Η μεταμόρφωση της γυναίκας του Λωτ

Πρόσφατες μελέτες σχετικά με την ιστορία των Σοδόμων και των Γομόρρων διερευνούν όλο και περισσότερο τις επί μακρόν αγνοημένες συνδέσεις με την Ελληνική μυθολογία - και ειδικότερα, το μοτίβο της θεοξενίας που συνήθως περιλαμβάνει έναν ή περισσότερους θεούς που επισκέπτονται τον ανθρώπινο πολιτισμό μεταμφιεσμένοι. Αυτό το μοτίβο αποτελεί το πλαίσιο για τα κεφάλαια 18 και 19 της Γένεσης, και εμφανίζεται και στην Ελληνική Καινή Διαθήκη, αλλά απουσιάζει από άλλες γραμματείες της Εγγύς Ανατολής.

Έγραψα σε προηγούμενο άρθρο για το Έγκλημα και τιμωρία στα Σόδομα και τα Γόμορρα.

Μια πτυχή της ιστορίας που δεν θίγω στο προηγούμενο άρθρο είναι αυτή της συζύγου του Λωτ. Η στιγμιαία μεταμόρφωση της ανώνυμης κυρίας Λωτ σε όρθιο ορυκτό σχηματισμό είναι μοναδική σε όλη τη Βίβλο και προφανώς μοναδική και στη λογοτεχνία της Εγγύς Ανατολής. Τι πρέπει να κάνουμε με αυτό;

Το κείμενο και η συνήθης ερμηνεία του

Το κείμενο που αφορά τη σύζυγο του Λωτ είναι πολύ σύντομο:

Όταν [οι άγγελοι] έφεραν [τον Λωτ και την οικογένειά του] έξω, είπε: «Φύγε για τη ζωή σου. Μην κοιτάτε πίσω και μην σταματάτε πουθενά στην πεδιάδα. Φύγε στους λόφους, αλλιώς θα καταναλωθείς». (Γέν. 19:17)

Αλλά η γυναίκα του Λωτ, πίσω του, κοίταξε και έγινε στήλη αλατιού. (Γέν. 19:26)

Αυτό το αξιοσημείωτο γεγονός δεν λαμβάνει πάντα μεγάλη προσοχή από τους μελετητές. Ο Speiser δεν το αναφέρει καν στο γνωστό του σχόλιο για τη σειρά Anchor Bible.

Εκείνοι που το παρατηρούν γενικά το θεωρούν ως αιτιολογία για τους σχηματισμούς αλμυρών πετρωμάτων της περιοχής της Νεκράς Θάλασσας. Ο Nahum M. Sarna, στο σχόλιό του Genesis (2001), λέει:

Αυτή η ιδέα πρέπει να προτάθηκε από κάποιο γκροτέσκο σχηματισμό αλμυρών πετρωμάτων κοντά στη Νεκρά Θάλασσα. Το προχριστιανικό βιβλίο, Η Σοφία του Σολομώντα (10:4), λέει, «Μια στήλη άλατος στέκεται ως ανάμνηση σε μια άπιστη ψυχή». και ο Ιώσηπος (Αντ. 1.203) ισχυρίζεται ότι το είδε στην εποχή του. (σελ. 138)

Αυτή η εξήγηση ακούγεται εύλογη όσο πάει. Αλλά είναι μόνο αυτό;

Ορφέας και Ευρυδίκη του Carl Goos, 1826

Παραλληλισμοί με τον Ορφέα και την Ευρυδίκη

Υπάρχει μια ελληνική ιστορία με παραλληλισμούς με την ιστορία της συζύγου του Λωτ που μερικές φορές αναφέρεται ως πιθανή λογοτεχνική επιρροή: ο μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης (βλέπε, για παράδειγμα, Römer 2015, σελ. 195).

