ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Ὑπὲρ τῆς Ῥοδίων ἐλευθερίας (30-33)

[30] Ἐπειδὴ τοίνυν ὑμῖν ἐγνωκέναι τὰ δίκαια [ποιεῖν] ὑπάρχει, ὅπως καὶ πρᾶξαι ταῦτ᾽ ἐφ᾽ ὑμῖν ἔσται δεῖ σκοπεῖν. ἔστι δὲ ταῦτ᾽, ἐὰν ὑποληφθῆτε κοινοὶ προστάται τῆς πάντων ἐλευθερίας εἶναι. εἰκότως δέ μοι δοκεῖ χαλεπώτατον ὑμῖν εἶναι πρᾶξαι τὰ δέοντα. τοῖς μὲν γὰρ ἄλλοις ἅπασιν ἀνθρώποις εἷς ἀγών ἐστιν ὁ πρὸς τοὺς προδήλους ἐχθρούς, ὧν ἂν κρατήσωσιν, οὐδὲν ἐμποδὼν αὐτοῖς κυρίοις τῶν ἀγαθῶν εἶναι·

[31] ὑμῖν δ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, δύο, οὗτός θ᾽ ὁ καὶ τοῖς ἄλλοις καὶ πρόσεσθ᾽ ἕτερος τούτου πρότερος καὶ μείζων· δεῖ γὰρ ὑμᾶς βουλευομένους κρατῆσαι τῶν τἀναντία τῇ πόλει παρ᾽ ὑμῖν πράττειν προῃρημένων. ὅταν οὖν μηδὲν ᾖ διὰ τούτους ἀκονιτεὶ τῶν δεόντων γενέσθαι, πολλῶν διαμαρτάνειν ὑμᾶς εἰκότως συμβαίνει.

[32] τοῦ μέντοι πολλοὺς ἀδεῶς ταύτην τὴν τάξιν αἱρεῖσθαι τῆς πολιτείας, ἴσως μὲν αἱ παρὰ τῶν μισθοδοτούντων αὐτοὺς ὠφέλειαι μάλιστ᾽ αἴτιαι, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ὑμᾶς ἄν τις ἔχοι δικαίως αἰτιᾶσθαι. ἐχρῆν γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὴν αὐτὴν ἔχειν διάνοιαν ὑμᾶς περὶ τῆς ἐν τῇ πολιτείᾳ τάξεως ἥνπερ περὶ τῆς ἐν ταῖς στρατείαις ἔχετε. τίς οὖν ἐστιν αὕτη; ὑμεῖς τὸν λιπόντα τὴν ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ τάξιν ταχθεῖσαν, ἄτιμον οἴεσθε προσήκειν εἶναι καὶ μηδενὸς τῶν κοινῶν μετέχειν.

[33] χρῆν τοίνυν καὶ τοὺς τὴν ὑπὸ τῶν προγόνων τάξιν ἐν τῇ πολιτείᾳ παραδεδομένην λιπόντας καὶ πολιτευομένους ὀλιγαρχικῶς ἀτίμους τοῦ συμβουλεύειν ὑμῖν αὐτοῖς ποιεῖσθαι· νῦν δὲ τῶν μὲν συμμάχων τοὺς τὸν αὐτὸν ἐχθρὸν καὶ φίλον κρινεῖν ὀμωμοκότας νομίζετ᾽ εὐνουστάτους, τῶν δὲ πολιτευομένων οὓς ἴστε σαφῶς τοὺς τῆς πόλεως ἐχθροὺς ᾑρημένους, τούτους πιστοτάτους ἡγεῖσθε.

***
[30] Επειδή λοιπόν έχετε αποφασίσει να πράξετε τα δίκαια, πρέπει να εξετάσετε και με ποιόν τρόπο θα είναι στο χέρι σας να κάνετε την απόφαση πράξη. Και εξαρτάται από σας να θεωρηθείτε κοινοί προστάτες της ελευθερίας όλων των Ελλήνων. Έχω όμως τη γνώμη ότι δικαιολογημένα είναι πάρα πολύ δύσκολο για σας να κάνετε όσα πρέπει. Γιατί όλοι οι άλλοι γενικά οι άνθρωποι έχουν να δώσουν μια μόνο μάχη, τη μάχη με τους φανερούς εχθρούς, που αν τους νικήσουν, δεν υπάρχει τίποτε που να τους εμποδίζει ώστε να απολαύσουν τα αγαθά της νίκης.

[31] Σεις όμως, πολίτες Αθηναίοι, έχετε δύο αγώνες· ο ένας είναι ο ίδιος που έχουν και οι υπόλοιποι, έχει όμως προστεθεί σε σας και ένας άλλος, που προηγείται και είναι πιο δύσκολος· πρέπει δηλαδή εσείς να νικήσετε στις συνελεύσεις τη φατρία εκείνων των πολιτών που σκόπιμα ενεργεί αντίθετα προς τα συμφέροντα της πόλης σας. Όταν λοιπόν εξαιτίας αυτών των ανθρώπων δεν είναι δυνατόν να γίνει τίποτε απ᾽ όσα πρέπει χωρίς αγώνα, εύλογα το αποτέλεσμα είναι να χάνετε πολλά.

[32] Για το ότι λοιπόν πολλοί χωρίς ενδοιασμούς προτιμούν αυτήν τη θέση, ίσως η κύρια αιτία να είναι τα κέρδη που αποκομίζουν από τους χρηματοδότες τους, ωστόσο, θα μπορούσε κάποιος δίκαια να κατηγορήσει και εσάς. Γιατί θα έπρεπε, πολίτες Αθηναίοι, να έχετε τις ίδιες διαθέσεις για την πολιτική τοποθέτηση κάποιου όπως ακριβώς και για τη θέση που κατέχει στις εκστρατείες (στον πόλεμο). Ποιες λοιπόν είναι αυτές οι διαθέσεις απέναντί τους; Εσείς έχετε την άποψη ότι ο στρατιώτης που εγκαταλείπει τη θέση στην οποία τον έχει βάλει ο στρατηγός, πρέπει να χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα και να μην μετέχει καθόλου στα κοινά.

[33] Συνεπώς έπρεπε, όσους εγκαταλείπουν την πολιτική θέση που μας παρέδωσαν οι πρόγονοί μας και πολιτεύονται ολιγαρχικά, να τους αφαιρείτε το δικαίωμα ακόμη και να σας συμβουλεύουν. Κι όμως τώρα, ενώ πιστεύετε ότι πιο αφοσιωμένοι σύμμαχοί σας είναι εκείνοι που ορκίστηκαν να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους με σας, στην περίπτωση των πολιτικών ανδρών θεωρείτε ως πιο έμπιστους εκείνους για τους οποίους είστε απόλυτα σίγουροι ότι έχουν επιλέξει να συνεργάζονται με τους εχθρούς της πόλης.

ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Όπως συνέβαινε δύο-τρεις αιώνες πριν, οι φιλόσοφοι τελευταία ξαναπήραν τα δικαιώματα στα σοβαρά, ακόμη και αν επρόκειτο να τα αμφισβητήσουν¹. Ανάλογο με το προμηθεϊκό ενδιαφέρον της φιλοσοφίας στα χρόνια του Διαφωτισμού να αποκρυσταλλώσει την έννοια των φυσικών δικαιωμάτων και να θέσει τα θεωρητικά θεμέλιά τους, είναι το επιμηθεϊκό ενδιαφέρον της πρόσφατης φιλοσοφίας να καθορίσει τους όρους νοήματος της γλώσσας των δικαιωμάτων και τις δυνατότητες επιστημολογικού κύρους τους, να τα θεωρήσει ως πρακτικές, δηλαδή ως κοινωνικό φαινόμενο, και να τα αντιμετωπίσει στο γλωσσικό επίπεδο².

 

Εκτός από τους πολιτικούς, πολιτισμικούς, ιστορικούς και πραγματικούς λόγους, που επέβαλαν την ανάγκη της διακήρυξης τους, εφόσον το πρόβλημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι κατ’ εξοχήν ηθικό, η νομοτέλεια του φιλοσοφικού στοχασμού λειτούργησε εποικοδομητικά: η σχετικά πρόσφατη έξοδος της ηθικής από το σολιψισμό της, η επιστροφή της από τη μεταηθική στην κανονιστική, πρακτική και δημόσια ηθική, η μετάβαση από τη θεωρία στην πράξη, από τη λογική της ηθικής γλώσσας στην ηθικότητα, συνέβαλαν στην ανανέωση του φιλοσοφικού ενδιαφέροντος για τα δικαιώματα του ανθρώπου³.

