. αιώνα. Άλλη επιγραφή αναφέρει ότι η Ριζηνία, που βρισκόταν μεταξύ της Γόρτυνας και της Κνωσού, είχε αναλάβει να στέλνει κάθε τέσσερα χρόνια σφάγια, για τις θυσίες, που γίνονταν στο Ιδαίο Άντρο. Η πόλη αυτή άκμασε ως ανεξάρτητη κοινότητα από τους υπομινωικούς μέχρι τους αρχαϊκούς χρόνους και ήταν υποτελής στην Γόρτυνα από την 5ο μέχρι τον 2ο π.Χ. αιώνα, όποτε οι κάτοικοί της την εγκατέλειψαν σταδιακά. Η ίδια πόλη δεν ήταν οχυρωμένη. Στα νοτιοδυτικά της, όμως, κτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. ένα ορθογώνιο φρούριο με τέσσερις πύργους, που λειτούργησε επί τρεις περίπου αιώνα. Για την ανοικοδόμηση του χρησιμοποιήθηκαν πώρινες επιτύμβιες στήλες με εγχάρακτη διακόσμηση (διακοσμητικά θέματα ή ανθρώπινες μορφές) που προέρχονταν από κάποιο γειτονικό νεκροταφείο του 7ου π.Χ. αιώνα. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν σιδερένια και μολύβδινα όπλα. Στον 7ο π.Χ. αιώνα ανήκουν επίσης τα θεμέλια δύο αρχαϊκών ναών (Α και Β) και οικιών, τμήματα του τεμένους της μινωικής θεάς των όφεων (κατάλοιπο από τους μινωικούς χρόνους), και αποθέτες με πλούσια αναθήματα. Ο ναός Α ήταν ο σημαντικότερος από τους δυο και αποδόθηκε εντελώς υποθετικά στη Ρέα. Από αυτόν προέρχονται ανάγλυφη ζωοφόρος με ιππείς, ελάφια και πάνθηρες και δυο αγάλματα καθιστών θεαινών, όλα χαρακτηριστικά έργα της κρητικής δαιδαλικής τέχνης. Βρέθηκαν επίσης ενεπίγραφα όστρακα, που μαρτυρούν τη λατρεία της Αθηνάς στην πόλη τον 2ο π.Χ. αιώνα. Τα ανάγλυφα των ιππέων θεωρεί ο Ξανθουδίδης, ότι είναι έργο των Κρητικών Ανδριαντοποιών Δαιδαλιδών (Δίποινος και Σκύλλις).

Ρίθυμνα, η. Ρέθυμνο.
Ριθυμνία
<<Η Ριθυμνία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Ριθυμνιάτης και Ριθύμνιος>> (Στ.Βυζ.).
Ριθυμνία ή Ρίθυμνα. Ήταν χτισμένη κάτω από το σημερινό Ρέθυμνο, για αυτό και δε σώζεται σχεδόν κανένα μνημείο. Περιστασιακά μόνο βρέθηκαν ψηφιδωτά και θεμέλια οικιών, που όμως καλύφθηκαν από μεταγενέστερες και σύγχρονες κατασκευές. Η ακρόπολη πρέπει να βρισκόταν κάτω από την σημερινή Φορτέτζα. Λίγα είναι γνωστά για την ιστορία της πόλης, κι αυτά μόνο από επιγραφές. Είχε κόψει νομίσματα ήδη από τον 4ο αιώνα και τον 3ο π.Χ. αιώνα , ίσως ανέπτυξε σχέσεις με τους Πτολεμαίους, οι οποίοι την μετονόμασαν Αρσινόη. Τον 3ο μ.Χ., υπήρχε στην πόλη ναός της Αρτέμιδος Ροκκαίας, αλλά η κύρια θεότητα της πόλης ήταν η Αθήνα. Η πόλη υπήρχε από την υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο. Στον συνοικισμό Μασταμπά, όπου ήταν το νεκροταφείο της αρχαίας πόλης ανασκάφηκε το 1947 υστερομινωικός τάφος, που πιστοποιεί, ότι την περίοδο εκείνη υπήρχε στη θέση του Ρεθύμνου μινωικός συνοικισμός. Η Ρίθυμνα ήταν αξιόλογη πόλη στους μυκηναϊκούς μετανακτορικούς χρόνους. Μέσα στην πόλη, σε θεμέλια νέων οικοδομών, βρέθηκαν ψηφιδωτά ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου. Τον 3ο αιώνα μ.Χ. η πόλη είχε παρακμάσει γιατί ο Κλαύδιος Αιμιλιανός την αναφέρει ως κωμόπολη. Ήταν όμως πάντοτε ανεξάρτητη με δικά της νομίσματα, ου από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Απόλλωνα στεφανωμένη ή της Αθηνάς και από το άλλο δυο δελφίνια ή τρίαινα ή αίγα. Ο οικισμός υπήρχε και στα βυζαντινά χρόνια, ως κωμόπολη πάντοτε για να γνωρίσει νέα ακμή στα χρόνια των Βενετών, όποτε γίνεται πολιτεία, συνεχίζοντας την ιστορική της πορεία. Το όνομά της δεν αναφέρεται σε καμία επιγραφή. Απαντάται μόνο το εθνικό Ριθύμνιος.
Δεν είναι εξακριβωμένο, αν ο λόφος που λέγεται σήμερα Φορτέτσα χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα. Αλλά η παλαιά ονομασία του λόφου Παλαιόκαστρο δείχνει πως κάτι υπήρχε εκεί πάνω για να δικαιολογήσει την ονομασία αυτή. Ο Κ.Καλοκύρης στην ενημερωμένη μελέτη του (Η Αρχαία Ρίθυμνα) στηριζόμενος σε χωρίο του Αιλιανού όπου γίνεται λόγος για την Ροκκαία Αρτέμιδα του Ρεθύμνου, και στην πληροφορία του Ονόριο Μπέλι ότι υπήρχαν πάνω στη Φορτέτσα κίονες και άλλα λείψανα αρχαίου ναού, θεωρεί πολύ πιθανό ότι ήταν πάνω στη Φορτέτσα ο ναός της Ροκκαίας Αρτέμιδος, προστάτιδος των λυσσοφήκτων, και ο λόφος υπήρξε ακρόπολη της αρχαίας Ρίθυμνας (Ρόκκα σημαίνει κυρίως φρούριο). Ο ίδιος έχει τη γνώμη, ότι κατά τους αρχαίους χρόνους, η σημερινή Φορτέτσα ήταν νησίδα, που την ένωνε με την ξηρά μια λωρίδα γης. Με τις προσχώσεις της θάλασσας διαμορφώθηκε ο χώρος, πίσω από τη Φορτέτσα, όπου κτίστηκε η Ρίθυμνα. Η άποψη αυτή επιβεβαιώθηκε στις μέρες μας. Ύστερα από την κατασκευή του λιμενοβραχίονα συγκεντρώθηκαν με τα κύματα τεράστιες ποσότητες άμμου και επεκτάθηκε η παραλία σε πλάτος πολλών μέτρων.
Το 1558 που γινόταν τα οχυρωματικά έργα της πολης, ο Κονταρίνι, αντιπρόσωπος των Ρεθεμνιωτών, πήγε στη Βενετία, και ζήτησε να γίνει στο λόφο του Παλαιοκάστρου ένα οχυρό, για να περισώσει σε ώρα ανάγκης τη ζωή και τα πράγματα των κατοίκων. Δεν τον άκουσαν. Αλλά η καταστροφή της πολιτείας από τον Ουλούτς Αλή επανέφεραν το ζήτημα, όποτε εγκρίθηκε η οχύρωση του. Οι εργασίες άρχισαν το 1573 και τέλειωσαν το 1580.
Το 1538 ο τρομερός αρχιπειρατής Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα κατάστρεψε το Ρέθυμνο και το 1567 ο αλγερινός κουρσάρος Ουλούτς Αλή το κατέλαβε, το λήστεψε και το παρέδωσε στις φλόγες. ΤΟ 1571, ο στόλος του σουλτάνου Σελίμ έκαψε το Ρέθυμνο. Η κακή τύχη το ακολουθούσε και το 1590 μια μεγάλη πλημμύρα το κατέστρεψε και πάλι. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο ύστερα από πολιορκία 22 ημερών στις 3 Νοεμβρίου 1646. Οι Βενετοί και οι Κρητικοί κάτοικοι οχυρώθηκαν στη Φορτέτσα. Στο τέλος συνθηκολόγησαν για να φύγουν ανενόχλητοι, αλλά ο Χουσείν παρασπόνδησε και έσφαξε τους περισσότερους. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακολούθησε την τύχη των άλλων πόλεων. Τη Ριθυμνία ονομάζει ο Πτολ. 3, 17, 7 Ρίθυμνα. Ο Τσέτσης Ρείθυμνα, <<Ρείθυμνα, πόλις Κρήτης>>. Από αυτό και ο κάτοικος Ρειθυμνιάτης. Λυκοφ. 76.

