Αντιγόνη: Θυσία (χωρίς) ουσία

Τέχνη, κατά τον Νίκο Καζαντζάκη, σημαίνει η απομόνωση μέσα από την χαοτική, εφήμερη ανθρώπινη ζωή της αιώνιας αλήθειας που είναι άμεσα συνυφασμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη. Και ο ορισμός αυτός βρίσκει την πληρέστερη έκφρασή του στην αρχαία ελληνική τραγωδία, στο πλαίσιο του οποίου αποκρυσταλλώθηκαν μέσα από το πλούσιο μυθολογικό υλικό από τους μεγάλους τραγικούς αξίες και ιδανικά, τα οποία απηχούν στο κοινό μπροστά στο οποίο παρουσιάζονται ανά τους αιώνες. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε χαρακτήρες των μεγάλων τραγωδιών να καταστούν ταυτόσημοι με τις ιδέες που πρεσβεύουν. Και το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού της Αντιγόνης, που μέχρι και σήμερα αποτελεί σύμβολο της αντίστασης.

Πράγματι, η πρωταγωνίστρια της ομότιτλης τραγωδίας του Σοφοκλή, αντιπροσωπεύει την επανάσταση απέναντι στις αυθαίρετες αποφάσεις της εξουσίας και της θυσίας του ανθρώπου για τα πιστεύω του. Η Αντιγόνη μετατρέπεται σε σύμβολο της αντίστασης, τροφοδοτώντας την ελπίδα όσων ήλπιζαν και ελπίζουν να υψώσουν το ανάστημα τους απέναντι στους καταπιεστές τους. Μερικούς αιώνες αργότερα όμως, η εκδοχή της ιστορίας της κόρης του Οιδίποδα εκ μέρους του θεατρικού συγγραφέα Ζαν Ανουίγ ανατρέπει το status της ως σύμβολο αντίστασης, παρουσιάζοντας τον αγώνα της ως μία απέλπιδη προσπάθεια να διατηρήσει τη νιότη της. Η θυσία της, λοιπόν, καθίσταται ανούσια και η Αντιγόνη γκρεμίζεται από το βάθρο της. Ποια εκδοχή, όμως, της ιστορίας της ανταποκρίνεται εν τέλει στην πραγματικότητα;

Κατά την εκδοχή του Σοφοκλή, η Αντιγόνη παρουσιάζεται ως εκπρόσωπος των θείων νόμων, οι οποίοι συγκρούονται με τους ανθρώπινους. Η Αντιγόνη από την αρχή της ιστορίας δηλώνει θαρραλέα, παρά την έλλειψη στήριξης από την αδελφή της, ότι δεν επρόκειτο να αφήσει τον αδελφό της άταφο, με την ψυχή του αιώνια να περιπλανιέται στον κόσμο των ζωντανών, παρά τις αποφάσεις του θείου της, οι οποίες εναντιώνονται στον νόμο των θεών. Οι γραπτοί νόμοι συγκρούονται με τους άγραφους, το ανθρώπινο δίκαιο συγκρούεται με το θεϊκό, η μοναδικότητα της στιγμής συγκρούεται με το δέος του αιωνίου. Και ενώ το πρώτο αποτελεί έκφραση της αυθαίρετης προσπάθειας των ανθρώπων στην εξουσία να κυβερνήσουν σε μία συγκεκριμένη στιγμή στον χρόνο, το δεύτερο αποτελεί την έκφραση της λαϊκής αίσθησης του δικαίου που παραμένει αναλλοίωτη μέσα στον χρόνο, συνδέοντας κάθε μονάδα της ανθρωπότητας με αυτή την κοινή ηθική πυξίδα. Και η Αντιγόνη πρωτοστατεί με την αποφασιστική δράση της και εν τέλει θυσιάζεται στο πλαίσιο αυτής της σύγκρουσης ως εκπρόσωπος των δεύτερων, ως εκπρόσωπος της επιθυμίας του λαού για την επικράτηση της κατά τη δική τους ηθική δικαιοσύνης. Γνωρίζει και τελικά αντιμετωπίζει τις συνέπειες των πράξεών της, ωστόσο αυτό δεν την αποτρέπει από τον αγώνα της για αυτό που θεωρεί η ίδια, όπως και το κοινό, σωστό. Η αίσθηση αυτή του δικαίου κατευθύνει τις ενέργειες της ηρωίδας, η οποία οπλισμένη από τις πεποιθήσεις της με απαράμιλλο θάρρος μάχεται για τα πιστεύω της, εναντιώνεται σε έναν βασιλιά που αυθαίρετα τις στερεί το δικαίωμα να παρέχει στον νεκρό αδελφό της τις τιμές που του αξίζουν παρά την προηγούμενη δράση του. Μπροστά στην άβουλη Ισμήνη η οποία διστάζει να ενεργήσει, η Αντιγόνη φαντάζει δυναμική, ισχυρή μέσα από τις πράξεις της, με αποτέλεσμα να καλλιεργείται ένα έντονο αίσθημα σεβασμού και θαυμασμού εκ μέρους του κοινού απέναντι στο πρόσωπό της το οποίο κορυφώνεται όταν τελικά θυσιάζεται για αυτά που πιστεύει.