Τα δικαιώματα ως ηθικές αξίες και ιδιαίτερα τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν επίκεντρο μεγάλου μέρους της σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας του δικαίου, της πολιτικής φιλοσοφίας, της ιστορίας των ιδεών και της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας. Το φάσμα των προβλημάτων που αγκαλιάζει η σύγχρονη προβληματική των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι πολύ ευρύ και, με δεδομένη τη φιλοσοφική πολυφωνία, η διαφωνία είναι αναπόφευκτη. Τα εννοιολογικά και τα επιστημολογικά προβλήματα ιδιαίτερα είναι πολύ δυσχερή. Τα δικαιώματα θεωρούνται άλλοτε αρνητικές και άλλοτε θετικές έννοιες⁴. Ταυτίζονται με ενέργειες, με αγαθά ή προνόμια⁵. Άλλοτε εκλαμβάνονται ως αφηρημένες δομές και άλλοτε ως πολιτικές και ηθικές οντότητες, καθολικά και απόλυτα στοιχεία σ’ ένα πλέγμα δικαιοσύνης, ηθικές αξιώσεις, που υπαγορεύονται από ανάγκες, συμφέροντα και ιδεώδη, ως διαδικασίες διεκδίκησης, επιταγές για την ανάληψη ευθύνης σ’ ένα πλέγμα διαπροσωπικών σχέσεων, και οπωσδήποτε ως φραγμοί απέναντι στην κρατική εξουσία. Πιο σοβαρά είναι τα επιστημολογικά προβλήματα κι αυτό γίνεται φανερό στα προοίμια όχι μόνο των κλασικών Διακηρύξεων των φυσικών δικαιωμάτων αλλά και στο προοίμιο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώ­που⁶.

 

Η φιλοσοφία πραγματεύεται αυτά τα θέματα συστηματικά, υπάρχουν όμως και ιστορικά ερωτήματα, που έχουν ενδιαφέρον, όπως το πρόβλημα της αρχικής σύλληψης αυτών των φυσικών ή ανθρώπινων δικαιωμάτων. Είναι η έννοια των ανθρώπινων δικαιωμάτων εγγενής στην ανθρώπινη φύση; Συνιστούσε ανέκαθεν αίτημα της ανθρώπινης ηθικής συνείδησης και προϋπόθεση της πράξης ή είναι ιστορικό προϊόν μιας συγκεκριμένης εποχής, αποτέλεσμα αγώνων κάποιων ανθρώπινων ομάδων στο Δυτικό κόσμο; Στην περίπτωση αυτή δεν μπορούμε ίσως να μιλάμε για φυσικά, απαράγραπτα και αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα του ανθρώπου, αλλά για prima facie δικαιώματα ή για δικαιώματα μιας συγκεκριμένης εποχής αν όχι τάξης, όπως ισχυρίζονται οι μαρξιστές⁷.

 

Είναι στα πλαίσια των ερωτημάτων αυτών που οι Στωικοί έρχονται στο προσκήνιο: Υπήρχε στην κλασική ή μετακλασική αρχαιότητα η ιδέα ότι ο άνθρωπος ως άνθρωπος δυνάμει της «ανθρωπότητάς» του και μόνο είναι προικισμένος με δικαιώματα ή είναι αυτή μια ιδέα μοντέρνα, προϊόν της νεότερης εποχής⁸; Υπήρχε η ιδέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα;⁹ Βρίσκουμε στην πολιτική πρακτική, στα κείμενα Ελλήνων φιλοσόφων, ή στα έργα των Σοφιστών και των Στωικών, προανακρούσματα αυτής της ιδέας, ή μια τέτοια σύλληψη εμφανίζεται για πρώτη φορά στον ύστερο Μεσαίωνα και τα νεότερα χρόνια, όπως υποστη­ρίχτηκε;¹⁰ Παρά το γεγονός ότι υπάρχει κάποια ομοφωνία ότι πρόκειται για μια ιδέα μοντέρνα, όλες οι εναλλακτικές απόψεις έχουν υποστηριχθεί με αρκετό πάθος αλλά με ελάχιστη τεκμηρίωση. Είναι αλήθεια ότι δεν μπορούμε εύκολα να δώσουμε μονοσήμαντη απάντηση στο ερώτημα για την αρχική σύλληψη της ιδέας, πριν αποσαφηνίσουμε τι εννοούμε με τον όρο «δικαίωμα», αν η διεκδίκηση θεωρείται αναγκαίο συστατικό στοιχείο του νοήματος του και πόσο συσχετικά είναι τα δικαιώματα με την έννοια των καθηκόντων¹¹.

 

Έχοντας συζητήσει εκτενώς τα θέματα αυτά στο βιβλίο μου για τα δικαιώματα και σε πολλά άρθρα¹², θα περιοριστώ εδώ για λόγους οικονομίας μόνο στη στωική συμβολή στην προϊστορία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η σημασία εξάλλου των Στωικών, σε αντιδιαστολή με θέσεις των φιλοσόφων της κλασικής εποχής, ιδίως του Πλάτωνα¹³ και του Αριστοτέλη¹⁴, έχει υπερτονιστεί από ιστορικούς των ιδεών, όπως ο Maurice Cranston¹⁵, ο Ernest Barker⁴⁶, ο Gerald Watson¹⁷ και πολλοί άλλοι¹⁸, δυνάμει του στωικού δόγματος του φυσικού νόμου, που κυρίως κληροδοτήθηκε στο ρωμαϊκό δίκαιο από τον Κικέρωνα. Πολλές φορές ειπώθηκε ότι χωρίς το στωικό φυσικό νόμο δεν θα είχαν πραγματοποιηθεί η Αμερικανική Ανεξαρτησία και η Γαλλική Επανάσταση¹⁹ και οι σχετικές Διακηρύξεις των Δικαιωμάτων, και 0Tt ο Locke έγραψε τη Δεύτερη Πραγματεία για την Κυβέρνηση ως μαθητής των Στωικών²⁰. Όμως, η θεμελίωση των φυσικών δικαιωμάτων στο φυσικό νόμο ίσχυε για τις κλασικές Διακηρύξεις²¹. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου απέφυγε σκόπιμα το σκόπελο της θεμελίωσης, ενώ τα νεότερα Σύμφωνα θεμελιώνουν τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και σύγχρονες φιλοσοφικές θεμελιώ­σεις καταφεύγουν είτε στην ανθρώπινη φύση (Donnelly)²² ή στην ανθρώπινη πράξη και τις προϋποθέσεις της (Gewirth)²³ ή τα θεωρούν πρακτικές και τα αναλύουν στο γλωσσικό επί­πεδο²⁴. 0 φυσικός νόμος, ως δικαιωτική αρχή των ανθρώπινων δικαιωμάτων, έχει στις μέρες μας, εκτός ίσως από τους Νεοθωμιστές και τον J. Finnis, ελάχιστους οπαδούς, μετά την καταλυτική κριτική του από το λογικό θετικισμό²⁵. Και οπωσδήποτε στο στωικό φυσικό νόμο λείπουν τα στοιχεία που ο Α.Β. D’ Entreves²⁶ θεωρούσε απαραίτητα για τη στήριξη φυσικών δικαιωμάτων, όπως ο ατομισμός, η καθολικότητα και η ριζοσπαστικότατα. Αλλά δεν είναι μόνο το δόγμα του φυσικού νόμου, παρά τη σπουδαιότητά του, που αναδεικνύει τους Στωικούς πρωτοπόρους της ιδέας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

 

Βρίσκουμε πραγματικά σ’ αυτούς συστηματικά επεξεργασμένους αρκετούς απόηχους μερικών σοφιστικών ιδεών, που, αν δεν συνιστούν δικαιώματα, όμως αποτελούν βασικές προϋποθέσεις της ιδέας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με την αποδυνάμωση του καθεστώτος της πόλης-κράτους και την επέκταση των οριζόντων, οι Στωικοί σε γενικές γραμμές κηρύσσουν την κατάργηση κάθε είδους διακρίσεων²⁷. Πιστεύουν στη φυσική ελευθερία και στην ηθική ισότητα των ανθρώπων, στη συγγένεια των ανθρώπων με το θεό και έτσι στην ανθρώπινη αδελφοσύνη και στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αναγνωρίζουν δικαιώματα ιδιοκτησίας. Όλα αυτά αποτελούν κοινές κατευθύνσεις, γιατί ο ενεργός ακαδημαϊκός βίος της σχολής εκτείνεται σε πέντε αιώνες και στο διάστημα αυτό. ασταθές και ρευστό πολιτικά, έδρασαν σημαντικές ηγετικές προσωπικότητες, κάποτε με εντελώς διαφορετικό κοινωνικό καθεστώς. Και αυτοί που διακρίθηκαν εμφανώς για τη ριζοσπαστικότατα και την επαναστατικότητά τους και άσκησαν ένα συνεπές δικαίωμα αντίστασης ενάντια στην εξουσία, ήταν μερικοί ονομαστοί, ελάσσονες όμως από ακαδημαϊκή άποψη, Στωικοί των ρωμαϊκών χρόνων²⁸.