Ρύτιον (Ρυτιασσός). Ροτάσι Μονοφατσίου, 2 χιλιόμετρα ανατολικά του Πύργου Μονοφατσίου, στους πρόποδες του υψώματος Ασφεντιλιάς.
Ρύτιον, το. Πόλη της κεντρικής Κρήτης της Αρχαϊκής – Ελληνιστικής περιόδου. Στον <<Νηών Κατάλογο>> της Ιλιάδος αναφέρεται ως μία από τις επτά κρητικές πόλεις (Κνωσός, Γόρτυνα, Λύκαστος, Μίλατος, Λύκτος, Φαιστός και Ρύτιον) που έλαβα μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Το ομηρικό Ρύτιο βρισκόταν πιθανότατα στο λόφο Ροτασανή Κεφάλα του σημερινού χωριού Ροτάσι, στο ανατολικό άκρο της πεδιάδας της Μεσαράς. Φαιστόν τε, Ρύτιόν τε, πόλεις εύ ναιετοώσαι= και τη Φαιστό και το Ρύτιο, πολιτείες καλοκατοικημένες,…(Ιλιάς Β, 648-649), (μετ. Ο.Κομνηνού-Κακριδή).
Αναφέρεται από τον Ησύχιο: Ρύτιον, πόλις. Εδώ έχουν βρεθεί ίχνη της μινωικής εποχής (λείψανα οικισμού, χάλκινα όπλα κλπ.) που υποδεικνύουν ότι η πόλη του Ρυτίου υπήρχε ήδη από την 2η π.Χ. χιλιετία (βλ. Κρητ. Χρον. ΙΑ’, σελ. 339). Στη θέση Ασπρολιβάδα, της περιοχής του χωριού Ροτάσι, βρέθηκε το 1956 θησαυρός χαλκών εργαλείων και όπλων, άριστα διατηρημένων, 3 σμίλες, 9 κοπείς, 4 δίστομοι πέλεκεις, πριόνια, αιχμή δόρατος. Στη θέση Φαρμακαρά, βρέθηκε νεκροταφείο Γεωμετρικών χρόνων. Το Ρύτιο επέζησε ως ανεξάρτητη πόλη έως την ελληνιστική εποχή, όταν έχασε την ανεξαρτησία του, υποτασσόμενο στην Γόρτυνα, όπως υπονοεί ο Στράβων, και ξέπεσε σε κώμη κατά τη ρωμαϊκή εποχή, όπως αναγράφεται σε επιγραφή, που βρέθηκε στο Ροτάσι, στο σπίτι του ΣΤ. Αδαμάκη, και τώρα είναι στο Μουσείο Ηρακλείου.
Επί Αυ(τοκράτορος) Καίσαρος
Τραϊαν(ού Ανδριανού Σ)εβασ
του το δ΄υπάτων Λ.Κατιλ
ου Σεουήρου και Τ.Αυρηλίου
Φαύλβου Βαιων. Αντωνεί
νου, Άμβρος ο (κατασ)ταθεί
ιερεύς Διός (Σκυλίο)υ της
Ρυτιασίων κώ(μης και Πύ)ργου.....
(Βλ. Marg.Guarducci-Inscriptiones-Creticae, Ι – 305, και Αρχ. Δελτ. 1916, σελ. 24).
Και ο ΣΤράβων (Χ,479,13) αναφέρει: Γορτυνίων δ’εστί και το Ρύτιον συν τη Φαιστώ. Φαιστόν τε Ρύτιον τε.
Το όνομα παραδίδεται και από το Νόννο, τον Πλίνιο και το Στέφανο Βυζάντιο. Τη συνέχεια της κατοίκησης στη θέση του αρχαίου Ρυτίου μαρτυρούν ορισμένες βυζαντινές εκκλησίες στην περιοχή του Ροτασίου.
Ο Κλαύδιος Αιλιανός αναφέρει (Περί Ζώων ιδιότητος 15,26): λέγουσι δε υπό σκολοπενδρών εξαναστήναι Ροιτιείς. Τοσούτο πλήθος αυτοίς επεφοίτησε τούτων. Σκολόπενδρα είναι η πολυποδούσα, που ανάγκασε τους κατοίκους να εγκαταλείψουν την πόλη των. Παρόμοια ιστορία αναφέρει ο Αιλιανός και για την πόλη Ραύκο.
Ο Spratt, αναφέρει ότι το Ρύτιον ερειμώθηκε κάποτε γιατί ένα είδος μύγας βασάνιζε τόσο τους κατοίκους, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη. Ως φαίνεται, είχε ακούσει την ιστορία του Αιλιανού παραποιημένη.Επί τουρκοκρατίας το <<Ρόταζι>> είχε τζαμί και μιναρέ, τον οποίοανατίναξαν με μπαρούτη οι χριστιανοί και ξεθεμέλιωσαν τα σπίτια..<<Το Ρύτιον είναι πόλη της Κρήτης ο πολίτης λέγεται Ρυτιεύς, του δε Ρυτιασσός Ρυτιασσεύς όπως Αλικαρνασσεύς>> (Στ.Βυζ.).

Σάτρα
<<Η Σάτρα είναι πόλη της Κρήτης, η μετονομασθείσα Ελευθερνα, ο πολίτης λέγεται Σατραίος>> (Στ.Βυζ.). ΒΔ του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου (βλ.Ελεύθερνα).

Σάωρος. Ελευθεραί,… έστι και Κρήτης από Ελευθήρος ενόςτων Κουρητών, η τις και Σάωρος εκαλείτο από Σαώρης νύμφης… (Στεφ. Βυζ.). Πιθανώς η Ελεύθερνα. (βλ. Ελεύθερνα).

Σίκινος. Θέση άγνωστη.

Σιπιλήν, η. Μεταξύ Ελεύθερνας και Κυδωνίας.

Σισαία. Βρίσκεται στο χωριό Σίσες Μυλοποτάμου, στο 47ο χιλ. Ρεθύμνου-Ηρακλείου.
Αναφέρεται στον barozzi και στον Καστροφύλακα. Το 1965 κατά την εκτέλεση έργων προς Β του χωριού Σίσες, βρέθηκε μια κυλινδρική στήλη ύψους 0,64 και διαμέτρου 0,45 μ. που χρησίμευε σαν βωμός ή οροθέσιο της περιοχής. Επάνω στην κυλινδρική επιφάνεια της είναι χαραγμένη με γράμματα του 2ου ή των αρχών του 1ου π.Χ. αιώνα η λέξη ΣΙΣΑΙΩΝ. Η στήλη αυτή με το όνομα Σισαίων, τα νομίσματα που έχουν βρεθεί σε τάφους, τα ερείπια που φαίνονται στο χώρο δείχνουν ότι στο μέρος αυτό υπήρχε αρχαία πόλη με το όνομα Σίσα ή Σίσαι και οι κάτοικοι Σισαίοι, αν και δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Το όνομα είναι μινωικό και διασώθηκε ακέραιο στο πέρασμα των αιώνων στο σημερινό χωριό Σίσες.

Σουλία, η. Αγία Γαλήνη Αγ. Βασιλείου.
Πόλη της Κρήτης της Ρωμαϊκής περιόδου, στη θέση του σημερινού οικισμού Αγία Γαλήνη ή Άγιος Γαλήνης, επαρχίας Αγ. Βασιλείου, νομού Ρεθύμνης. Αναφέρονται και οι δύο τύποι του ονόματος στους Σταδιασμούς της Μεγάλης θαλάσσης (324): από Ματάλης (Μάταλα) εις Σουλίαν στάδιοι ξε’(=65) ακρωτήριόν εστιν ανέχον προς μεσημβρίαν. Λιμήν εστι. καλόν ύδωρ έχει. Και (325): από Σουλήνας εις Ψυχέα (το σημερινό ακρωτήρια Μέλισσα δυτικότερα,) στάδιοι ιβ΄(12).
Ήταν επίνειο της Συβρίτου (θρόνος Αμαρίου), απ’όπου πηγάζει ο ποταμός Πλατύς ο αρχαίος Ηλέκτρας, που χύνεται στον όρμο της Αγ.Γαλήνης. Στις εκβολές του ήταν ναός της Αρτέμιδος, όπου άνθισε η λατρεία της. Κατά μήκος της παραλίας, στη δεξιά όχθη του χειμάρρου, κολόνες και άλλα λείψανα ιερού βρέθηκαν εκεί.. Εκείνο το ιερό ήταν, χωρίς αμφιβολία, ιερό της Αρτέμιδος.

Στάλαι. Μεταξύ Μακρυγιαλού και Γούδουρα, στις νότιες ακτές της επαρχίας Σητείας. Ήταν επίνειο της Πραισού στην νότια ακτής της Κρήτης. Οι κάτοικοι της πόλης ονομάζονταν Σταλίτες και είχαν μεγάλα έσοδα από την αλιεία πορφύρας και τους δασμούς από τα λιμάνια. Σε κάποια περίοδο είχε υπό την κυριαρχία της το νησί Λευκή (Κουφονήσι) το οποίο χρησιμοποιούσαν οι εκάστοτε κυρίαρχοι του για την επεξεργασία της πορφύρας όπως φαίνεται και από τις ανασκαφές που γίνονται εκεί τα τελευταία χρόνια. Εξάλλου οι εναλλασσόμενοι ιδιοκτήτες του νησιού ασχολούνταν όλοι με την αλιεία της πορφύρας, όπως οι Ιτάνιοι, οι Αιγύπτιοι, οι Ιεραπύτνιοι και οι Σταλίτες. Οι Σταλίτες υποχρεώνονταν από την Πραισό, να μεταφέρουν με τα πλοία τους απεσταλμένους της πόλης στο εξωτερικό.
Σουλήνα. Η Σουλία.

Στήλαι. Πόλη στην αρχαία Κρήτη. Την τοποθετούν στην τοποθεσία όπου χτίστηκε το Βενετσιάνικο κάστρο Μπελβεντέρε στο Μονοφάτσι Ηρακλείου, κοντά στο χωριόΚαστελιανά. Οι κάτοικοί τους ονομάζονταν Στηλαίοι ή Στηλίτες (εγκ.Νέα Δομή).