Ο μύθος όπως αναφέρεται από τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 1.3.2) και τον Οβίδιο (Μεταμορφώσεις 10.1-85) αφορά τον έρωτα του Ορφέα της Θράκης (γιου του Απόλλωνα και της μούσας Καλλιόπης) για τη σύζυγό του Ευρυδίκη. Η Ευρυδίκη πεθαίνει μια μέρα από δάγκωμα φιδιού. Απρόθυμος να δεχτεί το θάνατό της, ο Ορφέας ταξιδεύει στον κάτω κόσμο και ζητά από τον Πλούτωνα να την απελευθερώσει στη χώρα των ζωντανών. Ο Πλούτωνας συμφωνεί με την προϋπόθεση ότι ο Ορφέας δεν θα κοιτάξει πίσω του μέχρι να είναι ασφαλής πάνω από το έδαφος. Αλλά η σιωπή του ταξιδιού της επιστροφής μεγαλώνει πάρα πολύ για τον Ορφέα, και καθώς πλησιάζουν στο κατώφλι που περιβάλλεται από πυκνή ομίχλη, κοιτάζει πίσω του για να βεβαιωθεί ότι η Ευρυδίκη εξακολουθεί να τον ακολουθεί. Τη στιγμή που το κάνει, σβήνει πίσω στον κάτω κόσμο, νεκρή για δεύτερη φορά.

Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί μερικοί μελετητές θεωρούν ότι αυτή η ιστορία είναι ένας ουσιαστικός παραλληλισμός με εκείνη της συζύγου του Λωτ. Αμφότερες αφορούν την απαγόρευση της αναδρομής στο παρελθόν και τον θάνατο της συζύγου του πρωταγωνιστή όταν παραβιάζεται αυτός ο κανόνας. Επιπλέον, η ιστορία ήταν σαφώς γνωστή, καθώς βρέθηκε στα γραπτά αρκετών αρχαίων μυθογράφων και ποιητών.

Ωστόσο, ο Jan Bremmer δημοσίευσε μια μελέτη το 2008 που εξέτασε λεπτομερώς αυτή τη σύνδεση. Το συμπέρασμά του είναι ότι οι ομοιότητες είναι σύμπτωση, δεδομένου ότι η παλαιότερη σωζόμενη εκδοχή της ιστορίας - που βρέθηκε στο Lament for Bion, η οποία μπορεί να χρονολογηθεί στις αρχές του πρώτου αιώνα π.Χ. - στερείται του τραγικού τέλους και της απαγόρευσης να κοιτάξει πίσω. Αυτή η συστροφή φαίνεται να έχει προστεθεί από τον Βιργίλιο στο βιβλίο του Georgics IV, το οποίο δημοσιεύθηκε γύρω στο 29 π.Χ.

Εκτός από όλα αυτά, η ιστορία δεν ταιριάζει ιδιαίτερα με τη γυναίκα του Λωτ. Για παράδειγμα, σε αντίθεση με την κυρία Λωτ που πληρώνει για το δικό της λάθος, η Ευρυδίκη είναι αυτή που πληρώνει την ποινή για το λάθος του Ορφέα. Και το πλαίσιο της απαγόρευσης – μια ιδιότροπη πρόκληση από τον θεό του κάτω κόσμου – είναι εντελώς διαφορετικό από την κατάσταση που αντιμετωπίζουν ο Λωτ και η οικογένειά του, οι οποίοι προσπαθούν να ξεφύγουν από την επικείμενη καταστροφή των Σοδόμων.

Μη Κοιτάς Πίσω Σου

Στην ίδια μελέτη, ο Bremmer αναζητά άλλες απαγορεύσεις κατά της αναδρομής στην αρχαία λογοτεχνία. Ενώ βρίσκει μερικές περιπτώσεις ανθρώπων που τους λένε να κοιτάξουν μακριά κατά τη διάρκεια μαγικών τελετουργιών, τρομακτικών γεγονότων και ούτω καθεξής, δεν έχουν προφανή εφαρμογή στην ιστορία της συζύγου του Λωτ.

Πράγματι, όπως σημειώνει ο Bremmer, ο λόγος της απαγόρευσης αναφέρεται στο ίδιο το κείμενο της Γένεσης. Ο Θεός (ή ένας άγγελος, το κείμενο είναι λίγο ασαφές) διατάζει τον Λωτ να φύγει χωρίς να σταματήσει ή να κοιτάξει πίσω για να μην καταναλωθεί (19:17). Και στο εδάφιο 22, τονίζει ότι ο Λωτ πρέπει να βιαστεί, γιατί δεν μπορεί να προχωρήσει στην καταστροφή των πόλεων της πεδιάδας μέχρι ο Λωτ και η οικογένειά του να φτάσουν στη Ζωάρ. Με άλλα λόγια, το ζήτημα είναι το απλό επείγον (Bremmer, σ. 130).