 

Ήδη όμως οι βάσεις αυτού που αργότερα οδήγησε στην ιδέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων τέθηκαν από τον ιδρυτή της σχολής Ζήνωνα και την Πολιτεία του, την εξίσου ουτοπική «αντίπαλη» της πλατωνικής²⁹. Στην κοσμόπολη του Ζήνωνα δεν κατοικούν οι άνθρωποι χωρισμένοι σε δήμους και πόλεις με ιδιαίτερους νόμους η καθεμία, αλλά όλοι οι άνθρωποι είναι «συνδημότες» και «συμπολίτες» και «βασιλεύει ένας βίος και κόσμος σαν σε μια σύννομη αγέλη, που συντρέφεται από τον κοινό νόμο». Είναι χαρακτηριστικό ότι θεό αυτής της πολιτείας έθετε ο Ζήνων τον Έρωτα, θεό φιλίας και ελευθερίας, που διασφαλίζει την ομόνοια και κανέναν άλλο. Και ταύτιζε τον κοινό νόμο με τον ορθό λόγο, διάχυτο στο σύμπαν και ταυτόσημο με το θεό³⁰. Πρόκειται για το νόμο της φύσης που προστάζει τα ορθά και απαγορεύει τα αντίθετά τους. Το νόμο αυτό τον κοινό, στον οποίο εκούσια υπακούει το σύμπαν, κανείς δεν ύμνησε με τόσο πάθος όσο ο Κλεάνθης στον περίφημο ύμνο του στον Δία, όπου η συγγένεια με το θεό εξασφαλίζει την ηθική ισότητα των ανθρώπων³¹. 0 Χρύσιππος, ο μεγάλος λογικός της Στοάς, σε προφανή αντίθεση με τον Αριστοτέλη, διακήρυσσε μαζί με τον Αλκιδάμαντα «άνθρωπος εκ φύσεως δούλος ουδείς»³². Δεν θεωρούσε την προσφορά υπηρεσιών «μήνυμα δουλείας», αλλά έβλεπε τους δούλους ως ισόβιους μισθωτούς, ενώ κήρυσσε απερίφραστα φαύλη τη δεσποτεία. Τάχθηκε υπέρ της ισότητας των φύλων «ως προς την ανθρωπότητα» και όριζε την ελευθερία ως «εξουσία αυτοπραγίας»³³. Οι οπαδοί της Μέσης Στοάς τόνισαν την αξιοπρέπεια του ανθρώπινου προσώπου³⁴, ενώ οι νεότεροι πιστώνονται με τη θεώρηση του Στωικισμού ως ριζοσπαστικού και ανατρεπτικού κινήματος με αποτέλεσμα τις επανειλημμένες εξορίες των φιλοσόφων από τη Ρώ­μη³⁵.

 

0 Επίκτητος αποδεικνύεται ο σπουδαιότερος από τους Έλληνες φιλοσόφους κήρυκας της ελευθερίας, στην οποία αφιερώνει μια ολόκληρη εκτενή διατριβή, και ο σημαντικότερος απολογητής του δικαιώματος της εσωτερικής κυρίως αντίστασης³⁶. Ο Μάρκος Αυρήλιος αναγνωρίζει χάριτες που δέχτηκε από τους ρωμαίους Στωικούς μάρτυρες της ελευθερίας «φαντασίαν πολιτείας ἰσονόμου κατ’ ἰσότητα καί ἰσηγορίαν διοικουμένης καί βασιλείας τιμώσης πάντων μάλιστα την ἐλευθερίαν ταῶν ἀρχομένων». Ότι ορισμένα πράγματα τα εν­νοεί ως “απαιτήματα”, δηλαδή ως δικαιώματα του ανθρώπου, φαίνεται από το εξής: «Οὐδέν τούτων τηρητέον ἀνθρώπῳ, ἅ ἀνθρώπῳ, καθό ἄνθρωπός ἐστιν οὐκ ἐπιβάλλει. Οὐκ ἔστιν ἀποστήματα ἀνθρώπων οὐδέ ἐπαγγέλλεται αὐτά ἡ τοῦ ἀνθρώ­που φύσις οὐδέ τελειότητες εἰσιν τῆς τοῦ ἀνθρώπου φύσεως»³⁷. Πολλές από τις ιδέες αυτές είναι αρκετά μακριά από τις ιδέες που εκφράζουν τον άνθρωπο-πολίτη της κλασικής πόλης-κράτους και προσεγγίζουν σημαντικά το νεωτερικό πνεύμα. Η στωική ηθική, εξάλλου, δυνάμει του φυσικού-ηθικού νόμου, πιστεύεται ότι γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στην αρχαία και τη νεότερη ηθική.

 

Οι Στωικοί δεν διακρίθηκαν για κάποιο σπουδαίο πολιτικό πρόγραμμα, είχαν ωστόσο καταρχήν θετική στάση απέναντι στην πολιτική (παράδειγμα ο Σενέκας) και επηρέασαν σημαντικούς Ρωμαίους οπαδούς της σχολής, ενώ μερικοί παλαιότεροι Στωικοί, όπως ο Βλόσσιος και ο Σφαίρος, επεξεργάστηκαν ριζοσπαστικά σοσιαλιστικά προγράμματα κοντά σε ηγεμόνες που έδειξαν ευαισθησία σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης. Τα παραδείγματα ωστόσο του Κάτωνα, του Διοφάνη, του Θρασέα και του Ελβίδιου, που πρόβαλαν αντίσταση σε κάθε μορφή τυραννίας, εξηγούν γιατί οι Στωικοί θεωρήθηκαν στη Ρώμη εξαιρετικά επικίνδυνοι και ανατρεπτι­κοί³⁸.

 

Οι παραπάνω θέσεις και στάσεις δεν μπορούν να χαιρετιστούν ως δικαιώματα. Αποτελούν όμως τις προϋποθέσεις τους και είναι εντελώς σύμφωνες με το πνεύμα των γνωστών Διακηρύξεων, όπως αυτό αντικατοπτρίζεται στα προοίμιά τους. Βέβαια για τους Στωικούς πολλά από τα σύγχρονα δικαιώματα, ακόμη και τα θεμελιώδη, όπως η ζωή, η ασφάλεια και η επιδίωξη της ευτυχίας, είναι ηθικώς αδιάφορα με αυστηρή έννοια, εφόσον αυτό που έχει ηθική αξία είναι μόνο η αρετή. Ανήκουν ωστόσο στην κατηγορία των πραγμάτων που είναι «κατά φύσιν», που είναι «προηγμένα» και έχουν αξία εφόσον συντείνουν στον «ομολογούμενο βίο» και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας³⁹. Εξάλλου, ο κατεξοχήν στωικός όρος, «καθήκον» ως «οἰκεῖον ταῖς κατά φύσιν κατασκευαῖς»⁴⁰ εμπεριέχει σπερματικά και την έννοια του δικαιώματος, εφόσον πρώτο καθήκον του έμβιου όντος είναι η διατήρησή του στη φυσική του κατάσταση και μάλιστα δυνάμει μιας φυσικής οικείωσης που του εμπνέει η φύση προς τον εαυτό του, γιατί δεν θα ήταν δυνατό να του εμπνεύσει αίσθημα αλλοτρίωσης⁴¹. Η οικείωση μάλιστα αυτή επεκτείνεται από τα άμεσα και έμμεσα συγγενικά πρόσωπα σταδιακά σε όλη την ανθρωπότητα, με τον κάθε άνθρωπο στο κέντρο μιας σειράς ομόκεντρων κύκλων. Και δεν πρόκειται απλώς για ενστικτώδεις αλλά για λογικές τάσεις, γιατί ο λόγος στον άνθρωπο είναι «τεχνίτης τῆς ὁρμῆς».

 

Οπωσδήποτε όμως οι Στωικοί αναδεικνύονται σκαπανείς των παλαιοτέρων φυσικών και των σημερινών ανθρώπινων δικαιωμάτων με το δόγμα του φυσικού νόμου, που τεκμηριωμένα πρέπει να πιστωθεί σε αυτούς περισσότερο απ’ ό, τι σε όλους τους άλλους Έλληνες φιλοσόφους. Οι ορισμοί του φυσικού νόμου από τον Κικέρωνα, που απηχούν τους αντίστοιχους του Ζήνωνα και του Χρύσιππου, κληροδοτήθηκαν στο ρωμαϊκό δίκαιο και υιοθετήθηκαν από κορυφαίους φιλοσόφους του Μεσαίωνα και των νεότερων χρόνων⁴³. Στον Locke ο φυσικός νόμος πλέον αποτελεί απερίφραστα πηγή φυσικών δικαιωμάτων⁴⁴. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που η χρυσή εποχή των φυσικών δικαιωμάτων συμπίπτει με την αναβίωση του Στωικισμού, με το Νεοστωικισμό των νεότερων χρόνων⁴⁵. Και η στωική συμβολή δεν ισχύει μόνο για τα φυσικά, αλλά και για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που αποτελούν τη σημαντικότερη κατάκτηση του αιώνα μας.

-----------------------

Σημειώσεις

1.   Βλ. Roland Dworkin, Taking Rights Seriously, London, 1977.

2.   Βλ. Richard Flathman, The Practice of Rights, Cambridge 1976.

3.   Βλ. ‘Σύγχρονη Ηθική Φιλοσοφία: Ο Αγγλόφωνος Στοχασμός, Αθήνα 1996, 325-352.

4.   Βλ. Maurice Cranston, What Are Human Rights? London 1973.

5.   Βλ. Rex Martin and James Nickel, “Recent Work on the Concept of Rights”, A.Ph.Q 17 (1980), 165-179.

6.   Βλ. Asbjom Eide et ali. (eds.), The Universal Declaration of Human Rights: A Commentary, Stockholm 1992.

7. Βλ. William Leon McBribe, «Marxism and Human Rights», PACPHA 55 (1981). 260-267. Πρβλ. S. Lukes, «Can a Marxist Believe in Human Rights?»Praxis             International 4 (1982), 334-344.