Στρήνος. Ιστρών.

Σύβριτα. Θρόνος Αμαρίου.
Σύβριτος. Θρόνος Αμαρίου.
Σύβριτα ή Συβρίτα ή Σίβυρτος ή Σούβριτος ή Σούβριτα και Σύβριτος, η. Πόλη της Κρήτης, στα νότια της Ελεύθερνας και της Ρίθυμνας. Βρισκόταν στην κεντρική οδό που ένωνε τη βόρεια ακτή με την πεδιάδα της Μεσαράς και τη νότια ακτή. Ιδρύθηκε κατά τους ύστερους μινωικούς χρόνους και άκμασε από τους ύστερους κλασικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ήταν μια από τις πρώτες κρητικές πόλεις που έκοψαν νομίσματα, με τη μορφή του Διονύσου, που κρατούσε στο ένα χέρι ένα κάνθαρο και από το άλλο το θύρσο, μια ράβδο με φύλλα αμπελιού, έμβλημα του Διονύσου. Από την άλλη όψη τη λέξη ΣΙΒΡΙΤΙΩΝ και τον Ερμή. Άλλα είχαν το κεφάλι του Δία στεφανωμένο με δάφνη, άλλα κεφαλή αίγας και σταφύλι, άλλα τρίαινα και δελφίνι, άλλα τη μορφή του Απόλλωνα κλπ. Ο Σβορώνος αναφέρει 15 είδη. Τα ερείπια της Συβρίτας αναγνωρίζονται κοντά στο χωριό Θρόνος όπου βρέθηκαν τμήματα ακρόπολης, ερείπια οικιών με μωσαϊκά, αγγεία, ειδώλια και μεταλλικά σκεύη. Το νεκροταφείο αποκαλύφθηκε στα νοτιοδυτικά του χωριού. Ήταν σε θαυμάσια θέση πάνω σε λόφο, σε αλλεπάλληλα επίπεδα από όπου έβλεπαν ολόκληρη την κοιλάδα του Αμαρίου και την κοιλάδα του Βενί. Το λιμάνι της ήταν στην αρχαία Σουλία, σημερινή Αγία Γαλήνη. Η Σύβριτος συμμετείχε στη συμφωνία των Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου, και με την Τεώ της Ιωνίας για τη χρήση του ιερού του Διονύσου ως ασύλου. Την αναφέρει ο Σκύλαξ, Ελεύθερνα προς βορέαν. Νότον δε Σύβριτα. (Περίπλους XLVII). Ο Πτολεμαίος Σούβριτα. (Γεωγραφική Υφήγησις, ΙΙΙ, 15, 7). Ο Ιεροκλής Σύβριτος (Συνέκδημος 650, 7). Η Σύβριτος διατηρήθηκε και τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο ακόμη και τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ως φαίνεται καταστράφηκε από τους Άραβες και δεν αναφέρεται στο Τακτικόν 3 Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου το 980. Ήταν έδρα επισκοπής και αναφέρεται στο Τακτικόν Λέοντος του Γ’ και Κωνσταντίνου του Ε’ (731-46).

<<Η Σίβυρτος είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Σιβύρτιος, όπως αναφέρει ο Πολύβιος>> (Στ.Βυζ.).

Συϊα ή Σύβα (Σούγια)
Συία, η. Αρχαία μικρή παραθαλάσσια πόλη στις νότιες ακτές της Δυτικής Κρήτης, λιμάνι της Ελύρου. Σήμερα λέγεται Σούγια. Το τοπωνύμιο απαντάται και Σύβα, (Στράβων). Προέρχεται μάλλον από τη λέξη σύς (χοίρος), δηλαδή Συία = χοιρόπολη. Φαίνεται ότι εκεί υπήρχαν δάση από δρείς και πρίνους και γινόταν συστηματική εκτροφή χοίρων. Η φαρδιά κοίτη του χειμάρρου του Λάκκου Ζωγράφου χωρίζει τα ερείπια σε δύο μέρη. Το μεγαλύτερο τμήμα της Συίας ήταν από την ανατολική πλευρά του χειμάρου. Στη δυτική ήταν ο μώλος σε σημαντικό πλάτος και μήκος. Είχε ένα ευρύχωρο και καλά προφυλαγμένο λιμάνι, όπως αναφέρεται και στους Σταδιασμούς (331), <<από Ποικιλασσού εις Σύβαν στάδιοι ν’ πόλις έστί και λιμένα καλόν έχει. 332 από Σύβης εις Λισσόν στάδιοι λ’>>. Σήμερα με την ανύψωση της Δυτικής Κρήτης το λιμάνι έχει εξαφανιστεί. Η Συία άκμασε κυρίως στη ρωμαϊκή περίοδο, όπως πιστοποιούν τα ερείπιά της, αλλά και κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο, αφού τότε είχε τρείς παλαιοχριστιανικές βασιλικές μεγάλων διαστάσεων. Φαίνεται ότι καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς.

Ο Pashley είδε ΒΔ της Ελύρου τα λείψανα του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Συίας, που μετέφερε τα νερά της πηγής από το χωριό Λιβαδάς και τροφοδοτούσαν την πόλη και τις ρωμαϊκές θέρμες της. Σώζονται λείψανα αρχαίων κτηρίων, τειχών, τάφοι λαξευτοί, θεμέλια σπιτιών ρωμαϊκών χρόνων, ο Πάσλευ (ΙΙ, 102) είδε επίσης σταυρούς χαραγμένους σε μάρμαρα. (Στ. Σπανάκη, Κρήτη, σελ. 356-361). Είχε συγκροτήσει νομισματική ένωση με την Υρτακίνα, την Έλυρο, τη Λισσό και την Τάρρα, συμμετέχει δε στην ύστερη κλασική περίοδο στο <<Κοινόν των Ορέιων>>. <<Η Συία είναι μικρά πόλη της Κρήτης, και είναι επίνειο της Ελύρου. Οπολίτης λέγεται Συϊάτης και Συϊεύς>> (Στ.Βυζ.). Σούγια Σελίνου.

Σύρινθος. Μακρύς Γιαλός Σητείας;
<<Η Σύρινθος είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό είναι Συρίνθιος όπως Ολύνθιος, το θηλυκό Συρινθία>> (Στ.Βυζ.).

Σωσάνδρα
<<Η Σωσάνδρα είναι νήσος κοντά στην Κρήτη. Την ονόμασαν έτσι επειδή όταν οι Λύττιοι επιτέθηκαν νύκτα στην πόλη, έσωσε λένε τους ευρισκόμενους μέσα σάυτήν. Ο Νησιώτης λέγεται Σωσάνδριος>> (Στ.Βυζ.).

Τάνος Κοντά στην Κυδωνία;
Τάνος, η. Πόλη της αρχαίας Κρήτης, από τον 6ο π.Χ. μέχρι τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Η θέση της είναι άγνωστη, αλλά επειδή τα νομίσματά της μοιάζουν με τα νομίσματα της Κυδωνίας υποθέτουν ότι ήταν κοντά σε αυτήν. Τα νομίσματα αυτά εικονίζουν στη μια όψη τους νεανικό κεφάλι (Διονύσου) στεφανωμένο με κληματίδα ή απλά μόνο το νεανικό κεφάλι και στην άλλη όψη φέρουν τρίποδα και στο βάθος κεραυνό και τα γράμματα ΤΑΝ, ή το σφαιρίδιο με τρεις μηνίσκους και την επιγραφή Τ/Α/Ν, ή Ερμή με φτερωτό πέτασο και την επιγραφή ΤΑΝ/Ι/Τ. Από τα νομίσματα φαίνεται ότι το εθνικό ήταν Τανίται και όχι Τάνιοι που αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος. Βεβαιώνουν ότι η Τάνος ήταν πόλη ανεξάρτητη και ελεύθερη, αφού είχε δικά της νομίσματα. Την άποψη ότι η πόλη ήταν κοντά στην Κυδωνία ενίσχυσε η πληροφορία που αναφέρεται στην Creta, Sacra, I, !23, Hippocoronium sive Tanus hodie Castrum Apricornum = Ιπποκορώνιον ή Τανός, σήμερο Κάστρο Αποκορώνου. Άρα ταυτίζεται το Ιπποκορώνιον με την Τάνο. Η Τάνο αναφέρεται και στον Κώδικα 918-8392, της 7ης σειράς ιταλικών χειρογράφων της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Tanno.
<<Η Τάνος είναι πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Αρτεμίδωρος στο τέταρτο βιβλίο της γεωγραφίας του. Το εθνικό .είναι Τάνιος.>> (Στ.Βυζ).