Στην Αντιγόνη ο Σοφοκλής δίνει σάρκα και οστά στην έννοια της αντίστασης, της αντίστασης του λαού έναντι της εξουσίας, την αντίσταση του αδύναμου απέναντι στον ισχυρό όταν ο δεύτερος επιχειρεί να επιβληθεί του πρώτου αυθαίρετα. Ένας άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με έναν απρόσωπο οργανισμό που επιχειρεί να ανατρέψει το αξιακό σύστημα που ο ίδιος θεωρεί ότι πρέπει να κυβερνά τη ζωή του. Μια γυναίκα συγκρούεται με έναν άνδρα προκειμένου να υπερασπιστεί τα πιστεύω της και εν τέλει χάνει τη ζωή της, φυλακισμένη σε ένα «αιώνιο κελί». Και όμως αυτό το κελί αποτελεί την εγγύηση της αιώνιας ελευθερίας της, καθώς στον αγώνα της για δικαιοσύνη η Αντιγόνη ως ύπαρξη κατακερματίζεται και καταλήγει να αποτελεί έννοια αφηρημένη, αέναη όπως και οι αξίες που επιζητούσε να υπερασπιστεί. Παίρνει το πρόσωπο κάθε ανώνυμου αγωνιστή που σηκώνει τις πεποιθήσεις του ως λάβαρο απέναντι σε οποιονδήποτε ισχυρότερο κατακτητή επιχειρεί να το ξεσκίσει. Η Αντιγόνη μέσα από τη θυσία της για μια έννοια ευρύτερη από το περιορισμένο «κλουβί» της ανθρώπινης ζωής, την υπερβαίνει και αποκτά αιώνια υπόσταση, συμβολίζοντας την ακεραιότητα, τη γενναιότητα με την οποία πρέπει να αγωνιζόμαστε όλοι απέναντι στην αυταρχική κατατρόπωση του δικαίου όπως εμείς το αντιλαμβανόμαστε. Και για αυτά τα ιδανικά η ηρωίδα θυσιάζεται, επιτρέποντάς μας να κάνουμε την τραγική παρατήρηση ότι ουσιαστικά μέσα από τον θάνατό της νοηματοδοτήθηκε η ζωή της,