Η γυναίκα του Λωτ, όμως, παρακούει τη θεϊκή εντολή και εδώ πάλι βρισκόμαστε σε Ελληνικό έδαφος.

"Battus Changed into a Stone" (από μια σειρά που απεικονίζει τις μεταμορφώσεις του Οβιδίου) από τον William P. Babcok πριν από το 1899

Ελληνική Στήλη Αλατιού

Η μεταμόρφωση - η μεταμόρφωση των ανθρώπων σε ζώα, λαχανικά και ορυκτά - δεν συμβαίνει πραγματικά στη λογοτεχνία της Εγγύς Ανατολής, αλλά είναι παντού στην ελληνική λογοτεχνία. Η εξέλιξη αυτού του μοτίβου και η λειτουργία του στις μυθικές ιστορίες μπορεί να ανιχνευθεί από τα έργα του Ομήρου μέχρι τους μεταγενέστερους Έλληνες ποιητές, μυθογράφους και τραγωδούς (βλ. Irving, σελ. 7). Οι περιπτώσεις που βρίσκονται στον Όμηρο, όπως η Κίρκη που μεταμόρφωσε τους ανθρώπους του Οδυσσέα σε χοίρους, τείνουν να είναι ανήθικες πράξεις, αλλά μεταμορφώσεις ως ηθική τιμωρία από τους θεούς εμφανίζονται αργότερα (ό.π., σ. 8).

Αρκετοί μετασχηματισμοί περιλαμβάνουν τη μετατροπή των ανθρώπων σε πέτρα. Ένα παράδειγμα που ξεχωρίζει για μένα είναι αυτό του Battus, ενός ανθρώπου που μεταμορφώνεται σε πέτρα ως τιμωρία για την αθέτηση της υπόσχεσής του στον Ερμή. Πρόκειται για μια ιστορία που φαίνεται να κυκλοφόρησε ευρέως μεταξύ των πρώτων ποιητών (ό.π., σ. 286). Πολλά περισσότερα παραδείγματα τιμωρητικών μετασχηματισμών σε πέτρα, ζώα και ούτω καθεξής παρέχονται από τον Irving στο βιβλίο του για το θέμα.

Είναι επίσης δύσκολο να μην σκεφτεί κανείς τη Μέδουσα, τη Γοργόνα της ελληνικής μυθολογίας με τα φίδια για τα μαλλιά, του οποίου το πρόσωπο μετέτρεπε όποιον το κοίταζε σε πέτρα.

Εν πάση περιπτώσει, η σύζυγος του Λωτ που μεταμορφώνεται σε ορυκτό αλάτι για ανυπακοή στην εντολή του Θεού ζει σαφώς στον κόσμο της ελληνικής μυθολογίας, ακόμη και αν η επιλογή του αλατιού ήταν εμπνευσμένη από την τοπική γεωγραφία της Νεκράς Θάλασσας.

ΔΕΣ: Ο Αιμομίκτης Λώτ... και η θεόπνευστη Βίβλος
--------------------------
Βιβλιογραφία:

• Jan Bremmer, Ελληνική Θρησκεία και Πολιτισμός, η Βίβλος και η Αρχαία Εγγύς Ανατολή, 2008
• Nahum M. Sarna, Το σχόλιο JPS Torah: Γένεση, 2001
• P.M.C. Forbes Irving, Η μεταμόρφωση στους ελληνικούς μύθους, 1990
• Thomas Römer, "Η Εβραϊκή Βίβλος και η Ελληνική Φιλοσοφία και Μυθολογία: Μερικές Μελέτες Περιπτώσεων", Semitica 57, 2015

VIDEO σχετικά με το θέμα που καλύπτει μεγάλο μέρος του ίδιου υλικού, αλλά με μερικές νέες ιδέες και προσεγγίσεις.