Τάρρα. Αγία Ρουμέλη Σφακίων.
Τάρρα, η. Πόλη της δυτικής Κρήτης, κοντά στο στόμιο του φαραγγιού της Σαμαριάς, στη θέση του σημερινού οικισμού της Αγίας Ρούμελης, κοντά στη θάλασσα, πανω σε λόφο στην αριστερή (ανατολική) όχθη του χειμάρρου που κατεβαίνει το Φαράγγι της Σαμαριάς. Ιδρύθηκε πιθανότατα στους κλασικούς χρόνους και υπήρξε σημαντικό θρησκευτικό κέντρο. Άκμασε κυρίως κατά την Ελληνορωμαϊκή περίοδο. Εκεί λατρευόταν κυρίως ο Απόλλων Ταρραίος, από το ναό του οποίου προέρχονται πιθανώς τα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν. Η Τάρρα αναφέρεται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς. Αν και μικρή ήταν πόλη ανεξάρτητη, αφου είχε δικά της νομίσματα, που είχαν από το ένα μέρος κεφαλή κρητικού αίγαγρου και βέλος και από το άλλο μέλισσα ενδείξεις για τις απασχολήσεις των κατοίκων της. Η Τάρρα είχε νομισματική σύμβαση με την Έλυρο, την Υρτακίνα και τη Λισό. Τα νομίσματα είναι του 3ου και του 2ου π.Χ. αιώνα, όποτε η Τάρρα ήταν μέλος του κοινού των Κρηταιέων. Είχε ιδρύσει αποικία στον Καύκασο με το ίδιο όνομα. Πιστεύται επίσης ότι ο Τάρρας της Κάτω Ιταλίας ήταν αποικίατης. Στα ερείπια ενός από τους ναούς της πόλης (πιστεύεται ότι ήταν του Απόλλωνος) ο Buondelmonti είδε το 1415 μια επιγραφή με ελληινκά γράμματα που έλεγε: αφελού τα πέδιλα, συγκάλυψε την κεφαλήν και είσελθε. Παρόμοια επιγραφή ήταν και στο ναότων Ματάλων. Το έθιμο να εισέρχεται ο πιστός στο ναό ακάλυπτος και ανυπόδητος είναι αρχαιότατο.
Ο Απόλλων ύστερα από το φόνο του Πύθωνος, κατέφυγε στην Τάρρα όπου γίνονταν τελετές καθαρτήρίες στον ιερέα Καρμάνορα για εξιλασμό. Εκεί κατά τον Παυσανία (Φωκικά Χ,16,3) ο Απόλλων <<εν τω οίκω Καρμάνορος συνεγένετο τη νύμφη Ακακαλλίδι>>, η οποία έπειτα εγέννησε δίδυμα, τον Φυλακίδη και τον Φίλανδρο, που τους θήλασε μια αίγα και για αυτό οι Ελύριοι αφιέρωσαν στους Δελφούς μια χαλκή αίγα που θήλαζε δύο νήπια. Στην Τάρρα υπήρχαν εργαστήρια υαλουργίας. Από την Τάρρα καταγόταν ο Λούκιλλος που άκμασε τον 2ο π.Χ. αιώνα, και έγραψε σχόλια στα Αργοναυτικά του Ροδίου Απολλωνίου και ο κιθαρωδός Χρυσόθεμις, γιός του Καρμάνορος, που νίκησε στα Πύθια. Η Τάρρα αναφέρεται μεταξύ των πόλεων που υπόγραψαν τη συνθήκη το 170 π.Χ. με τον Ευμενή Β’ της Περγάμου.
Αναφέρεται από τον Πτολεμαίο (Γεωγραφική Υφήγησις ΙΙΙ, 15, 3). <<Νότιας πλευράς περιγραφή. Λίσσος…Τάρρο…Ποικιλασσός>>. Στους Σταδιασμούς της Μεγάλης Θαλάσσης 329: Από Φοίνικος εις Τάρρον στάδιοι ξ’ (60) πόλις μικρά έστιν έχει όρμον…330: από Τάρρον εις Ποικιλάσιον στάδιοι.
Ο Θεόφραστος αναφέρει (Περί Φυτών Ιστορίαι, ΙΙ, 2,2): Κυπάριττος δε παρά μεν τοις άλλοις από σπέρματος, εν Κρήτη δε και από του στελέχους, οίον επί της ορείας εν Τάρρα. Παρά τούτοις γαρ έστιν η κουριζομένη κυπάριττος. Αυτή δε από της τομής βλαστάνει πάντα τρόπον τεμνομένη και από γης και από του μέσου και από του ανωτέρω. Βλαστάνει δε ενιαχού και από των ριζών, σπανίως δε. Πρώτος ο Πάσλευ επεσήμανε τη θέση της.
Στην περιοχή βρέθηκε λίθινη στήλη με έκτυπο διπλό πέλεκυ, που δείχνει την επιβίωσή της προϊστορικής θρησκείας της Κρήτης κατά τους ιστορικούς χρόνους. Βρίσκεται στο Μουσείο Χανίων.
<< Η Τάρρα είναι πόλη της Λυδίας. Υπάρχει και άλλη στην Κρήτη όπου τιμάται ο Ταρραίος Απόλλων. Υπάρχει και άλλη στον Καύκασο η οποία είναι αποικία των Κρητών. Από την Κρητική Τάρρα κατάγεται ο Λούκιος, ο οποίος έγραψε τρία βιβλία περί παροιμιών, άριστα. Το θηλυκό της κατοίκου λέγεται Ταρραία>> (Στ.Βυζ.).

Τεγέα. Κοντά στην Πολυρρηνία;
Η πόλη άκμασε κατά την Ελληνορωμαϊκή περίοδο. Στον αλφαβητικό κατάλογο των 100 πόλεων της Κρήτης του Κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης αναφέρεται και η Τεγέα. Ο Κορνέλιο στον αλφαβητικό κατάλογο των 100 πόλεων της Κρήτης αναφέρει: Μυρίνα ή Τεγέα ιδρυθείσα από τον Ταλθύβιο σε τόπο που τώρα λέγεται Καλούς Λιμένες. Αν είναι σωστή πληροφορία του, η Τεγέα ήταν στους Καλούς Λιμένες.
<<Υπάρχει και Τεγέα στην Κρήτη η οποία κτίστηκε από τον Ταλθύβιο. Ο πολίτης λέγεται Τεγεάτης όπως Ελεάτης και το θηλυκό Τεγεάτις. Από εκεί κατάγεται η μελοποιός Ανύτη Τεγεάτις, λέγεται και Τεγεάς όπως Ιλιάς, οξύνεται όπως Σοφοκλής>> (Στ.Βυζ.)

Τρίποδος. Διοδ. Σικελιώτης <<Διότι λένε πως ο Πλούτων γεννήθηκε στο Τριπόδω της Κρήτης από την Δήμητρα και τον Ιάσονα>>.
Ο Ησίοδος (Θεογονία 969), αναφέρει ότι η Δήμητρα συνευρέθει με τον Ιάσονα σε ένα χωράφι, τρεις φορές οργωμένο, ένι τριπόλω Κρήτης εν πίονι δήμω. Σήμερα το όνομα αυτό σώζεται στο χωριό Τριπόδω, στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, όπου στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν αξιόλογα αντικέιμενα. Το ότι έχε παρερμηνευτεί το χωρίο του Ησίοδου και ότι δεν υπάρχει τέτοια αρχαία πόλη, μάλλον είναι λάθος.

Τρίτα. Άλλη ονομασία της Κνωσού (Βλ. Λήμμα).

Τύλισ(σ)ος. Τύλισος Μαλεβυζίου.
Πόλη της Κρήτης, η οποία – μέσω της σύγχρονης κωμόπολης – διατηρεί την ονομασία της για πάνω από 4.000 χρόνια. Η αρχαία Τύλισσος ήταν κτισμένη σε ένα από τα πρώτα χαμηλά πρόβουνα της Ίδης (Ψηλορείτης), η οποία υψώνεται αμέσως δυτικά της. Κατείχε έτσι μια εύφορη γεωργική περιοχή που ισοδυναμεί με το δυτικό τμήμα της πεδιάδας της βόρειας κεντρικής Κρήτης. Εύκολη όμως θα ήταν και η επαφή της με τη θάλασσα που δεν απέχει πάνω από 8 χλμ. Κατά τη Μινωική Εποχή, το επίνειο της Τυλίσου βρισκόταν στο σημερινό χωριό Γάζι. Τα αρχαιότερα ίχνη κατοίκησης στην Τύλισο ανάγονται στην 3η χιλιετία και συνίσταται σε λείψανα οικιών της Πρωτομινωικής Εποχής. Η ζωή της όμως ως οργανωμένου αστικού κέντρου αρχίζει πιθανώς κατά τη Μέση Μινωική Εποχή (αμέσως μετά το 2000 π.Χ.) και γνωρίζει ακμή για 1.000 ίσως χρόνια, έως το τέλος της 2ης π.Χ. χιλιετίας. Οι ανασκαφές του Κρητικού Ιωσήφ Χατζηδάκη, έγιναν κατά τις αρχές του αιώνα (1909-1913, μεταπολεμικά πραγματοποιήθηκαν περαιτέρω ανασκαφές και συντήρηση των ερειπίων), αποκάλυψαν τμήματα του μινωικού οικισμού, στον οποίο κυριαρχούν τρία μεγάλα οικοδομήματα. Παρουσιάζουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν την υψηλής στάθμης μινωική ανακτορική αρχιτεκτονική. Βρέθηκαν χάλκινο τάλαντο, αποθήκες με τρεις τεράστιους χάλκινους λέβητες, λουτρό ή δεξαμενή καθαρμών, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, χάλκινα ειδώλια και τοιχογραφίες. Βρέθηκαν επίσης νομίσματα που δείχνουν μια γυναίκα (η Ήρα) με ανθοστόλιστο στέμμα (με φοίνικες) και πίσω ο Απόλλων με τη λέξη ΤΥΛΙΣΙΩΝ. Άλλα παριστάνουν νέο κυνηγό, που κρατά κεφάλι αίγαγρου και τόξο, με την επιγραφή ΤΥΛΙΣΙΩΝ. Πήλινοι σωλήνες υδραγωγείου μετέφεραν το νερό της σημερινής πηγής του Αγίου Μάμα, που υδρεύει και σήμερα το χωριό. Το χάλκινο ειδώλιο και ένα πιθάρι έχουν εγχάρακτη επιγραφή στη Γραμμική Α. Στο ειδώλιο διαβάζομε τη λέξη ναύα. Κατά τον Ησύχιο ναύειν = ικετεύειν, επομένως η επιγραφή μας λέει ότι το ειδώλιο παριστάνει ικέτη.

