Οι Ψυχοκοινωνικές Επιπτώσεις της Ανισότητας

Τι κοινό μπορεί να έχουν το στρες ενός παιδιού 5 ετών, το κλίμα εμπιστοσύνης σε μια γειτονιά και ένας καυγάς σε αεροπλάνο; Όλα συνδέονται με την ανισότητα.

Η κοινωνικο-οικονομική ανισότητα είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σημερινές κοινωνίες. Κατά έναν ειρωνικό τρόπο, σε παγκόσμια κλίμακα τα επίπεδα φτώχειας, βίας, πρόωρων θανάτων και αναλφαβητισμού έχουν σημειώσει σημαντική μείωση σε σχέση με παλιότερες δεκαετίες (Rosling, 2018). Εντούτοις, η ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων εντός πολλών χωρών αυξάνεται.

Πέραν των σοβαρών επιπτώσεων στην ίδια τη διαβίωση (στέγαση, τροφή, περίθαλψη, πρόσβαση σε υπηρεσίες κ.α.), η ανισότητα βλάπτει σοβαρά και την ψυχοκοινωνική υγεία των ατόμων/κοινωνιών.

Παρακάτω θα παρουσιάσω ορισμένα ευρήματα γύρω από αυτές τις ψυχολογικές, βιολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Δίνω έμφαση σε αυτό, διότι είναι σημαντικό η έντονη ανισότητα να μην θεωρείται από τους ανθρώπους ως μια δίκαιη, αναπόφευκτη ή φυσική κατάσταση, αλλά να αναγνωρίζονται οι καταστροφικές της συνέπειες και να γίνονται προσπάθειες για τη μείωση της. Η μείωση της άκρατης, υπερβολικής ανισότητας πιστεύω ότι θα αποτελέσει κεντρικότατο ζήτημα στα επόμενα χρόνια.

Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι οι ανυπολόγιστες αλλαγές που η τεχνητή νοημοσύνη πιθανώς θα επιφέρει στον εργασιακό τομέα. Πώς θα χειριστούν οι κοινωνίες μια ενδεχόμενη απώλεια και μετάλλαξη χιλιάδων θέσεων εργασίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται; Ένα δεύτερο παράδειγμα είναι το στεγαστικό. Το ανθρώπινο δικαίωμα στη στέγη έχει κλονιστεί σημαντικά για μεγάλη μερίδα σύγχρονων ανθρώπων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Τέτοια ζητήματα δεν είναι μόνο πολιτικά, πολιτισμικά, τεχνολογικά, οικονομικά. Επηρεάζουν βαθιά την ψυχοσύνθεση των ανθρώπων, τη μεταξύ τους κουλτούρα και αλληλεπίδραση, μέχρι και τη βιολογία τους (όπως φαίνεται παρακάτω).

 
Κοινωνικο-οικονομικό Επίπεδο (ΚΟΕ) και Εγκέφαλος

Ο Robert Sapolsky στο βιβλίο του «Συμπεριφορά», παρουσιάζει ένα σοκαριστικό εύρημα: στην ηλικία των πέντε ετών, τα παιδιά με χαμηλότερο ΚΟΕ:

• Είχαν αυξημένα επίπεδα γλυκοκορτικοειδών (ορμόνες του στρες)
• Είχαν λιγότερο ανεπτυγμένο μετωπιαίο φλοιό
• Είχαν χειρότερη απόδοση του προμετωπιαίου φλοιού στις διεργασίες της μνήμης, της ρύθμισης συναισθημάτων/παρορμήσεων και λήψης αποφάσεων
• Ο εγκέφαλός τους έπρεπε να δουλέψει πιο σκληρά για να καταφέρουν τις ίδιες δοκιμασίες με τα παιδιά ανώτερων ΚΟΕ.