8.   Βλ. Eugene Kamenka and Alice Ehr-Soon Tay (eds.), Human Rights. New Work 1978,6.

9.   Βλ. Alasdair MacIntyre, After Virtue. Notre Dame 1981,66-67.

10.  Βλ. R. Tuck, Natural Rights Theories, Cambridge 1979.

11. Βλ. σχετικά, J.M. Rist, Human Value: A Study in Ancient Philosophical Ethics, Leiden 1982.

12.  Βλ, Φιλοσοφία και Ανθρώπινα Δικαιώματα, Αθήνα 1986, «Πόσο αυτονόητα είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα;» στο Άτομο   και Κοινωνία (Α.Κ. Μπαρτζελιώτης, επιμ.), Αθήνα 1989, «Για μια Ευρωπαϊκή παιδεία ανθρώπινων δικαιωμάτων» στο Η Ελληνική παιδεία στο κοινοτικό πλαίσιο, Αθήνα 1990, «Φιλοσοφία και Ανθρώπινα Δικαιώματα: Η ανάγκη μιας φιλοσοφικής ανθρωπολογίας», στο ΕΦΕ, Η Φιλοσοφία σήμερα. Αθήνα 1985, «Stoicisme et les droits de Γ homrae», Discorsi 2 (1985), 209-306, «Wittgenstein, Justice and the Practice of Rights», PIWS, Wien 1990, «Greek Philosophy and Human Rights» στο, 2.500 χρόνια Δημοκρατίας, Αθήνα 1992, «Which Concept of Justice, if Any Underlies Human Rights Documents?» στο The Idea and the Documents of Human Rights (I. Kuguradi.ed.), Ankara 1995, πρβλ. και βι­βλιοκρισία του βιβλίου της Susan Ford Wildshire, Greece, Rome and the Bill of Rights, στο JCT 1995,157-160.

        13.Σχετικά με τον Πλάτωνα βλ. G. Vlastos, «The Rights of Persons in Plato’s Conception of the Foundations of Justice», στο T.H. Engelhardt and D.                 Callahan (eds.), Morals, Science and Sociality, New York 1978.

14.  Σχετικά με τον Αριστοτέλη βλ. Fred D. Miller, Jr. Nature, Justice and Rights in Aristotles Politics, Oxford 1995. Πρβλ. Richard Sorabji, Animal Minds and                Human Morals: The Origin of the Western Debate, Ithaca, 1993, 134-140.

15.  Βλ. υποσ. 4, σ.2.

16.  Traditions of Civility, a. 312 (η αναφορά στον Watson).

17.  «The Natural Law and Stoicism», στο A.A. Long (ed.) Problems in Stoicism, London 1971, 216-238.

18.  Βλ. το σχετικό με την ελληνική φιλοσοφία κεφ. Φιλοσοφία και Ανθρώπινα Δικαιώματα, ό.π. 29-64.

19.  Βλ. Α.Β. D’ Entreves, Natural Law, 1979,18.

20.  Βλ. Cranston, ό.π. σ. 2.

21.  Με την έννοια ότι η αμερικανική τα θεωρούσε αυταπόδεικτα και η γαλλική φυσικά.

        22.Βλ. Jack Donnelly, The Concept of Human Rights. New York 1985.

23.  Βλ. Alan Gewirth, Human Rights, Chicago 1982.

24.  Βλ. Flathman, ό.π. υποσ. 2.

25.  John Firvnis, Natural Law and Natural Rights, London 1980 και Margaret MacDonald. “Natural Rights”, PAS 47 (1947) 224-250.

26.  Βλ. παραπάνω ΰποσ. 19.

27.  Βλ. Ε. V. Arnold, Roman Stoicism, Cambridge 1911, 399-407 και SVF III 349-350.

28.  Βλ. «Το δικαίωμα της αντίστασης (;) και οι Στωι- κοί», στο ΔικανικοίΔιάλογοι III (επιμ. Κ. Μπέη), Αθήνα 1955,61-84.

29.  SVF I 263, Πρβ. Elen Meiskins Wood and Neil Wood, Class ideology in Ancient Political Theory, Oxford 1978.

30.  SVF I 162.

31.  SVF I 537.

32.  SVF III 352.

33.  SVF III 351-352,355-357.

34.  Βλ. Cicero, De Officiis II 82, 73 και Van Straaten F 96 για τον Πα­ναίτιο.

35.  Βλ. C. Wirszubski, Libertas as a Political Ideal of Rome during the Late Republic and Early Principate, Cambridge 1950.

36.  Βλ.«Ελευθερία και Δουλεία στον Επίκτητο», στο Επίκτητος: η ζωή και το έργο του, (επ. X. Τέζα) Πρέβεζα 1996, 91-102.

37.  Εις ‘Εαυτόν 1,14: 5,15 κ.λπ.

        38.Βλ. «Το δικαίωμα της αντίστασης…», ό.π. υποσ.28.

39.SVF III 12,126,146.

40. SVF III 493.

41.SVF III 178.

42.SVF III 179-183.

43.  Βλ. Watson, ό.π. 217-218. Πρβλ. Η. Grotius, De iure belli ac pads, 1625.1,X 1.

44.  Βλ. Two Treatises of Government, London 1690,11 67.

45.  Βλ. A. Long, Hellenistic Philosophy, ελλ. μετάφρ. Στ. Δημόπουλου – Μ. Δραγώνα-Μονάχου, Αθήνα 1987,362-368.

Ο Αληθινός Άνθρωπος

Η Αληθινή Φύση του Ανθρώπου Είναι, Αιώνια, Ελεύθερη,  κι Ανεμπόδιστη Αντίληψη. Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι αυτή η  Αιώνια Φύση, όχι, η εξωτερική ύπαρξη, η άγνοια, η σύγχυση, και το χάος, όπως «εμφανίζεται» στην καθημερινή εμπειρία.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι Αυτογνωσία, Φώτιση, Αλήθεια: Ο Αληθινός Άνθρωπος, είναι ο Άνθρωπος σαν Αληθινή Φύση, ο Άνθρωπος στο Βάθος της ύπαρξής του: Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι Απέραντη Αντίληψη, κι όχι το μικρό, περιορισμένο «εγώ» μέσα στην υλική ύπαρξη.

Ο Αληθινός Άνθρωπος βιώνει την Φύση του, στο βάθος της ύπαρξής του, όπου κι αν βρίσκεται, ό,τι κι αν κάνει.

Ο Αληθινός Άνθρωπος υψώνεται στον ουρανό και κατεβαίνει στη γη χωρίς να αλλάξει φύση, και συμπεριφορά.

Ο Αληθινός Άνθρωπος από την φύση του είναι ταπεινός και προτιμά τις χαμηλότερες θέσεις στη ζωή, αλλά η ίδια η φύση του τον εξυψώνει.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι αποφασιστικός, δεν γνωρίζει εμπόδια, και μπορεί να πάει ως την άκρη του κόσμου, να κάνει κύκλο, για να φτάσει στο προορισμό του.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι υπομονετικός, μπορεί να περιμένει για πάντα μέχρι να ωριμάσει ο χρόνος για το κάθε τι.

Ο Αληθινός άνθρωπος είναι επίμονος, και χίλια χρόνια να περάσουν θα ξεπεράσει ό,τι του φράζει τον δρόμο προς τον σκοπό του.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι ευγενικός, αν τον διώξεις θα φύγει.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι καταδεκτικός, αν τον καλέσεις θα έρθει.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι υπάκουος, αν τον σπρώξεις θα απομακρυνθεί.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι  σταθερός, γιατί η φύση του δεν αλλάζει.

Ο Αληθινός Άνθρωπος όπου κι αν είναι, είναι σπίτι του, ούτε έρχεται, ούτε πηγαίνει, χίλιες φορές να ανέβει στον ουρανό, χίλιες φορές να κατέβει στη γη, τίποτα δεν αλλάζει.

Ο Αληθινός Άνθρωπος είναι η Αληθινή Φύση σου, Εσύ (στον βαθμό που το κατανοείς), και το Εσύ είναι ο καθένας.

Οι ήρεμοι άνθρωποι

Έχουμε δει ανθρώπους που δεν χάνουν την ψυχραιμία τους ό,τι και αν συμβαίνει γύρω τους;
Σαφέστατα και έχουμε δει. Πως τα καταφέρνουν όμως; Δείτε εδώ.

Το άγχος όσο αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής είναι, άλλο τόσο αντιπαραγωγικό και ζημιογόνο είναι. Πρόκειται ουσιαστικά για μια συνθήκη στην οποία βάζουμε –μάλλον- ασυναίσθητα τους εαυτούς μας, χωρίς εν τέλει να στοχεύουμε απαραίτητα στην απελευθέρωσή μας από το ζυγό του άγχους και του στρες, παρά στη διαιώνισή του, καθώς αυτό πιστεύουμε θα μας φέρει πιο κοντά στη λύση των προβλημάτων.

Πιο συγκεκριμένα και σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη το Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Michigan, το άγχος, εν αντιθέσει με το φόβο, δεν έχει μια συγκεκριμένη αιτία και πηγή που το προκαλεί, όπως,  για παράδειγμα είναι ο φόβος για τα ύψη. Οι άνθρωποι καταλήγουν να αγχώνονται για το μέλλον και τα κακά που πιθανώς τους συμβούν με μια καταστροφολογική διάθεση, χωρίς εν τέλει απτά αίτια.