Για πρώτη φορά διαβάζομε το όνομα της Τυλίσου στις πινακίδες Γραμμικής Β’ γραφής της Κνωσού και Τυλίσου κατά την εποχή αυτή. Τα ευρήματα των γεωμετρικών χρόνων είναι λίγα. Κατά τους ιστορικούς χρόνους, η Τύλισος υπήρξε ανεξάρτητη πόλη – κράτος, κατά περιόδους σύμμαχος ή υποτελής της Κνωσσού. Η ιστορία της όμως )όπως και όλης της Κρήτης) είναι ατελώς γνωστή και κατά βάση μόνο από επιγραφές με σημαντικότερη μία των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ. στην οποία αναγράφεται η σύναψη συνθήκης με την Κνωσό με επιδιαιτητή το Άργος.

Υδραμία (ή Ύδραμον). Δράμια Αποκορώνου
Υδράμια ή Ύδραμον. Στο γήλοφο Κεφάλα κοντά στο χωριό Δράμια, της κοινότητας Φυλακής Αποκορώνου βρίσκεται η αρχαία πόλη Ύδραμία ή Ύδραμον, επίνειο της Λάππας στον κόλπο του Αλμυρού. Η Υδραμία φαίνεται να υπήρχε τη μετανακτορική περίοδο, όπως δείχνει λάρνακα που βρέθηκε εδώ. Αλλά στη Ρωμαϊκή περίοδο ήταν στην ακμή της. Βρέθηκαν ρωμαϊκά όστρακα και άγαλμα γυμνού Ηρακλή 0,90 μ. Ρωμαϊκής τέχνης. Εκεί βρισκόταν η μονή του Αγίου Γεωργίου, άλλοτε εξάρτημα της μονής Μυριοφύτων, που ερημώθηκε το 1770 με τη σφαγή όλων των καλόγερων μέσα σε αυτή. Στον κατάλογο των 100 πόλεων της Κρήτης του Κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης αναφέρεται Idramia, allogiamento de forestieri, era ove hora e il casale Dramia nel confine tra Rettimmo e la Canea. (= Υδράμια. Εγκατάσταση ξένων. Ήταν όπου είναι τώρα το χωριό Δράμια στα σύνορα Ρεθύμνου και Χανίων).
<<Η Υδραμία είναι πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Ξενίων ο οποίος έγραψε τα Κρητικά, οι πολίτες λέγονται Υδραμιείς όπως Μεγαρείς >> (Στ.Βυζ.).

Υρσός (Υρταίοι).
Στο δίτομο έργο <<ΚΡΗΤΗ Ιστορία και Πολιτισμός>>, αναφέρεται στη λέξη Υρταίοι: Πόλη ή κοινόν που προσαρτήθηκε μάλλον από τη Γόρτυνα. Η υπόθεση αυτή, όσο αφορά το <<πόλη>>, είναι σωστή, σύμφωνα με όσα διάβασα πριν μερικά χρόνια στο <<Δίσκο της Φαιστού>> και δημοσιεύτηκαν περιληπτικά στο περιοδικό <<Κρήτη>> και στην εφημερίδα του Ηρακλείου <<Πατρίς>> στις 22/23/24/25-4-1998. Θα αναφέρω εδώ με λίγα λόγια τα απαραίτητα. Στο Δίσκο της Φαιστού έχουν γράψει δια τεχνάσματος Ορφικοί, με αλφάβητο της εποχής των Κωδίκων της Γόρτυνας, ένα κείμενο που μεταξύ άλλων λέει ότι: Όταν ο Σόλων αυτοεξόριστος ήλθε στην πόλη την πάσχουσα από τους κατ’επανάληψη σεισμούς, ορκίστηκε αφού τον μύησαν στα Ορφικά των Φαιστίων και στους θεούς των ντόπιων Στιαίων, έκανε δε θυσία χοίρων όπως θυσιάζουν στην Υρσό χοίρους, και ορκίστηκε ότι θα μείνει για πάντα ομοϊδεάτης τους. Από το κείμενο αυτό φαίνεται ότι η Υρσός ήταν πόλη και κατ’επέκταση το Υρσαίος πρέπει να είναι εθνικό όνομα.

Ύρτακος (ή Υρτάκινος ή Υρτακίνα). Τεμένια Σελίνου

Υρτακίνα, ή (Σκύλαξ 47) Πόλη της Δυτικής Κρήτης, γνωστή και ως Αρτακίνα (Πτολεμαίος ΙΙΙ, 17, 10) και Υρτακός (Στ. Βυζ.). Βρισκόταν στα δυτικά της Ελύρου και της Λισσού, κόντα στο σημερινό χωριό Παπαδιανά, στα νότια του σημερινού χωριού Τεμένια, πάνω στο απότομο και απρόσιτο ύψωμα που ακούεται σήμερα Καστρί, όπου σώζόνται αρχαία ερείπια. Ο Thenon πιστεύει πως ήταν η πρωτεύουσα των Αχαιών στη δυτική Κρήτη και καταστράφηκε από τους Δωριείς. Η περιοχή της ήταν η κοιλάδα του Βλιθιά μέχρι τη θάλασσα. Την περιέβαλλαν δυο σειρές ισχυρότατα τείχη κυκλώπεια, που τα λείψανά τους σώζονται. Ήταν μια πόλη φρούριο όπου οι στρατιώτες ζούσαν με τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Σαν αυτόνομη πόλη είχε δικά της νομίσματα όπου εικονίζονταν το κρητικό αγρίμι από το ένα μέρος και από το άλλο μέλισσα, όμοια με της Τάρρας. Άλλα είχαν από το ένα μέρος δελφίνι και από το άλλο αστέρα με 8 ακτίνες, που δείχνει ότι παρ’όλο που ήταν μεσόγεια δεν της ήταν άγνωστη η ναυσιπλοϊα. Η Έλυρος, η Λισός, η Τάρρα και η Υρτακίνα είχαν συνάψει νομισματική ένωση και είχαν τα ίδια νομίσματα, όπως ήταν μέλη στο κοινό των Κρηταιέων, μέσα 3ου π.Χ. αιώνα. Αναφέρεται στις κρητικές πόλεις που υπόγραψαν τη συνθήκη με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου το 174 π.Χ. Στην ακρόπολη της βρέθηκε μαρμάρινο ακέφαλο άγαλμα του Πανός με σκέλη τράγου και πόδια δίχηλα, με ιμάτιο, ρωμαϊκών χρόνων. Το 1939 ο Θεοφανίδης ανάσκαωε το Ιερό του Πανός.
Υρτακός ή Υρτακίνος. Πόλις της Κρήτης. Ο πολίτης Υρτακίνος. Πολύβιος δε το θηλυκόν Υρτακίνη από του Υρτακίνος εθνικού. Από Υρτάκου δε Υρτάκος. (Στ.Βυζ.).