Επιπλέον, το χρόνιο στρες που βιώνουν συχνά τα παιδιά χαμηλότερου ΚΟΕ αλλάζει τον εγκέφαλο τους: μικραίνει τον ιππόκαμπο και τον προμετωπιαίο φλοιό, ενώ μεγαλώνει την αμυγδαλή. Στην πράξη αυτό σημαίνει έναν εγκέφαλο (= αυριανό έφηβο και ενήλικα) με χρόνια ευαλωτότητα στο στρες και δυσκολία διαχείρισης συναισθημάτων.

Πέραν αυτών, οι δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν πολλά παιδιά λόγω χαμηλού ΚΟΕ αυξάνουν επίσης τον κίνδυνο για εκδήλωση κατάθλιψης. Αυτό συμβαίνει και λόγω βλάβης στο σύστημα ντοπαμίνης (= δυσκολία βίωσης ευχαρίστησης) και λόγω ευαλωτότητας στις δυσκολίες (= αισθήματα απελπισίας, αβοηθησίας).

Όλες οι παραπάνω εγκεφαλικές αλλαγές συχνά εγκαθίστανται νωρίς, σε μία πρώιμη ηλικία και συνοδεύουν τα άτομα αυτά σε όλη τους τη μετέπειτα ζωή. Μολονότι δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση «καταδίκη», είναι κατάφορα άδικο το ότι θα πρέπει να παλέψουν εναντίον τους και να πασχίσουν για να τις διαχειριστούν.

Ανισότητα, Υγεία, Κοινωνική Συνοχή και Βία

Συνεχίζοντας, o Sapolsky καταδεικνύει πως κοινωνίες με μεγάλη οικονομική ανισότητα σχεδόν πάντα χαρακτηρίζονται και από χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο. Αυτό σημαίνει ότι η εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών της κοινωνίας, η συνεργασία, η αλληλεγγύη η συμμετοχή σε ψυχαγωγικές ή κοινωνικοπολιτικές οργανώσεις και η συμμετοχή στις εκλογές είναι χαμηλότερες, ενώ η επιθετικότητα διαφόρων μορφών αυξάνεται. Ουσιαστικά πρόκειται για κοινωνίες όπου μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων αισθάνεται (και εν πολλοίς είναι) αδύναμη να επιδράσει στα κοινά και στις δομές που επηρεάζουν τη ζωή της.

Το χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο (ΚΟΕ) έχει συνδεθεί κατ’ επανάληψη με χειρότερη υγεία. Αυτό που έχει μεγάλο ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι πως αυτή η σύνδεση εξηγείται μόνο κατά 30% περίπου από χειροπιαστούς παράγοντες που έχουν να κάνουν με την υγεία (π.χ. περισσότερα καυσαέρια, περισσότερη κατανάλωση τσιγάρων και αλκοόλ από τους φτωχούς, λιγότερες ιατρικές επισκέψεις κλπ.). Τι συμβαίνει λοιπόν με το υπόλοιπο 70%;

Διάφορες έρευνες έχουν καταδείξει ότι το χαμηλό ΚΟΕ από μόνο του δεν προβλέπει ιδιαίτερα τη χειρότερη υγεία. Αυτό που την προβλέπει είναι το χαμηλό ΚΟΕ εν μέσω αφθονίας των υπολοίπων, δηλαδή η ανισότητα.

Το να διαβιεί κανείς εν μέσω έντονης οικονομικής ανισότητας βλάπτει σοβαρά την υγεία μέσω δύο βασικών μηχανισμών:

1. Χαμηλότερο κοινωνικό κεφάλαιο και αισθήματα αδικίας/αποτυχίας: Όπως αναφέρθηκε, η οικονομική ανισότητα βλάπτει το κοινωνικό κεφάλαιο. Όταν οι άνθρωποι ζουν σε μια κοινωνία με έλλειψη αλληλεγγύης, εμπιστοσύνης, συλλογικότητας και αυξημένη καχυποψία/επιθετικότητα, αυτό προκαλεί χρόνιο στρες. Το χρόνιο στρες με τη σειρά του είναι καταστροφικό για σχεδόν κάθε σύστημα του οργανισμού μας (καρδιαγγειακό, νευρικό, ανοσοποιητικό κ.α.)