Για όσους λοιπόν, αγχώνονται και νιώθουν πως το στρες έχει κατακλύσει τη ζωή τους, υπάρχουν μερικές τεχνικές και τρόποι, που εξασκούνται από όσους έχουν καταφέρει να αποδεσμεύσουν τη ζωή τους από το βάρος του άχρηστου και αχρείαστου άγχους και διαπιστώθηκαν στην εν λόγω έρευνα. Τι ακριβώς κάνουν λοιπόν, όσοι μοιάζουν χαλαροί, όταν οι άλλοι τρέχουν πανικόβλητοι;

1. Εστιάζουν στο παρόν
Η μεγαλύτερη διαφορά όσων αγχώνονται και όσων δεν αγχώνονται είναι η ικανότητα των δεύτερων να εστιάζουν σε όσα συμβαίνουν στην παρούσα στιγμή και να μην αναλώνονται σε όλα τα πιθανά σενάρια του μέλλοντος. Όσοι εν τέλει αγχώνονται, πριν ασχοληθούν με τη λύση ενός προβλήματος, αφήνουν ελεύθερο το μυαλό τους να σχηματίσει όλα τα πιθανά αρνητικά ενδεχόμενα χάνοντας έτσι το ζητούμενο στην κάθε κατάσταση, που είναι η λύση του τρέχοντος προβλήματος, ώστε όντως να αποφευχθούν όλα τα πιθανά σενάρια που εν τέλει θα προκαλέσουν ακόμα περισσότερο άγχος.

2. Εξασκούν το μυαλό τους
Η εστίαση στο παρόν είναι το σημαντικότερο όπλο ενάντια στο άγχος, καθώς κλείνει αποτελεσματικά τα όρια του μυαλού και το εμποδίζει να φτάσει στα χειρότερα. Χρησιμοποιήστε το διαλογισμό, τη γιόγκα, τη συμμετοχή σε θεραπευτικές ομάδες και ανησυχείτε μονάχα για το σήμερα και για το τώρα, και αύριο αγχωθείτε για το …αύριο.

3. Λειτουργούν διαφορετικά σε συνθήκες πίεσης
Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι εκείνοι που παρασύρονται από το άγχος, παρουσιάζουν διαφορετικές εγκεφαλικές λειτουργίες, όταν βρεθούν υπό καθεστώς πίεσης, από εκείνους που το διαχειρίζονται καλύτερα. Σχετική έρευνα σε επιστημονικό περιοδικό ψυχολογίας, αφού διαχώρισε τους ερωτηθέντες σε όσους έχουν μια θετική διάθεση απέναντι στα πράγματα και σε όσους είναι μάλλον απαισιόδοξοι, μελέτησε τις αντιδράσεις του εγκεφάλου τους στη θέα μιας αρνητικά φορτισμένης εικόνας, διαπιστώνοντας πως το μυαλό των απαισιόδοξων ήταν περισσότερο ενεργό.

Στην περίπτωση μάλιστα που τους ζητήθηκε να δουν πιο θετικά την υποθετική πρόταση, αντέδρασαν ακόμα πιο αρνητικά, δείχνοντας πως ο εγκέφαλός τους ήταν εξαρχής προδιατεθειμένος στις αρνητικές σκέψεις…

4. Είναι πιο ανοιχτοί στις προκλήσεις
Όσοι δεν αγχώνονται, δεν χάνουν χρόνο αναλογιζόμενοι, μελετώντας όλα τα πιθανά σενάρια και ψάχνοντας τρόπους να αντιμετωπίσουν όλες αυτές τις πιθανότητες. Είναι πιο γρήγοροι στη λήψη των αποφάσεων και πιο δεκτικοί να αλλάξουν τα πλάνα τους, ανάλογα με το πως έχουν εξελιχθεί.

5. Αποστασιοποιούνται από τις καταστάσεις
Έχουν την ικανότητα να αποστασιοποιηθούν από μια κατάσταση και να την κρίνουν σαν εξωτερικοί παρατηρητές, ενώ το πρώτο πράγμα που κάνουν όσοι αγχώνονται είναι να φαντάζονται a priori το χειρότερο δυνατό σενάριο. Μια άσκηση για να καταφέρνετε και να παίρνετε απόσταση από όσα σας αγχώνουν είναι να μην χρησιμοποιείτε το «εγώ» όταν αναφέρεστε στα συναισθήματά σας, αλλά το ίδιο το όνομά σας και έτσι θα αντιληφθείτε καλύτερα το παράλογο των σκέψεών σας και το αναίτιο του άγχους σας.

6. Βρίσκουν τη ρίζα του προβλήματος
Το μεγαλύτερο πρόβλημα όσων αγχώνονται είναι ότι το μυαλό τους και η φαντασία τους, σχηματίζει τόσα πιθανά μελλοντικά σενάρια που στο τέλος, χάνεται η πραγματική ουσία και αρχική αιτία του προβλήματος. Το θέμα είναι να εντοπίσουμε που ακριβώς έγκειται το πρόβλημα και να βρεθεί εκεί η λύση. Το να ανησυχούμε για όσα «θα» συμβούν δεν βοηθάει σε τίποτα. Το θέμα είναι να αντιμετωπίσουμε όσα συμβαίνουν «τώρα».

7. Ανησυχούν σε προκαθορισμένο χρόνο
Η διαχείριση του άγχους έχει και αυτή τον τρόπο της και ένας από αυτούς είναι να γλιτώσετε  τον εαυτό σας από το διαρκές  και 24ωρο στρες, αλλά να ορίσετε μια συγκεκριμένη στιγμή της ημέρας, που θα κάθεστε σε ένα συγκεκριμένο σημείο του σπιτιού και θα αντιμετωπίζετε, όλα όσα σας αγχώνουν, ψάχνοντας λύσεις και τρόπους να τα βγάλετε από τη ζωή σας.

Η οριοθέτηση χώρου και χρόνου βάζει σε τάξη τις σκέψεις σας, ώστε να μην σας πλημμυρίζουν μέσα στη μέρα, και ακόμα όταν συμβαίνει αυτό, να τις απωθείτε, αφού δεν είναι ακόμα εκείνη η ώρα για να τις διαχειριστείτε.

8. Έχουν την αυτοπεποίθηση ότι θα αντιμετωπίσουν, ό,τι και να συμβεί
Όσοι ανησυχούν υπερβολικά για τα πράγματα, έχουν τον βασικότερο φόβο ότι δεν θα τα καταφέρουν, στην περίπτωση που όντως συμβούν όλα τα αρνητικά ενδεχόμενα που φαντάζονται. Το αξιοσημείωτο, ωστόσο σε τέτοιες καταστάσεις, είναι ότι αυτοί που ανησυχούν, έχουν προετοιμαστεί τόσο καλά για το χειρότερο, οπότε είναι νοερά έτοιμοι όταν και αν αυτό έρθει.

Από την άλλη, όσοι δεν αγχώνονται προκαταβολικά, έχουν την  πεποίθηση, πως ό,τι και να συμβεί θα το αντιμετωπίσουν τη στιγμή που θα συμβεί και θα αγχωθούν γι’ αυτό, τότε.

9. Βλέπουν φως στο τούνελ
Ενώ όσοι αγχώνονται υπερβολικά, δεν έχουν την ικανότητα να δουν μαζί με τα αρνητικά σενάρια και τα τυχόν θετικά ενδεχόμενα, αυτό δεν ισχύει με όσους έχουν θετική σκέψη και διάθεση. Ακόμα και αν μια κατάσταση μοιάζει δύσκολο να εξελιχθεί θετικά, πάντα υπάρχει αυτή η πιθανότητα και η αποδοχή αυτής της πιθανότητας είναι το στοιχείο που διαχωρίζει όσους αγχώνονται από εκείνους που δεν αγχώνονται.

10. Κάνουν τις σωστές ερωτήσεις
Κάθε φορά που σας παίρνει η κατηφόρα των σκέψεων και αγχώνεστε όλο και περισσότερο, προσπαθήστε να ρωτήσετε τον εαυτό σας αν αξίζει να αγχώνεστε για ό,τι είναι αυτό που σας βασανίζει σε κάθε φάση. Αναρωτηθείτε αν έχετε κάνει ό,τι περνάει από το χέρι σας για να λύσετε ένα πρόβλημα και αν έχετε προσπαθήσει και το πρόβλημα δεν είναι κάτι επείγον, μην σπαταλάτε την ενέργειά σας άλλο, σε αυτό. Όταν έρθει η ώρα, θα ασχοληθείτε με αυτό και το πιθανότερο είναι τότε να βρείτε και τη λύση.

11. Έχουν πλήρη αντίληψη των αρνητικών τους συναισθημάτων
Όσοι βασανίζονται χρόνια από αγχωτικές σκέψεις, δεν έχουν τελικά ουσιαστική επίγνωση του αρνητισμού τους, ενώ όσοι αντιμετωπίζουν τη ζωή με πιο χαλαρή διάθεση, έχουν αντίληψη των αρνητικών συναισθημάτων που τυχόν αναπτύσσουν και μάλιστα τα χρησιμοποιούν για να βρουν τι είναι αυτό που αρχικά τα έχει προκαλέσει. Το συναίσθημα γι’ αυτούς είναι ένα εργαλείο και όχι ακόμα ένα πρόβλημα προς λύση.