Φαιστός. Φαιστός Πυργιώτισσας
Φαιστός. Πανάρχαια και ονομαστή πόλη της Κρήτης, δεύτερη σε σημασία μετά την Κνωσό. Γι’αυτό και η παρουσία της στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι πληθωρική. Αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Όμηρο (στο <<Νηών Κατάλογος>> Ιλιάδα Β648-, Οδύσσεια γ269) ως πόλη <<ευ ναιετάωσα>>, δηλαδή καλά κατοικημένη. Μνημονεύεται από τον ίδιο η συμμετοχή της, κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους, στον τρωικό πόλεμο. Ο ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει ότι η Φαιστός ήταν μαζί με την Κνωσό και την Κυδωνία, μία από τις τρεις κύριες πόλεις που ίδρυσε ο Μίνωας στην Κρήτη. Αντίθετα ο Παυσανίας και ο Στ. Βυζάντιος υποστηρίζουν ότι την ίδρυσε ο Φαιστός, γιος του Ηρακλή ή γιος του Ρόπαλου. Ειδικότερα η Φαιστός συνδέεται με το Ροδάμανθυ, ο οποίος κατά την παράδοση φέρεται ως γιος του Φαιστού και όχι αδελφός του Μίνωα. Το αρχαίο κέντρο της Φαιστού βρίσκεται σε μια λοφώδη περιοχή που διαγράφεται από τρία υψώματα, στην πεδιάδα της Μεσαράς, στην αριστερή όχθη του Γεροπόταμου, του αρχαίου Ληθαίου, όχι μακριά από τη νότια ακτή της Κρήτης στο Λιβυκό πέλαγος. Ο πρώτος που υπέδειξε με ακρίβεια και ταύτισε τη θέση της Φαιστού, βασιζόμενος στιςυποδείξεις του Στράβωνος, ήταν στα μέσα του περασμένου αιώνα, ο Άγγλος Σπραττ. Υπήρξε το μεγαλύτερο κέντρο της κεντρομεσημβρινής Κρήτης και ονομαστότερη σε όλη τη νήσο πόλη, κατά την περίοδο των Παλαιών Ανακτόρων ή Παλαιοανακτορικής Εποχής.
Η ζωή της διήρκησε 4 περίπου χιλιετίες, από τη Νεολιθική Εποχή (που μας έδωσε ένα τύπο κεραμεικής μοναδικό για αυτή την εποχή, βαμμένης με κόκκινη ώχρα πάνω σε στιλπνή μαύρη επιφάνεια) μέχρι τις παρυφές της Βυζαντινής Εποχής. Γνώρισε τη μεγαλύτερη άνθησή της το α΄ μισό της 2ης π.Χ. χιλιετίας (κατασκευή του πρώτου ανακτόρου και των πολυάριθμων συνοικιών) χάρη και στην προνομιούχο θέση της, καθώς βρισκόταν στην οδό που συνέδεε τα λιμάνια της Φαιστού στις σημερινές τοποθεσίες Μάταλα και Κομός, στη νότια ακτή της νήσου, με την Κνωσό και το λιμάνι της, και αποτελούσε την αρτηρία του εμπορίου μεταξύ της Κρήτης, της Αιγύπτου και πιθανώς των ανατολικών ακτών του Αιγαίου. Βρέθηκε πολλές φορές σε πόλεμο με τη γείτονά της τη Γόρτυνα και στο τέλος την κατάστρεψαν και την κατάσκαψαν οι Γορτύνιοι, γύρω στο 200 π.Χ.
Η Φαιστός ανεξάρτητη και αυτόνομη πόλη είχε δικά της νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει πολλούς τύπους. Τα περισσότερα απεικόνιζαν την Ευρώπη με χιτώνα, καθισμένη πάνω στον ταύρο και από την άλλη πλευρά κεφαλή λιονταριού και τις λέξεις ΦΑΙΣΤΙΩΝ ΤΟ ΦΑΙΜΑ ή τον Ερμή καθισμένο σε βράχο. Άλλα εικονίζουν το μυθικό ήρωα Τάλω, νεό, γυμνό με φτερά και στα πόδια του ένα σκύλο. Άλλα παριστάνουν τον Ηρακλή με τη λεοντή.
Οι Γορτύνιοι κατάστρεψαν μόνο την Ελληνιστική Φαιστό, γιαυτό σε όλη την έκταση του ανακτόρου βρέθηκαν ερείπια της ελληνιστικής εποχής, που παραμερίστηκαν, για να μην εμποδίσουν τη θέα των μινωικών ανακτόρων. Μόνο στην πλατεία παρέμειναν τα ελληνιστικά αυτά ερείπια, επειδή, ήταν έξω από το κυρίως ανάκτορο και δεν έβλαπτε η παραμονή τους. Τα διάφορα στρώματα καταστροφής του Μινωικού ανακτόρου οφείλονται σύμφωνα με τα κείμενα που είναι γραμμένα στο <<Δίσκο της Φαιστού>> σε αλλεπάλληλους σεισμούς, αφού η πόλη <<όλο σείεται>> όπως γράφουν οι Φαίστιοι Ορφικοί στο Δίσκο. Οι τελευταίες όμως ανασκαφές (1993-4) που έγιναν από τους Ιταλούς στη Φαιστό απέδειξαν αυτό που γράφει ο Δίσκος για τους αλλεπάλληλους σεισμούς.
Στη Φαιστό, οι Φαίστιοι γιόρταζαν τα Εκδύσια, προς τιμήν της Φυτίης Λατούς, η οποία μεταμόρφωσε την κόρη της Γαλάτειας σε νεαρό.( Η Γαλάτεια είχε παντρευτεί και γέννησε μια κόρη, ενώ ο σύζυγός της ήθελε γιο. Η Γαλάτεια απόκρυψε το φύλο του παιδιού και το ονόμασε Λεύκιππο, και ξεγέλασε το σύζυγο. Αλλά όταν μεγάλωσε το παιδί δεν μπορούσε να συνεχιστεί η απάτη, και η Γαλάτεια έκαμε παράκληση στη θεά Φυτίη Λητώ να μεταμορφώσει την κόρη της σε άνδρα. Η θεά εισάκουσε την παράκληση και το παιδί εκδόθηκε τον παρθενικό πέπλο. Για το θαύμα αυτό οι Φαίστιοι καθιέρωσαν εορτή και την ονόμασαν εκδύσια).
Η Φαιστός ήταν πατρίδα του μάντη και θεοσοφιστή Επιμενίδη, σύγχρονου του Σόλωνα των Αθηνών (Πλουτάρχ. Σόλων 12). Ο Επιμενίδης προσκλήθηκε στην Αθήνα, για να την καθαρίσει από το Κυλώνειον άγος το 596 π.Χ. Θεωρούνταν ένας από τους επτά σοφούς της Ελλάδας. Λόγω της φιλίας του φαίνεται με τον Σόλωνα, ο δεύτερος αυτοεξόριστος επισκέφτηκε τη Φαιστό, σύμφωνα με το <<Δίσκο της Φαιστού>>, όπου μυήθηκε στα Ορφικά των Φαιστίων και κάνοντας θυσία υποσχέθηκε να μείνει για πάντα ομοϊδεάτης τους. Για το <<Δίσκο της Φαιστού>>, ο οποίος βρέθηκε στη βόρεια πλευρά του ανακτόρου σε στρώμα διαταραγμένο (ήταν αναμειγμένα, υλικά ανακτορικής εποχής με Ελληνιστικής), ότι έχει γραφτεί πριν από την προηγούμενη ανάγνωση, στηρίζεται μόνο σε υποθέσεις. Είχε επικρατήσει η υποθετική άποψη ότι το κείμενο είναι ύμνος προς την θεότητα. Βέβαια πάνω στο Δίσκο δεν είναι γραμμένο μόνο το κείμενο της Ελληνικής Κρητικής Διαλέκτου. Εδώ έχομε ένα πραγματικό μήνυμα των Φαιστίων προς αυτούς που θα εύρισκαν το Δίσκο, με το οποίο περιγράφεται με κείμενα, με εικόνες, με γεωμετρικά σχήματα και σύμβολα Ορφικά ο πολιτισμός της περιοχής στο πέρασμα των αιώνων μέχρι την Ελληνιστική εποχή. Φυσικά δεν είναι δυνατόν να αναφέρομε περισσότερα εδώ για το <<Δίσκο της Φαιστού>>, λόγω έλλειψης χώρου. Ο Δίσκος βρίσκεται στο Μουσείο Ηρακλείου Κρήτης, στην προθήκη 41, και αποτελεί μέχρι σήμερα, ως μήνυμα και κατασκευή ένα από τα κορυφαία δημιουργήματα ή μια κορυφαία πράξη του ανθρώπου στο πέρασμα του από αυτόν τον πλανήτη. Η αξία του Δίσκου θα γίνει κατανοητή μόνον όταν κορυφαίοι αστροφυσικοί, θρησκιολόγοι, μαθηματικοί, γεωμέτρες, σεισμολόγοι, γεωλόγοι, ιστορικοί και πολλοί άλλοι των θετικών ειδικά επιστημών αναλύσουν ο καθένας από την πλευρά της επιστήμης του τα μηνύματα που του έστειλαν οι Φαίστιοι.

Το ελληνικό κείμενο στο Δίσκο της Φαιστού.

Α πλευρά.
ΟΣ ΟΤΑΝ ΟΤΕΩΝ ΟΣΨΙΑ ΠΟΛΙΝ ΦΕΣΤΟ ΟΣΟ ΕΣΟ. ΟΤΑΝ ΠΟΛΙΝ ΟΣΥ ΙΠΙ. ΠΟΛΙ ΟΤΑΝ ΟΨΕΕΙ ΟΛΟ ΣΕΙ. ΕΡΦΕΦΕΙ ΟΕΩΝ ΜΥΣΝ. ΕΜΦΕΟ ΟΤΕΩΝ ΣΌΛΩΝ ΟΨΟΙ ΑΣΤΥ. ΟΡΦΕΩ ΤΩΝ ΟΤΕΩΝ ΕΟΣΟ ΟΜΝΩΝ.

Μετάφραση.
Όταν στο οσοδήποτε μακρινό μέλλον θα είσαι στην περι ού ο λόγος καλυμμένη (σκεπασμένη) πόλιν τους. Όταν η πόλη έτσι καταπλακώθηκε. Όταν απ΄ότι φαίνεται η πόλη όλο σείεται. Αφού επέτρεψε έβγαλαν λόγο και τον εμύησαν. Αυτοεξόριστος απ΄ότι φαίνεται ο Σόλων στην πόλη τους. Στα Ορφικά τα δικά τους ορκίστηκε.

Β πλευρά.
ΕΟΙ ΟΙ ΞΕΙΕΤΕΩΝ. ΕΟΙ ΕΥΤ ΟΛΩΝ. ΩΣΥ ΥΡΣΩ ΟΣΕΕΝΩΝ ΣΥΩΝ. ΟΙ ΣΤΙΕΩΝ ΣΥΩΝ. ΤΩ ΞΕΙΕΤΕΩΝ ΣΥΩΝ. ΟΙ ΣΤΙΕΩΝ ΟΨ ΕΤΕΟΝ ΟΜΝΩ. ΕΥΝΩΝ ΕΣΟ. ΑΣΜΩΝ ΠΙΩ. ΟΟΣΩ ΟΜΟΩΝ ΑΪΝ. ΩΣΥ ΟΜΦΕ ΣΟΛΩΝ.

