Το ήθος των εθίμων

Αν συγκρίνουμε τον τρόπο ζωής μας με αυτόν που έζησε η ανθρωπότητα για χιλιε­τίες, θα διαπιστώσουμε ότι εμείς οι σημερινοί άνθρωποι, ζούμε σε μια πολύ ανήθικη εποχή: η δύναμη των ηθών έχει εξασθενίσει εκπληκτικά και η ηθική έννοια έχει εκλεπτυνθεί και εξυψωθεί τόσο ώστε μπορούμε να τη θεωρήσουμε ως εξατμι­σμένη.

Γι αυτό, εμείς οι αργοπορημένοι άνθρωποι, διεισδύου­με τόσο δύσκολα στις καθοδηγητικές ιδέες που έχουν κυριαρ­χήσει στη διαμόρφωση της ηθικής και, αν κατορθώνουμε να τις ανακαλύψουμε, απεχθανόμαστε να τις κοινοποιήσουμε: γιατί ακούγονται τόσο χονδροειδείς! Ή επειδή μοιάζουν να διαβάλουν την ηθικότητα!

Αυτή είναι ήδη, για παράδειγμα, η βασική αρχή: η ηθικότητα δεν είναι τίποτα άλλο (άρα, προ­πάντων, τίποτα περισσότερο) παρά η υπακοή στα έθιμα, είναι ο παραδοσιακός τρόπος να ενεργείς και να εξελίσσεσαι. Πα­ντού όπου τα έθιμα δεν προστάζουν, δεν υπάρχει ηθικότητα. Και όσο λιγότερο καθορίζεται η ύπαρξη από τα έθιμα, τόσο μι­κρότερος είναι ο κύκλος της ηθικότητας.

Ο ελεύθερος άνθρω­πος είναι ανήθικος, εφόσον σε όλα τα πράγματα, θέλει να εξαρτάται από τον εαυτό του και όχι από τα καθιερωμένα έθι­μα: σε όλες τις πρωτόγονες καταστάσεις της ανθρωπότητας, το “κακό” ισοδυναμεί με το “νοερό”, το “αυθαίρετο”, το “ασυ­νήθιστο”, το “απρόβλεπτο”, το “ανυπολόγιστο”.

Πάντα, ανά­λογα με την αξιολόγηση των ίδιων καταστάσεων, αν μια πράξη εκτελείται όχι επειδή το προστάζει η παράδοση αλλά για άλ­λους λόγους (για παράδειγμα χάρη στην ατομική χρησιμότητά της), και ακόμη για τους ίδιους λόγους που άλλοτε είχαν θεμε­λιώσει το έθιμο, τότε ονομάζεται ανήθικη και θεωρείται ως τέ­τοια, ακόμη και απ’ αυτόν που την εκτελεί: γιατί την ενέπνευσε η υπακοή προς την παράδοση.

Τι είναι όμως η παράδοση; Μια ανώτερη αυθεντία στην οποία υπακούν όχι επειδή προστάζει το ωφέλιμο αλλά επειδή απλά προστάζει.

Σε τι διαφέρει αυτό το αίσθημα της παράδοσης από ένα γενικό αίσθημα φόβου; Είναι ο φόβος ενός ανώτερου πνεύματος που διατάζει εδώ, μια ασύλληπτη και απεριόριστη δύναμη, για κάτι που είναι πε­ρισσότερο από προσωπικό,- υπάρχει δεισιδαιμονία σ’ αυτό τον φόβο.

Άλλοτε, ολόκληρη η παιδεία και οι φροντίδες για την υγεία, τον γάμο, την ιατρική επιστήμη και τη γεωργία, τον πό­λεμο, την ομιλία και τη σιωπή, οι σχέσεις ανάμεσα στους αν­θρώπους και οι σχέσεις με τους θεούς ανήκαν στο πεδίο της ηθικότητας: αυτή απαιτούσε να τηρούν τις εντολές, δίχως να σκέφτονται “καθεαυτούς” σαν άτομα.

Αρχικά λοιπόν όλα εξαρτιόνταν από τα ήθη και τα έθιμα, και όποιος ήθελε να υψωθεί πάνω απ’ αυτά, έπρεπε να γίνει νομοθέτης, θεραπευ­τής και κάτι σαν ημίθεος; δηλαδή έπρεπε να δημιουργήσει ήθη,- πράγμα φοβερό και πολύ επικίνδυνο! - Ποιος είναι ο ηθι­κότερος; Αφ’ ενός αυτός που εφαρμόζει το νόμο συχνότερα: δηλαδή αυτός που, όπως ο βραχμάνος, φέρει τη συνείδηση του νόμου παντού και στην παραμικρή χρονική υποδιαίρεση, έτσι που το μυαλό του επινοεί συνεχώς ευκαιρίες για να εφαρ­μόζει το νόμο. Αφ’ ετέρου, αυτός που εφαρμόζει επίσης το νό­μο στις πιο δύσκολες περιπτώσεις.