2. Απόσυρση των εχόντων από τα κοινά οφέλη: Σε μια κοινωνία με μεγάλη ανισότητα, οι προνομιούχοι δεν αποκομίζουν κάποιο όφελος από τη βελτίωση της δημόσιας ζωής και υπηρεσιών (π.χ. καλύτερη παιδεία, καλύτερες συγκοινωνίες, καλύτερη ποιότητα νερού, καθαρότερες και πιο ασφαλείς γειτονιές, ισχυρό σύστημα δημόσιας υγείας). Τέτοιες παροχές αντικαθίστανται εύκολα, εάν έχεις χρήματα – ιδιωτική παιδεία, ιδιωτική υγεία, ιδιωτικές μεταφορές, ιδιωτικές γειτονιές/κατοικίες. Εφόσον μάλιστα οι προνομιούχοι έχουν και περισσότερη επίδραση στα κοινά, είναι προς όφελος τους να διατηρήσουν αυτή την κατάσταση, αντί να επενδύσουν στα δημόσια αγαθά. Συνεπώς, μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων στερούνται τα βασικά μέσα που θα προωθούσαν τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου, της υγείας και της ψυχοκοινωνικής τους ευημερίας.

Μάλιστα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η έντονη ανισότητα σχετίζεται με αυξημένη επιθετικότητα. Αυτό μπορεί να εκφράζεται από μια καθημερινή καχυποψία/ένταση/εχθρικότητα έως αυξημένη εγκληματικότητα.

Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: εάν σε ένα αεροπλάνο υπάρχει 1η/Διακεκριμένη θέση, αυξάνεται κατά 4 φορές η πιθανότητα για βίαια ξεσπάσματα κάποιου επιβάτη στην πτήση. Εάν οι «απλοί» επιβάτες περάσουν μέσα από τη θέση αυτή καθώς επιβιβάζονται, οι πιθανότητες φτάνουν στις 8 φορές! Οι ερευνητές εξήγησαν αυτό εύρημα υποθέτοντας ότι το αυξημένο αίσθημα μειονεξίας/αδικίας/ανισότητας των απλών επιβατών προκαλεί επιθετικότητα, η οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό μετατοπίζεται και εκφράζεται σε «ευκολότερους» στόχους, όπως οι συνάνθρωποί μας. Εάν δούμε την πτήση ως μια μικρογραφία της κοινωνίας ολάκερης, η εικόνα φαίνεται ανησυχητική…

Συνοψίζοντας, πλήθος ερευνών και μελετητών έχουν καταδείξει τα πλείστα, διαβρωτικά και ποικίλα καταστροφικά αποτελέσματα της οικονομικής ανισότητας. Από την ανάπτυξη του εγκεφάλου των μικρών παιδιών μέχρι τη σωματική και ψυχική μας υγεία, η ανισότητα απειλεί σοβαρά τις σημερινές κοινωνίες. Ζούμε σε μία εποχή η οποία δίδει τεράστια έμφαση στην ατομική ευθύνη, την αυτοβελτίωση, την αυτογνωσία, την ψυχολογία, την ψυχική υγεία. Αυτό εννοείται πως έχει θετικές επιδράσεις. Ταυτόχρονα, θεωρώ ότι μπορεί να επιφορτίζει τους ανθρώπους με τεράστιες ευθύνες πέραν των δυνάμεών τους και να χρήζει υπερβολικά υπαίτιους τους ίδιους για τις δυσκολίες τους.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ανθρώπινη ευημερία –σωματική και ψυχική – καθορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από ανώτερες πολιτικές, δομικές, κοινωνικές, θεσμικές, οικονομικές δυνάμεις. Είναι τουλάχιστον ανόητο και σίγουρα απάνθρωπο να μεταφέρουμε την ευθύνη για όλα αυτά στα μεμονωμένα άτομα.