Μετάφραση.
Θεοί των οικοδεσποτών. Θεοί στους οποίους προσεύχονται και θυσιάζουν όλοι. Όπως στην Υρσώ κάθε χρόνο χοίρους. Στους (Θεούς) των Στιέων προσφέρουν χοίρους. Δια τούτο στους θεούς των οικοδεσποτών προσφέρουν χοίρους. Στους θεούς των Στιέων μα την αλήθεια ορκίζομαι. Μου είστε συμπαθείς. Ευχαριστημένος είμαι. Και προβλέπω να είμαι πάντα ομοϊδεάτης σας. Έτσι πρόβλεψε ο Σόλων.

Φαιστός: Πόλις Κρήτης, οξυτόνως το γαρ βαρύτονον κύριον εκτίσθη υπό Φαίστου του Ροπάλου, Ηρακλέους παιδός. Ο πολίτης Φαίστιος και Φαίστια και Φαίστιον και Φαιστιάς. Έστι δε τις Λισσής αιπεία τε εις άλα πέτρη. Έστι και Αχαϊας, ως Ριανός εν Αχαϊκών τρίτω το εθνικόν ομοίως Φαίστιος. Έστι και από του Φαιστίνος Φαιστίνιος. Έστι και άλλη Φαιστός Πελοποννήσου η πρότερον Φρίξα καλούμενη. (Στ.Βυζ.).
Φαιστός πόλις Κρήτης. Όμηρος (γ296) <<ες Φαιστόν. Μικρός δε λίθος μέγα κυμ’αποέργει>>. (Σούδα).

Φαλάννα(ι). Βένι Αμαρίου;
Η Φάλαννα αναφέρεται και στον πίνακα των Θεωροδόκων της Δελφικής Επιγραφής. Αναφέρεται επίσης σε κατάλογο των Εκατό αρχαίων πόλεων της Κρήτης: Phalana, da quale e Phalenide peripaticio. (=Φάλαννα από την οποία είναι Φαλενίδης ο περιπατητικός). Η Φάλαννα θεωρήθηκε αποικία της ομώνυμης αχαϊκής πόλης της Θεσσαλίας. Ο Σβορώνος αναφέρει νόμισμα με κεφαλή της Ήρας στεφανωμένη και πίσω δύο ιχθύες και ανάμεσα τους ένα ζώο. Αυτό σημαίνει ότι ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη.
Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει και την Φάλαννα της Κρήτης, από την οποία κατάγεται ο Φανιάδης ο περιπατητικός, ο πολίτης λέγεται Φαλανναίος και Φαλανναία το θηλυκό.

Φαλάνναια. Πιθανόν στο χωριό, Βένι Αμαρίου.
Φαλανναία. Πόλη της αρχαίας Κρήτης. Πολλοί την ταυτίζουν με την πόλη Φάλαννα, της οποίας σώζονται ασημένια νομίσματα. Πιστεύεται ότι πρόκειται για το εθνικό θηλυκό Φαλανναία.
<<Η Φαλάνναια είναι πόλη της Κρήτης, ο πολίτης λέγεται Φαλανναιεύς, όπως του Ήραια Ηραιεύς>> (Στ.Βυζ.).

Φαλάσαρνα. Ακρωτήριο Κούτρι Κισάμου.

Φαλάσαρνα, η. Η δυτικότερη πόλη της Κρήτης, με σημαντικό λιμάνι, που συχνά χρησίμευε και ως επίνειο της Πολυρρήνιας. Δεν πήρε μέρος στο κοινό των Κρηταιέων, επειδή βρισκόταν υπό πτολεμαϊκή κατοχή. Το 184 π.Χ. κατελήφθη προσωρινά από τους Κυδωνιάτες. Ερείπια της Φαλάσαρνας αναγνωρίστηκαν στο ακρωτήριο Κουτρί και στους πρόποδες της χερσονήσου Κωρυκίας (Γραμπούσας). Σώζονται τμήματα της ακρόπολης και πύργων του τείχους, υδατοδεξαμενές τοίχοι οικιών και ναών αφιερωμένων στη Δίκτυννα και στον Απόλλωνα. Όλα χρονολογούνται από τον 6ο π.Χ. ως τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Από τις λιμενικές εγκαταστάσεις δεν σώζονται σαφή ίχνη, αφού η στάθμη της θάλασσας έχει ανέβει. Στα νοτιοανατολικά της πόλης βρίσκονταν οι νεκροπόλεις με τους λαξευτούς και τους λακκοειδείς τάφους. Από αυτούς προέρχονται αγγεία κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Σαν ανεξάρτητη και αυτόνομη πόλη είχε δικά της νομίσματα που είχαν από το ένα μέρος κεφαλή γυναίκας με ενώτια και από το άλλο τα γράμματα ΦΑ ανάμεσα σε μια τρίαινα. Αναφέρεται στον κατάλογο των κρητικών πόλεων που υπόγραψαν τη συνθήκη με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Ο Πολύβιος αναφέρει ότι το 184 π.Χ. την κατάλαβαν οι Κυδωνιάτες, αλλά ο Ρωμαίος Άππιος τους διέταξε και την εγκατάλειψαν. Σήμερα σώζονται αναληματικοί τοίχοι που στήριζαν τα διάφορα επίπεδα όπου ήταν η πολιτεία, κτισμένη με τετραγωνισμένες ακατέργαστες πέτρες δίχως συνδετική ύλη, όπως οι παρόμοιοι τοίχοι αντιστήριξης στην Λατώ Ετέρα. Σώζονται επίσης υπολείμματα από τα κυκλώπεια τείχη της, θεμέλια σπιτιών με τα κατώφλια ακόμη στη θέση τους, ερείπια ναού της Αρτέμιδος Δικτύννης ή του Απόλλωνος. Ο Πάσλευ επισκέφτηκε τη Φαλάσαρνα τον Απρίλη του 1834. Είδε 30 περίπου τάφους λαξευτούς στο βράχο, όπως στα Μάταλα, και ένα πέτρινο θρόνο, που υποθέτουν ότι ήταν αφιερωμένος στον Ποσειδώνα, επειδή ήταν ναυτική πόλη. Αλλά επειδή υπήρχε ναός της Δικτύννης Αρτέμιδος ο Πάσλευ πίστευε πως ήταν αφιερωμένος στη Δίκτυννα. Αντίθετα ο Σπράττ υποθέτει ότι δεν ήταν θρόνος, γιατί οι διαστάσεις του δεν επιτρέπουν τέτοια χρήση, αλλά μάλλον βήμα από το οποίο μιλούσαν οι ρήτορες. Ο Πέτλεμπούρυ είδε πολλά ελληνιστικά και ρωμαϊκά όστρακα στην επιφάνεια του αρχαίου χώρου και στις τοποθεσίες Μετόχι και της Παναγιάς το Λιβάδι, δεξαμενές, υδραγωγείο και δωρικά κιονόκρανα. Στα Λουθούρια και την Αναλάβωση τάφους. Το 1960 συνελέγησαν στη Φαλάσαρνα ταφικοί πίθοι και βρίσκονται σήμερα στο Μουσείο Χανίων.
<<Η Φαλάσαρνα είναι πόλη της Κρήτης, ο πολίτης λέγεται Φαλασάρνιος, όπως λέει ο Ξενίων>> (Στ.Βυζ.).

Φαραί. Μεσόγεια πόλη της Κρήτης, στην περιοχή της Λιγόρτυνο.
Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει και την Κρητική πόλη Φαραί, η οποία είναι αποικία της αντίστοιχης πόλης της Μεσσήνης, όπως γράφει ο Φίλων

Φελαία. Ακρωτήρι Τράχηλας Κισάμου.

Φοινικούς. Λουτρό Σφακίων
Φοινικούς, ο. Συχνή ονομασία λιμένων, από τους οποίους πιο γνωστοί είναι των Κυθήρων, της Κρήτης, της Μεσσηνίας, της Παμφυλίας, της Σικελίας και της Λιβύης. Η ονομασία αυτή οφείλεται προφανώς στην εγκατάσταση στις περιοχές αυτές Φοινίκων εμπόρων.
Ήταν επίνειο της Ανώπολης Σφακίων και για αυτό λεγόταν Κάτω Πόλη. Σώζονται υπόγειοι θόλοι και ερείπια όλων των εποχών, ρωμαϊκά λείψανα, θεμέλια οικοδομών, επιγραφές, τάφοι, τοίχοι αντιστήριξης κλπ. Στο Φοινικούντα υπήρχαν εργαστήρια επεξεργασίας και χρήσης πορφύρας. Τα ερείπια της βυζαντινής πόλης είναι κοντά στον κόλπο του Λουτρού, και φθάνουν μέχρι την τοποθεσία Φοινικιές, που διατηρεί το αρχαίο όνομα. Από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο αναφέρεται Φοινικούς λιμήν και Φοίνιξ πόλις. Αναφέρεται επίσης στους Σταδιαμούς της Μεγάλης Θαλάσσης, 328: Από Απολλωνίας εις Φοίνικα στάδιοι ρ’ (100) πόλιν και λιμένα και από Φοίνικος εις Τάρραν στάδιοι ξ’. Την Απολλωνία τοποθετεί η Γκαρντούσι στο χάρτη στην περιοχή του Πλακιά του Αγίου Βασιλείου, Ρεθύμνου.
Φοινικούς. Πόλις Κρήτης. Εστι και νήσος προς τη Λυκία. Εστι και Φοινικούς λιμήν. Θουκυδίδης ογδόη. Το εθνικό Φοινικούντιος και Φοινικούσιος, ως Σελινούντιος και Σελινούσιος. (Στ.Βυζ.).