Πήγαινε κόντρα σε όλους κι όλα για να ξαναβρεις την ψυχή σου

Σήμερα θα μιλήσουμε για σένα άνθρωπε!
Θα μιλήσουμε για την κατάσταση που επικρατεί στον κόσμο και για τα ταραγμένα μυαλά που επικρατούν γύρω μας.

Κοινωνικά και ψυχικά ένας άρρωστος κόσμος του σήμερα. Επικρατεί παντού ο φόβος, ο τρόμος, το άγχος, η στεναχώρια και η νευρικότητα.

Βλέπεις ο κόσμος (ξ)έχασε την ελπίδα και το χαμόγελο και διάλεξε στα τυφλά άλλους φίλους για παρηγοριά.

Περπατάς στο δρόμο και βλέπεις τους διαβάτες να περνούν σκεφτικοί, μα το κεφάλι πάντα σκυφτό, τα μάτια πάντα χαμηλά. Προσπαθείς να νιώσεις τον καθένα ξεχωριστά προσπαθώντας να καταλάβεις τι συμβαίνει και τι είναι αυτό που τον βασανίζει. Ανθρωπιά!

Για κάποιους παραμένει άγνωστη η λέξη, μα και στους περισσότερους ελάχιστη έμεινε.
Κλειστές οι ψυχές των ανθρώπων, άθελά τους, σέρνονται έρμαια όλων όσων κατάφεραν να τους πείσουν πως αυτό είναι!

“Άνθρωποι”…τους νόμιζαν για δυνατούς, μα στάθηκαν αδύναμοι. Άνθρωπε, ήρθε η ώρα να καταλάβεις πως το πιο ισχυρό όπλο πάνω στη γη το έχεις εσύ και είναι το μυαλό σου! Σκέψου απλά και μη δειλιάζεις! Η ψυχή σου σε κρατάει ζωντανό, το κορμί σου την κρύβει, την σκεπάζει, την προστατεύει.

Σήκωσε ανάστημα άνθρωπε! Ξύπνα και βγες από τη λήθη! Κόντρα πήγαινε μ ’ακούς; Κόντρα σε όλα εκείνα που προσπαθούν να σου περάσουν. Αυτοί μελέτησαν πριν από σένα, μα να θυμάσαι πως ακόμη προλαβαίνεις και μπορείς να τους νικήσεις, γιατί απλά το έκαναν χωρίς εσένα. Αν είμαστε εμείς τα πιόνια σε μια παρτίδα σκάκι, που δεν επιλέξαμε, μην σε τρομάζει ο βασιλιάς, είμαστε περισσότεροι και κρατάμε μια ελπίδα βασίλισσα ακόμη. Και θα κερδίσουμε, θα δεις!

Διώξε τη μιζέρια και την ανασφάλειά σου. Διώξε ό,τι σε βασανίζει. Προχώρα και συνέχισε να δημιουργείς και να γίνεσαι καλύτερος όσο ζεις. Όσο θα είσαι ζωντανός θα μάθεις να παλεύεις, να πολεμάς, να μην σταματάς ποτέ και να μην σε σταματάει τίποτε. Γίνε ατσάλι και φωτιά και διέλυσε ό,τι σε εμποδίζει, ό,τι σε δηλητηριάζει.!

Θα τα καταφέρεις…το πιστεύω! Μάθε να ζεις με ό,τι σου παρέχει η ζωή. Είσαι πιο δυνατός από όσο φαντάζεσαι.

Μα πάνω απ΄ όλα μάθε να είσαι ελεύθερος!

Ο νους που δεν συγχωρεί είναι γεμάτος φόβο και δεν δίνει χώρο στην αγάπη

Η ίαση είναι απελευθέρωση από το παρελθόν. Όλων μας το παρελθόν περιλαμβάνει πόνο και κάποιο καταστροφικό συμβάν.

Υπάρχει μόνο ένας τρόπος να συμφιλιωθείτε με το παρελθόν σας και αυτός είναι να ασκήσετε τη συγχώρεση. Χωρίς τη συγχώρεση, δεν θα μπορέσετε να ξεπεράσετε το ιστορικό σας. Αισθάνεστε κολλημένοι. Η ζωή σας δεν προχωράει, γιατί δεν έχετε προχωρήσει εσείς οι ίδιοι.

Το παρόν δεν μπορεί να σας ανακουφίσει γιατί δεν του έχετε επιτρέψει να έρθει. Το μέλλον σάς φαίνεται πως δεν αλλάζει, επειδή βλέπετε μόνο το παρελθόν σας. Στην πραγματικότητα, το παρελθόν έχει περάσει, αλλά όχι και στον νου σας. Γι' αυτό πονάτε ακόμα.

Μέχρι να συγχωρέσετε, θα συνεχίσετε να χαρίζετε το μέλλον σας στο παρελθόν. Η συγχώρεση, όμως, διδάσκει πως το ποιοι είστε δεν έχει τίποτα να κάνει με το τι συνέβη στο παρελθόν σας. Τα βιώματα που έχετε ζήσει δεν είναι η ταυτότητά σας. Μπορούν να σας επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό, αλλά όχι να σας καθορίσουν. Αυτό που κάνατε σε κάποιον ή αυτό που κάποιος έκανε σ' εσάς, δεν είναι το τέλος της ιστορίας σας. Όταν λέτε "Δεν είμαι μόνο το παρελθόν μου" και "Είμαι πρόθυμος να συγχωρήσω το παρελθόν μου", δημιουργείτε ένα καινούργιο μέλλον. Με τη συχώρεση ξεκινάει ένα καινούργιο κεφάλαιο.

Η συγχώρεση είναι απελευθέρωση από την ενοχή. Λέμε στον εαυτό μας "Αν το είχα κάνει διαφορετικά, τώρα θα ήμουν εντάξει". Όλοι μας, κάποια στιγμή, ευχηθήκαμε τα πράγματα να είχαν πάει διαφορετικά. Η ενοχή είναι ένα θλιβερό μάθημα, αλλά δεν είναι η λύση. Όταν επιμένετε να τιμωρείτε τον εαυτό σας και να επιτίθεστε στους άλλους, τίποτα δεν θα αλλάξει. Η συγχώρεση δεν μπορεί να αλλάξει το παρελθόν, αλλά μπορεί να αλλάξει το νόημα που του προσδίδετε.

Η θεραπεία είναι απελευθέρωση από το φόβο. Το "Μαθήματα Θαυμάτων" σκιαγραφεί μια ιδιαίτερα παραστατική και ανησυχητική εικόνα του νου που δεν συγχωρεί:

"Ο νους που δεν συγχωρεί είναι γεμάτος φόβο και δεν δίνει χώρο στην αγάπη. Δεν της δίνει χώρο να απλώσει ειρηνικά τα φτερά της και να πετάξει πάνω από την ταραχή του κόσμου. Ο νους που δεν συγχωρεί είναι πικραμένος, χωρίς ελπίδα ανάπαυσης και απελευθέρωσης από τον πόνο. Υποφέρει και παραμένει στη δυστυχία, περιεργάζεται το σκοτάδι, δίχως να βλέπει, σίγουρος όμως για τον κίνδυνο που καραδοκεί."

Οι περισσότεροι φόβοι της συγχώρεσης πέφτουν στην κατηγορία που αποκαλώ "θεωρητικοί φόβοι". Είναι φόβοι που εμφανίζονται, προτού ασκήσετε τη συγχώρεση και εξαφανίζονται αμέσως μετά. Για παράδειγμα, ο φόβος ότι η συγχώρεση θα σας καταστήσει αδύναμους και ευάλωτους δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα.Η συγχώρεση θα σας απελευθερώσει. Παρομοίως, η συγχώρεση δεν σημαίνει λησμονιά του παρελθόντος. Σημαίνει πως θυμάστε να ζείτε στο παρόν.

Η Σελήνη αλλάζει όψη κάθε 81.000 χρόνια

Το φεγγάρι μας βομβαρδίζεται πολύ συχνότερα από μετεωρίτες και μικροσκοπικά μετέωρα από όσο πιστεύαμε μέχρι σήμερα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνεχώς νέοι κρατήρες, αλλά και να «ανακυκλώνεται» η επιφάνειά του με πολύ γρήγορο ρυθμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η Σελήνη να κάνει μία πλήρης αλλαγή της όψης της κάθε 81.000 χρόνια περίπου, σύμφωνα με μια νέα αμερικανική επιστημονική έρευνα, που βασίζεται σε στοιχεία του σεληνιακού δορυφόρου LRO της NASA, που «χαρτογραφεί» το φεγγάρι από το 2009.

Κρατήρας στη Σελήνη που δημιουργήθηκε πριν από μόλις 3 χρόνια. Τα χτυπήματα είναι συχνότερα από ό,τι νομίζαμε

Οι συνεχείς πτώσεις μετεωριτών ανασκάπτουν συνεχώς το επιφανειακό σαθρό στρώμα (κυρίως σκόνης) του δορυφόρου της Γης, τον ρεγόλιθο, σε βάθος έως δύο εκατοστών, με ρυθμό τουλάχιστον 100 φορές ταχύτερο από τις έως τώρα εκτιμήσεις.