Αρκετούς αιώνες αργότερα και αφού το πρότυπο της επαναστάτριας Αντιγόνης ακόμη είναι έντονα χαραγμένο στην κοινή συνείδηση, στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου πολέμου ο Ζαν Ανουίγ έρχεται να προσφέρει τη δική του οπτική πάνω στην μυθική αυτή ηρωίδα, γκρεμίζοντάς την από το βάθρο στο οποίο είχε τοποθετηθεί και υποβιβάζοντας την σε ένα κορίτσι που μάχεται μόνο και μόνο τελικά για να «θυσιαστεί». Ξαφνικά η ιδέα της αγέρωχης επαναστάτριας Αντιγόνης κλονίζεται, όταν η αξεπέραστη αυτή ηρωίδα καταλήγει να είναι ένα απλό, συνηθισμένο κορίτσι, μια σκιά της εντυπωσιακής της αδελφής που ακόμα φαίνεται αδύναμη να αποχωριστεί την παιδική της ηλικία. Ενώ η δράση της και σε αυτό το έργο είναι η ίδια όπως και η κατάληξή της, η Αντιγόνη του 20ου αιώνα φαίνεται να χωλαίνει μπροστά στην αντίστοιχη της κλασσικής αρχαιότητας. Και αυτό γιατί δεν φαίνεται να διακατέχεται από την ίδια φλόγα της αντίστασης απέναντι στην επιβολή ενός άδικου νόμου· μάλλον η ίδια έχει προαποφασίσει ότι αφού παρακούσει την εντολές του βασιλιά θα πεθάνει. Θα πεθάνει και θα διατηρήσει την ομορφιά και την αναζωογονητική δροσιά της νιότης της. Θέλει να κρατηθεί στη ζωή· από την άλλη φαίνεται πρόθυμα εγκλωβισμένη στη μοίρα του θανάτου της. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Αντιγόνη χάνει τη δυναμική της. Αρχικά, πρωτοστατούσε στη σκηνή, ενώ τώρα χάνεται στο περιθώριο υπομονετικά, αναμένοντας τον ετυμηγορία ενός δικαστηρίου που δεν λαμβάνει χώρα παρά στην τελευταία πράξη της ζωής της. Φαίνεται να αγαπάει τον Αίμωνα, κι όμως απορεί που διάλεξε εκείνη και όχι την αδελφή της. Καλύπτει το σώμα του αδελφού της με το παιδικό της φτυαράκι, ενώ ανησυχεί συγχρόνως για τη σκυλίτσα της. Η Αντιγόνη του Ανουίγ μοιάζει με παιδί που απλώς περιμένει να τιμωρηθεί για τη σκανταλιά που έκανε.

Θυσιάζεται, επομένως, η Αντιγόνη εφόσον έχει τόσο ωμά αποδεχτεί τη μοίρα της; Υπήρχε μοίρα να αποδεχτεί ή απλώς η ίδια αποφάσισε να αποποιηθεί απλώς την ευθύνη της ενηλικίωσης; Η Αντιγόνη αυτή χάνει την ιδιότητα της ενεργούς τραγικής ηρωίδας που γνωρίσαμε στο κείμενο του Σοφοκλή και αντ’ αυτού συναντάμε μια ανασφαλή κοπόλα, η οποία παρόλο που κινείται ακριβώς όπως και η προκάτοχός της, μοιάζει περισσότερο με πρόβατο που πρόθυμα πηγαίνει στη σφαγή του παρά με ένα συνειδητοποιημένο άτομο που αντιστέκεται. Όπως αναφέρει και η ίδια «είχε γεννηθεί για να πεθάνει». Και αυτό γιατί η Αντιγόνη αυτή συμβολίζει το αθώο παιδί το οποίο όλοι αποχωριζόμαστε τη στιγμή που διαβαίνουμε την πύλη της ενηλικίωσης. Συμβολίζει την ομορφιά της ζωής που χάνεται, όταν αποφασίσουμε ότι δεν θέλουμε άλλο να πλαισιώνει τη ζωή μας. Συμβολίζει το φως που ηθελημένα υποκύπτει στο σκοτάδι με την ελπίδα ότι θα επιστρέψει με την Ανατολή του ήλιου. Συμβολίζει την παραδοχή εκ μέρους του ανθρώπου της ματαιότητας της ύπαρξής του, την οποία παρόλα τα ιδανικά με τα οποία φροντίζουμε να την κοσμούμε αυτή πάντα στο τέλος αναδύεται. Και μέσα από την «αντίστασή» μας δεν κάνουμε τίποτα άλλο παρά να καθυστερούμε την αναπόφευκτη άφιξή της, την αναπόφευκτη έλευση του τέλους. Η Αντιγόνη του Ανουίγ δεν χωλαίνει στα μάτια του κοινού επειδή χάνει τον επαναστατικό της χαρακτήρα. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή αγωνιζόταν έχοντας γνώση των συνεπειών της σύλληψής της, στόχευε στη διαφυγή αυτών και στη συνέχεια της ζωή της. Αντίθετα, η σύγχρονη Αντιγόνη χωλαίνει διότι αγωνίζεται, ενώ γνωρίζει ότι εντέλει θα πεθάνει, νοθεύοντας τελικά την αξία της θυσίας της.