Φοίνιξ Λαμπαίων. Πλακιάς Αγίου Βασιλείου;
Παράλιος αρχαίος οικισμός στα νότια παράλια της Κρήτης. Αναφέρεται από το Στράβωνα (Χ,475):Φοίνικας των Λαμπαίων, που πιστεύεται ότι ήταν στην περιοχή του παράλιου σημερινού οικισμού Πλακιάς, επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Ο χαρακτηρισμός των Λαμπαίων έγινε, προφανώς, για διάκριση από τον Φοίνικα των Σφακίων, γιατί ανήκε στους Λαμπαίους, τους κατοίκους της Λάμπης ή Λάππας της αρχαίας πόλης Λάππα, που ήταν στη θέση της σημερινής Αργυρούπολης.

Χαλκητόριον. Άγνωστη θέση.
<<Το Χαλκητόριον είναι πόλη της Κρήτης, ο πολίτης λέγεται Χαλκητορεύς, όπως αναφέρει ο Απολλόδωρος στο τέταρτο από τα χρονικά και ο Κρατερός στο περί ψηφισμάτων αποκαλεί αυτούς Χαλκήτορας>> (Στ.Βυζ.).

Χερρόνησος ή Χερσόνησος. Χερσόνησος Πεδιάδος
Χερσόνησος, η. Ισχυρή πόλη της Κρήτης στα βόρεια παράλια του νησιού. Ήταν επίνειο της Λύκτου και βρισκόταν ανάμεσα στο Ηράκλειο και την Ολούντα. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ιδρύθηκε από τα παιδιά των κατοίκων της Ίμβρου και της Λέσβου οι οποίοι τα απόκτησαν με Αθηναίες (Βραβρώνα) τις οποίες είχαν απαγάγει και τα οποία με τη σειρά τους παντρεύτηκαν Σπαρτιάτισες. Τα έδιωξαν από τη Σπάρτη με τις γυναίκες τους, με χρήματα και πλοία και μάλιστα με αρχηγούς των τους Λακεδαιμονίους Πόλλιν, Δέλφον και Κραταϊδαν. Αυτό αληθεύει, διότι σε σφραγίδα με ιερογλυφικά από τη Λύττο διαβάσαμε λέξεις οι οποίες αποδίδονται στη Σπαρτιατική διάλεκτο. Οι κάτοικοι αυτοί έφεραν μαζί τους ένα άγαλμα της Αρτέμιδος. Ο Στράβων αναφέρει ένα ναό της Βριτομάρτεως, της κρητικής θεάς που απεικόνισαν οι Χερσονήσιοι στα νομίσματά τους. Η πόλη πήρε μέρος στο κοινό των Κρηταίεων (μέσα του 3ου αιώνα π.Χ.) και αργότερα συμμετείχε στη συνθήκη ειρήνης που σύναψαν οι κρητικές πόλεις με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Στις επιγραφές του 2ου και του 1ου π.Χ. αιώνα αναφέρεται ως <<παραθαλάσσια Λύκτος (Λύττος)>>. Οι κάτοικοι των δυο πόλεων θεωρούνταν συγγενείς και είχαν στενές οικονομικές σχέσεις. Μάλιστα μια επιγραφή θεωρεί τους κατοίκους των δύο πόλεων Λύττιους:<<α των Λυττίων>> των τε την άνω πόλιν οικούντων και των επί θάλασσα>> (Β.Γ.Θ. 1885 σελ. 17). Οι ανασκαφές στον Λιμένα Χερσονήσου έφεραν στο φως ίχνη μινωικής εγκατάστασης. Κατά τους κλασικούς χρόνους η ακρόπολη βρισκόταν στη χερσονησώδη προβολή της ακτής. Η ρωμαϊκή πόλη εκτεινόταν στα νότια και δυτικά της ακρόπολης. Έχουν βρεθεί ίχνη του ρωμαϊκού θεάτρου (που ήταν εν μέρει ορατό ως το 1897), λιμενικά έργα και οικίες. Στη θέση του ναού του Αγίου Νικολάου ίσως βρισκόταν ο ναός της Βριτομάρτεως. Εκεί ο Μαρινάτος βρήκε επιγραφή δίστιχο που αναφέρεται στην <<Βριτομάρτιν>>, του πρώτου αιώνα π.Χ.: <<Ευκλείδας και Λύκος οι Αλεξιμάχω – Βριτομάρτι χαριστήριον>>.
Στη θέση Πόλη, βρέθηκε επιγραφή σε μαρμαρόπετρα, που περιέχει συνθήκη μεταξύ Γορτυνίων και Κνωσίων, τεμάχια αγαλμάτων και αρχιτεκτονικά μέλη οικοδομών. Μετέφεραν το νερό από μακρινές περιοχές με κτιστά υδραγωγεία. Στο 25 χλμ. Του δρόμου Ποταμιές – οροπέδιο Λασιθίου, σώζονται ερείπια γιγαντιαίας υδατογέφυρας, που ΄εδωσε το όνομα Ξεροκαμάρες στην τοποθεσία. Επίσης στο δρόμο Χερσόνησο – Καστέλι Πεδιάδος, στη θέση μετά το Άγιο Πνεύμα, φαίνονται τα ερείπια άλλης υδατογέφυρας του υδραγωγείου Χερσονήσου, το οποίο όπως διαπίστωσε ο Νικ. Οικονομάκης μετέφερε το νερό στη ρωμαϊκή Χερσόνησο από την πηγή Κουτσουνάρα, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση ΝΑ από το Καλό Χωριό, επαρχία Πεδιάδος. Πολλά νομίσματα της Χερσονήσου παριστάνουν κεφαλή της Αρτέμιδος και από το άλλο μέρος τον Απόλλωνα γυμνό, καθισμένο σε κορμό δένδρου, κρατώντας τη λύρα. Άλλα παριστάνουν τον Ηρακλή, άλλα την κεφαλή της Αθηνάς κλπ και τη λέξη ΧΕΡΣΟΝΑΣΙΟΝ.
Η πόλη διατήρησε τη σπουδαιότητά της κατά τη πρωτοβυζαντινή περίοδο, και ακολούθησε τις περιπέτειες της Κρήτης κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Είχε παρακμάσει μόνο κατά την περίοδο της Αραβοκρατίας.
Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει ότι υπάρχει νησί κοντά στην Κρήτη το οποίο ονομάζεται Χερρόνησος, πάνω στο οποίο υπάρχει ομώνυμος μικρή πόλη. Επίσης ότι υπάρχει πόλη με το όνομα αυτό κοντά στη θάλασσα μεταξύ Κνωσού και Ολούντος. Οι πολίτες λέγονται Χερρονησίται και Χερρονήσιοι όπως γράφει ο Ξενίων στα Κρητικά. Το εθνικό αυτών είναι Χερρονήσιος.
Χερσόνησος. Ακρωτήριο Σφηνάρι Κισάμου;
Αρχαία πόλη της Δυτικής Κρήτης Ρωμαϊκής περιόδου. Τοποθετείται στη δυτική παραλία της Κρήτης, στο σημερινό όρμο Σφηνάρι Κισάμου. Αυτή η Χερσόνησος, όπως και τα Φαλάσαρνα ήταν λιμάνια της Πολυρρηνίας. Αναφέρεται από τον Πτολεμαίο (Γεωγραφική Υφήγησις ΙΙΙ, 15, 2) και από τον Στράβωνα (ΧVII, 838).

Ψυχίον, το. Ακρωτήριο Μέλισσα Αγ. Βασιλείου
<<Το Ψυχίον είναι τόπος της Κρήτης στον οποίο υπάρχει ομώνυμος πόλη, το εθνικό Ψυχιεύς>> (Στ.Βυζ.)

Ώλερος. Μεσελέροι Ιεράπετρας
Ώλερος. Αρχαία πόλη της Κρήτης. Ήταν χτισμένη σε ένα ύψωμα, βορειοανατολικά της Ιεράπυτνας και έχει ορατότητα και στο Κρητικό και στο Λιβυκό πέλαγος. Η Ώλερος από πολύ παλιά κατακτήθηκε από τους γείτονές της, Ιεραπυτνίους. Οι κάτοικοί της λάτρευαν, την Ωλέρια Αθηνά και για να την τιμήσουν καθιέρωσαν τα Ωλέρια, μια από τις πιο σπουδαίες εορτές της Ωλέρια και της Ιεράπυτνας. Το όνομα του χωριού Μεσελέροι, στη θέση του οποίου ήταν η αρχαία πόλη, είναι παραφθορά του αρχαίου ονόματός της. Η ΄Ωλερος ήταν, ως φαίνεται, εξάρτημα της πλησιόχωρης ισχυράς Ιεράπετρας. Για αυτό δεν είχε δικά της νομίσματα και μόνο από το Στ. Βυζάντιο αναφέρεται, και σε επιγραφές. Το όνομα Ώλερος είναι αρχαίο ελληνικό.
<< Η Ώλερος είναι Κρητική πόλη, για την οποία ο Ξενίων στα Κρητικά, λέει ότι είναι κτισμένη σε υψηλό τόπο κοντά στην Ιεράπυτνα. Ο πολίτης λέγεται Ωλέριος και η Αθηνά Ωλερία , το ουδέτερο Ωλέριον. Λέει ο ίδιος ότι την εορτή που ήταν αφιερωμένη στη θεά αυτή πειραν από εδώ οι Ιεραπύτνιοικαι την ονομάζουν Ωλέρια>>

Κλικ για μεγέθυνση