 

Παράλληλα, αν και οι περισσότεροι κρατήρες είναι πολύ παλιοί, οι αστεροειδείς που πέφτουν, δημιουργούν κάθε χρόνο στη Σελήνη κατά μέσο όρο 180 νέους κρατήρες διαμέτρου τουλάχιστον δέκα μέτρων. Ο ρυθμός δημιουργίας νέων κρατήρων είναι κατά 33% μεγαλύτερος από τον έως τώρα εκτιμώμενο. Υπολογίζεται ότι κατά την τελευταία επταετία έχουν δημιουργηθεί στη Σελήνη τουλάχιστον 222 νέοι κρατήρες (ο μεγαλύτερος πρόσφατος που εντοπίσθηκε, έχει διάμετρο 43 μέτρων).

 

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον πλανητικό επιστήμονα Emerson Speyerer του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Αριζόνα συνέκριναν πάνω από 14.000 ζεύγη φωτογραφιών υψηλής ανάλυσης των ίδιων περιοχών του φεγγαριού, που τράβηξε ο δορυφόρος Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και οι οποίες κάλυπταν σχεδόν το 7% της συνολικής σεληνιακής επιφάνειας.

 

Η Γη δέχεται ένα παρόμοιο βομβαρδισμό από μικροσκοπικά μετέωρα, προστατεύεται όμως από την πυκνή ατμόσφαιρά της. Αντίθετα, η Σελήνη που έχει μια υπερβολικά αραιή ατμόσφαιρα, δέχεται απανωτά «πλήγματα». Η γήινη ατμόσφαιρα μπορεί να διαλύσει ακόμη και μετεωρίτες διαμέτρου 25 μέτρων, που αλλιώς θα έπεφταν στον πλανήτη μας, ενώ τώρα διαλύονται με έκρηξη σε μεγάλο ή καμιά φορά μικρότερο ύψος (όπως στο Τσελιάμπινσκ).

 

Η ανακάλυψη που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature» ότι η Σελήνη δέχεται συχνότερα «χτυπήματα» άνωθεν από μετέωρα που ταξιδεύουν με ταχύτητα 500 μέτρων το δευτερόλεπτο, δημιουργεί αυξημένες ανησυχίες για τους κινδύνους των μελλοντικών επανδρωμένων αποστολών στο δορυφόρο μας, καθώς και των φιλόδοξων σχεδίων για τη δημιουργία σεληνιακής βάσης ή «χωριού».

Νόμιζα, Σωκράτη, ότι οι φιλόσοφοι θα ’πρεπε να είναι πιο ευτυχισμένοι απ’ ότι οι άλλοι άνθρωποι

Θα αδικούσαμε τον Σωκράτη, αν παραλείπαμε τη συζήτηση του με τον σοφιστή Αντιφώντα.

Θέλοντας κάποτε ο Αντιφών να του πάρει τούς μαθητές, πλησίασε τον Σωκράτη και του είπε, μπροστά τους, τα έξης:

«Νόμιζα, Σωκράτη, ότι οι φιλόσοφοι θα ’πρεπε να είναι πιο ευτυχισμένοι απ’ ότι οι άλλοι άνθρωποι. Εσύ όμως μου δίνεις την εντύπωση πώς από τη φιλοσοφία έχεις αποκομίσει το αντίθετο. Ζεις μ έναν τρόπο, τον όποιο δεν θα ανεχόταν ούτε κι ένας δούλος πού τον συντηρεί ο αφέντης του: Τρως και πίνεις τα πιο δεύτερα πράγματα, το ρούχο σου δεν είναι-μόνο δεύτερο άλλα και το φοράς χειμώνα καλοκαίρι· κι είσαι πάντα ξυπόλητος και δίχως πανωφόρι. Κι ακόμη, δεν παίρνεις χρήματα, τα όποια δίνουν χαρά σ’ όποιον τα αποκτά και κάνουν όσους τα έχουν να ζουν πιο ελεύθερα και πιο ευχάριστα. Σε όλα τα άλλα επαγγέλματα οι δάσκαλοι φτιάχνουν τούς μαθητές αντίγραφο δικό τους· αν κάνεις κι εσύ με τούς δικούς σου μαθητές το ίδιο, να ξέρεις πώς θα είσαι δάσκαλος τής κακομοιριάς».

Σ’ αυτά ο Σωκράτης απάντησε :

«Μου φαίνεται, Αντιφώντα, πώς έχεις την εντύπωση ότι ζω τόσο άθλια ώστε δεν αμφιβάλλω ότι θα προτιμούσες και να πεθάνεις ακόμη παρά να ζεις όπως εγώ. Ας δούμε, λοιπόν, τι βρίσκεις δυσάρεστο στη ζωή μου. Μήπως το ότι, ενώ όσοι παίρνουν χρήματα είναι υποχρεωμένοι να κάνουν αυτό για το όποιο πληρώνονται, εγώ, με το να μην παίρνω, δεν έχω καμιά υποχρέωση να συζητώ με κάποιον πού δεν τον θέλω; Η μήπως ελεεινολογείς τον τρόπο πού ζω, επειδή η τροφή μου είναι λιγότερο υγιεινή από τη δική σου και λιγότερο δυναμωτική; Δίνεις την εντύπωση, Αντιφώντα, ότι νομίζεις πώς ευτυχία είναι η καλοπέραση και η χλιδή. Αντίθετα, εγώ πίστευα ότι το να μη χρειάζεται κάποιος τίποτα είναι γνώρισμα θεϊκό, και το να χρειάζεται όσο το δυνατό πιο λίγα πράγματα είναι ένδειξη πώς βρίσκεται πολύ κοντά στο θείο, και ότι το θείο είναι το πιο μεγάλο καλό, και πώς ότι είναι πολύ κοντά στο θείο είναι πολύ κοντά στο μεγαλύτερο καλό».

Κάποτε άλλοτε πάλι, σε μια συζήτηση με τον Σωκράτη, ο Αντιφώντας είπε:

«Εγώ, Σωκράτη, σε θεωρώ δίκαιον άνθρωπο, σοφό όμως όχι, σε καμιά περίπτωση. Και νομίζω πώς αυτό το ξέρεις κι ο ίδιος, αφού δεν ζητάς λεφτά για τη διδασκαλία σου. Κι όμως, το ρούχο σου, το σπίτι σου ή οποιοδήποτε άλλο από τα πράγματά σου, επειδή πιστεύεις ότι έχουν κάποια χρηματική άξια, δεν θα τα ’δίνες σε κανέναν χάρισμα, άλλα ούτε κι αν σου έδινε λιγότερα από την άξια τους. Είναι, λοιπόν, φανερό, πώς αν πίστευες και για τη διδασκαλία σου ότι έχει κάποια άξια, θα ζητούσες και γι’ αυτήν χρήματα, όχι λιγότερα από την άξια της. Μπορεί, λοιπόν, να είσαι δίκαιος, ως προς το ότι δεν εξαπατάς ζητώντας κάτι το όποιο δεν σου ανήκει, όχι όμως και σοφός, αφού ή σοφία σου δεν έχει καμιάν άξια».

Σχετικά με αυτό ο Σωκράτης απάντησε:

«Στον κύκλο μας, Αντιφώντα, επικρατεί ή γνώμη ότι την ομορφιά και τη σοφία μπορεί κανείς να την εκμεταλλεύεται εξίσου προς το καλό ή προς το κακό. Όποιον λ.χ. πουλάει την ομορφιά του στον πρώτο τυχόντα για λεφτά, τον αποκαλούν “πόρνο”’ απεναντίας, όποιον σχετίζεται φιλικά μ’ έναν εραστή, για τον όποιο ξέρει ότι είναι καλός και αγαθός, τον θεωρούμε μυαλωμένο. Το ίδιο και με τη σοφία: Όσους την πουλάνε για λεφτά στον πρώτο τυχόντα τούς αποκαλούν σοφιστές, όπως τούς άλλους τούς αποκαλούν πόρνους, ενώ για εκείνον πού σαν δει κάποιον προικισμένο από τη φύση, τον κάνει φίλο του και τού διδάσκει ότι αγαθό κατέχει, πιστεύουμε ότι πράττει αυτό πού ταιριάζει σε έναν καλό και αγαθό πολίτη. Εγώ, λοιπόν, Αντιφώντα, όπως οι άλλοι αισθάνονται χαρά για ένα καλό άλογο, ένα σκύλο, ένα πετεινάρι, νιώθω την ιδία κι ακόμη πιο μεγάλη χαρά για τούς καλούς φίλους. Κι αν συμβαίνει να κατέχω κάποιο αγαθό, τούς το μεταδίδω, και τούς φέρνω σε επαφή και με άλλους ανθρώπους, από τούς, οποίους πιστεύουν ότι έχουν να ωφεληθούν στην αρετή. Κι. ακόμη, ξετυλίγω με τούς φίλους και διαβάζω προσεκτικά μαζί τους τούς θησαυρούς τής σοφίας των παλαιών, θησαυρούς πού τούς έχουν γράψει σε βιβλία και μας τούς έχουν παραδώσει, κι ότι καλό βρίσκουμε, το διαλέγουμε. Και θεωρούμε μεγάλο το κέρδος, αν ο ένας κερδίζει τη φιλία τού άλλου».