Γιατί τι θυσία είναι αυτή όταν κανείς απλώς επιδιώκει την επίσπευση του πεπρωμένου του; Οι άνθρωποι αντιστέκονται σε ό, τι εναντιώνεται στις πεποιθήσεις τους, καθώς μέσα από αυτή τους τη στάση αποκτούν, όπως άλλωστε και η ηρωίδα του Σοφοκλή μία ηρωική διάσταση. Γεμίζουν με ζωή την ψυχή τους και βρίσκουν το κουράγιο να συνεχίσουν τον αγώνα τους. Και αν χρειαστεί να θυσιαστούν, δέχονται την ήττα τους με αξιοπρέπεια και φεύγουν γνωρίζοντας ότι έχουν συμβάλλει έστω και λίγο στο να οδηγηθούμε σε αυτό που πιστεύουν αυτοί ότι θα αποτελέσει έναν καλύτερο κόσμο. Αντίθετα, η Αντιγόνη του Ανουίγ αντιπροσωπεύει τον μάταιο αγώνα κατά του θανάτου. Αγωνίζονται στη ζωή τους, και όταν οι πράξεις τούς φέρουν προ της ανάγκης μιας θυσίας, αυτοί τη δέχονται στωικά, καθώς επιτέλους θα φτάσουν στον φυσικό προορισμό τους. Η αντίσταση αποτελεί περισσότερο μέσο επίτευξης του θανάτου, παρά μέσο βελτίωσης της ζωής. Η αντίσταση δεν νοηματοδοτεί τη ζωή τους, ούτε τον θάνατό τους, παρά μόνο αποτελεί ένα πιο σύντομο μονοπάτι προς τη φυσική κατάληξη του ανθρώπου. Γι’ αυτό και αυτή η Αντιγόνη δεν φαίνεται να φέρει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, παρά αποτελεί έναν λευκό καμβά επάνω στον οποίον κάθε άνθρωπος μπορεί να δει τον εαυτό του, καθώς όλοι θα έχουμε τελικά την ίδια μοίρα.

Αντιθέτως, η Αντιγόνη του Σοφοκλή φαίνεται να περιβάλλεται από μία ιδιαίτερη αύρα δυναμισμού, καθώς δεν είναι πολλοί αυτοί που θα αψηφήσουν τον θάνατο για χάρη μιας ιδέας άυλης, θεωρητικής. Οι ιδέες, τα ιδανικά αποτελούν εκφράσεις της πνευματικής υπόστασης του ανθρώπου, ανυψώνουν την ύπαρξή του από την απλή του σάρκα που είναι καταδικασμένη στο να ανακυκλώνεται συνεχώς. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή θυσιάζει το γήινο για το άυλο, θυσιάζει το σώμα για το πνεύμα, θυσιάζει την ομορφιά της ζωής για τη γλυκιά βεβαιότητα της πίστης στην ηθικό και ιδεολογικό της σύστημα. Και όντως θυσιάζει αυτά τα στοιχεία της ζωής της, γιατί ενώ απολαμβάνει και την υλική πλευρά της ζωής, θεωρεί σημαντικότερη τη σωστή εφαρμογή των νόμων που της υπαγορεύει η ηθική της.

Από τη μια, λοιπόν, μία Αντιγόνη σύμβολο της αντίστασης, της υπεράσπισης της ανώτερης έκφρασης της ανθρώπινης ύπαρξης, και από την άλλη μία Αντιγόνη σύμβολο της παραδοχής της βέβαιης κατάληξης του ανθρώπου. Καθεμιά με τον αγώνα της, με τις θυσίες της, με νόημα ή χωρίς, με τον προορισμό της. Αυτή η αδιαμφισβήτητα κλασσική ηρωίδα με τις συμβολικές της προεκτάσεις εξακολουθεί να αποτελεί έμπνευση τόσο στους καλλιτεχνικούς κύκλους όσο και προς το ευρύ κοινό, που είτε στο ένα της πρόσωπο είτε στο άλλο αναγνωρίζει μία πλευρά του εαυτού του. Το σίγουρο είναι ότι και οι δύο εκφάνσεις της ανταποκρίνονται στον ορισμό του Καζαντζάκη για την Τέχνη, μιας και ξεθάβουν και αναδεικνύουν βαθύτερες αλήθειες της ανθρώπινης ύπαρξης.