Ο ηθικότερος είναι εκείνος που θυσιάζει τα πιο πολλά πράγματα στα ήθη: μα ποιες είναι οι μεγαλύτερες θυσίες; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα ξεδι­πλώνει πολλές διαφορετικές ηθικές: αλλά η πιο σημαντική δια­φορά παραμένει εκείνη που διαχωρίζει την ηθικότητα της συ­χνότερης εκπλήρωσης, της δυσκολότερης εκπλήρωσης. Ας μην ξεγελιόμαστε για τα κίνητρα αυτής της ηθικής που απαιτεί για τεκμήριο της ηθικότητας την εφαρμογή ενός εθίμου στις δυσκολότερες περιπτώσεις!

Η υπερνίκηση του εαυτού μας δεν απαιτείται για χάρη των ωφέλιμων συνεπειών που έχει για το άτομο, αλλά για να προβάλλεται η κυριαρχία των εθίμων και των παραδόσεων, παρ’ όλες τις αντίθετες επιθυμίες και τα ατομικά συμφέροντα: το άτομο πρέπει να θυσιαστεί - αυτό απαιτεί η ηθικότητα των εθίμων.

Αντίθετα, αυτοί οι ηθικολόγοι που, όπως οι διάδοχοι του Σωκράτη, συστήνουν στο άτομο την αυτοκυριαρχία και την εγκράτεια σαν τα πιο ξεχωριστά του προτερήματα , σαν το κλειδί της πιο προσωπικής του ευ­τυχίας, είναι η εξαίρεση - και αν μας φαίνεται διαφορετικά, εί­ναι απλά επειδή έχουμε ανατραφεί κάτω από την επιρροή τους.

Ακολουθούν όλοι ένα καινούριο δρόμο και είναι θύματα της απόλυτης αποδοκιμασίας όλων των εκπροσώπων της ηθι­κότητας των εθίμων, αποκλείονται από την κοινότητα ως ανή­θικοι, και είναι, με τη βαθύτερη έννοια, κακοί. Με τον ίδιο ακρι­βώς τρόπο, ένας ενάρετος Ρωμαίος της παλιάς εποχής θεω­ρούσε κακό κάθε χριστιανό που “επεδίωκε πάνω απ’ όλα τη δι­κή του σωτηρία”. Παντού όπου υπάρχει μια κοινότητα και, κα­τά συνέπεια, μια ηθικότητα των εθίμων, επικρατεί η ιδέα ότι η τιμωρία για την παραβίαση των ηθών θίγει προπάντων την ίδια την κοινότητα: αυτή η υπερφυσική τιμωρία που η εκδήλωσή της και τα όριά της είναι τόσο δυσνόητα και μπορείς να τα εξι­χνιάσεις μόνο με υπερφυσικό φόβο.

Η κοινότητα μπορεί να υποχρεώσει το άτομο να επανορθώσει τη ζημιά που προξένη­σε σε ένα άλλο άτομο ή στην ίδια την κοινότητα. Μπορεί επί­σης να ασκεί ένα είδος εκδίκησης στο άτομο επειδή, εξαιτίας του - σαν μια υποτιθέμενη συνέπεια της πράξης του -, συσσω­ρεύτηκαν στην κοινότητα τα θεϊκά σύννεφα και οι εκρήξεις της θεϊκής του οργής,- αλλά θεωρεί προπάντων, την ενοχή του ατόμου ως δική της ενοχή, και υφίσταται την τιμωρία του ατό­μου ως δική της τιμωρία. - “Τα ήθη έχουν χαλαρώσει”, στενά­ ζει από την ψυχή του καθένας, όταν γίνονται παρόμοιες πρά­ξεις. Κάθε ατομική πράξη, κάθε τρόπος ατομικής σκέψης προ- καλούν ρίγη.

Είναι τελικώς αδύνατο να φανταστεί κανείς πόσο θα υπέφεραν τα σπανιότερα, τα πιο ερευνητικά, τα πιο πρωτό­τυπα πνεύματα στην πορεία της ιστορίας επειδή θεωρούνταν πάντα ως κακές και επικίνδυνες υπάρξεις, επειδή θεωρούσαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους έτσι. Κάτω από την κυριαρχία της ηθικότητας των εθίμων, κάθε είδος πρωτοτυπίας είχε κακή συ­νείδηση. Ο ορίζοντας των εκλεκτών φαινόταν ακόμη πιο σκο­τεινός απ’ όσο ήταν.

 Νίτσε: Αυγή, Σκέψεις για τις ηθικές προλήψεις