Εγώ πού τα άκουγα αυτά είχα την εντύπωση ότι ο Σωκράτης ήταν άξιος να τον μακαρίζεις κι ότι οδηγούσε όσους τον άκουγαν στο καλό και στο αγαθό. Κι όταν πάλι κάποτε τον ρώτησε ο Αντιφών πώς συμβαίνει να νομίζει ότι φτιάχνει πολιτικούς, ενώ ο ίδιος, παρ’ όλη τη γνώση του, δεν καταπιάνεται με την πολιτική, ο Σωκράτης τού απάντησε:

«Με ποιόν τρόπο, Αντιφώντα, θα καταπιανόμουν πιο έντονα με την πολιτική; Αν καταγινόμουν μόνος μου με αυτήν ή αν θα φρόντιζα ώστε όσο το δυνατό περισσότεροι να είναι ικανοί να ασχολούνται με αυτήν;».

Αλκιβιάδης ένα από τα ύψιστα πνεύματα του κόσμου μας

Στην ιστορία υπάρχουν εκείνοι που χαρακτηρίστηκαν "μεγάλοι" για τα σπουδαία κατορθώματά τους, για τις εντυπωσιακές κατακτήσεις, για την καθολική αποδοχή τους στην εποχή που έζησαν και έδρασαν. Και υπάρχουν και οι "παραλίγο μεγάλοι", εκείνοι που έφτασαν κοντά στο να γίνουν μεγάλοι, αλλά λόγω μιας (περισσότερο ή λιγότερο σημαντικής) λεπτομέρειας δεν τα κατάφεραν. Ο γιος του Κλεινία, Αλκιβιάδης, ανήκει σαφώς στη δεύτερη κατηγορία, αν και βάσει της επίδρασής του στην εποχή που έζησε, έφθασε πολύ κοντά στο να περάσει στο πάνθεον των "μεγάλων" της ιστορίας. Ως χαρακτηριστικό δείγμα "διάνοιας δίχως αρχές" ο Αλκιβιάδης χαρακτηρίστηκε πάνω απ' όλα για τις ικανότητές του, τη διορατικότητα, την ευφυΐα, αλλά και τον άκρατο αμοραλισμό του και τυχοδιωκτισμό του. Όταν εμφανίστηκε στην πολιτική σκηνή της Αθήνας, όλοι κατάλαβαν ότι ο διάδοχος του Περικλή είχε βρεθεί. Αντίθετα όμως με τον συγγενή του (ήταν ξάδελφος της μητέρας του, της Δεινομάχης) σπουδαίο Αθηναίο πολιτικό, ο Αλκιβιάδης δεν χαρακτηριζόταν ούτε από σύνεση, ούτε από μετριοπάθεια αλλά και από πολύ πιο χαλαρή πίστη στην πατρίδα του και στα ιδανικά που αυτή αντιπροσώπευε. Οπότε αν και σε επίπεδο ικανοτήτων και ευφυΐας ο Αλκιβιάδης ήταν ίσως ανώτερος του Περικλή, όχι μόνο δεν ωφέλησε την πατρίδα του στο μέτρο που την ωφέλησε ο θείος του, αλλά επί της ουσίας σηματοδότησε την πορεία της προς την παρακμή.

ΜΙΑ ΤΑΡΑΧΩΔΗΣ ΖΩΗ

Το πρώτο γεγονός που σημάδεψε την ζωή του, ήταν ο θάνατος του πατέρα του στην μάχη της Κορώνειας (447 π.Χ.), μόλις τρία χρόνια μετά τη γέννηση του Αλκιβιάδη. Η μητέρα του και ο ανήλικος υιός, έγιναν προστατευόμενοι του ξαδέλφου της, του διάσημου πολιτικού και ηγέτη της Αθήνας Περικλή, τέκνου της περίφημης οικογένειας των Αλκμαιονιδών, ενός αριστοκρατικού οίκου που για αιώνες κυριαρχούσε στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας. Ο δεύτερος προστάτης του Αλκιβιάδη ήταν ο αδελφός του Περικλή, Αρείφων. Καθώς η οικογένεια της μητέρας του ήταν πλούσια και ισχυρή, ο μικρός Αλκιβιάδης έλαβε μιας πρώτης τάξεως εκπαίδευση, ενώ μεταξύ των δασκάλων του, τόσο στην παιδική του ηλικία όσο και στην εφηβεία του, ήταν μερικοί από τους διασημότερους φιλόσοφους και παιδαγωγούς της εποχής του. Αν και ο Αλκιβιάδης ήταν εν πολλοίς ένας τυπικός Αθηναίος, που προσωποποιούσε όλα τα θετικά (ευρύτητα πνεύματος, ευφυΐα, κοσμοπολιτισμό, δημοκρατικές ευαισθησίες, οξύνοια) και τα αρνητικά (υπέρμετρος εγωισμός, έπαρση, αλαζονεία) χαρακτηριστικά που απέδιδαν οι υπόλοιποι Έλληνες στους Αθηναίους, η οικογένεια του είχε στενές σχέσεις με την Σπάρτη. Μάλιστα, ο Αλκιβιάδης έλαβε και μία πιο "ήπια" μορφή της σπαρτιατικής "Αγωγής" ως εκπαίδευση. Η τροφός του ήταν μία Σπαρτιάτισσα, η Αμύκλα.

Καθώς μεγάλωνε ο Αλκιβιάδης απέκτησε δύο από τα χαρακτηριστικά για τα οποία είχε γίνει θρύλος ήδη στην εποχή του: το φυσικό του κάλλος και την απέραντη αλαζονεία του. Όσον αφορά στην ευμορφία του, οι βιογράφοι του δεν φείδονται χαρακτηρισμών. Ο Πλούταρχος στον βίο του Αλκιβιάδη παρατηρεί "όσον αφορά στο κάλλος του Αλκιβιάδη, δεν είναι ανάγκη να πούμε τίποτε άλλο, πέραν του ότι ήταν εξίσου εκπληκτικό όταν ήταν παιδί, έφηβος και άνδρας". Το δεύτερο χαρακτηριστικό του προκαλούσε ένα κράμα αποστροφής και έλξης στους Αθηναίους της εποχής, που αφενός έλκονταν από τις ισχυρές προσωπικότητες (και η αλαζονεία είναι μερικές φορές ένδειξη τέτοιας) αλλά ταυτόχρονα προκαλούν το δημόσιο αίσθημα με τις ενέργειές τους. Για τον Αλκιβιάδη μια σειρά από ιστορίες τον φέρουν να είναι ένας ιδιαίτερα αλαζόνας και κακότροπος άνθρωπος, που μάλιστα ως νέος ξυλοκόπησε μέχρι θανάτου έναν δούλο (παραδίδεται από τον Αντιφόντα) χτυπώντας τον με ένα ραβδί.

Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Αλκιβιάδη είναι δύο περιστατικά που αναφέρει ο Πλούταρχος. Στο πρώτο στην παιδική του ηλικία ο Αλκιβιάδης βρισκόταν στην παλαίστρα και πάλευε με έναν συνομήλικό του. Όταν ο αντίπαλός του τον είχε φέρει σε δύσκολη θέση, αντί να παραιτηθεί, ο Αλκιβιάδης άρχισε να τον δαγκώνει! Στην παρατήρησή του "δαγκώνεις Αλκιβιάδη, σα γυναίκα", αυτός απάντησε με ετοιμότητα, "όχι, σαν λιοντάρι". Το δεύτερο περιστατικό είναι ακόμη πιο χαρακτηριστικό: ο Αλκιβιάδης έπαιζε κότσια μαζί με κάποια άλλα παιδιά σε έναν στενό δρόμο και ενώ ετοιμαζόταν να ρίξει με τη σειρά του, ένα φορτωμένο κάρο προσπάθησε να περάσει, εμποδίζοντάς τον να παίξει. Ο Αλκιβιάδης φώναξε στον οδηγό να σταματήσει, μέχρι να τελειώσει την ριξιά του και όταν αυτός έδειξε να τον αγνοεί, σηκώθηκε πάνω και πήγε και στάθηκε μπροστά στο κάρο, εμποδίζοντάς το να περάσει.

Μεγαλώνοντας, ο Αλκιβιάδης εξελίχτηκε - ήδη από την εφηβεία του - σε μία μόνιμη πηγή σκανδάλων, που αποτελούσαν αγαπημένο θέμα συζήτησης των κατώτερων τάξεων της Αθήνας του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα. Πέρα πάντως από την άστατη συμπεριφορά του, ο Αλκιβιάδης ήδη στην ηλικία των 18 ετών (το 432 π.Χ.) είχε την πρώτη του πολεμική εμπειρία, λαμβάνοντας μέρος στη μάχη της Ποτίδαιας. Εκεί βρέθηκε να πολεμάει στην αθηναϊκή φάλαγγα στο πλάι του μεγάλου φιλόσοφου Σωκράτη, ο οποίος μάλιστα του έσωσε τη ζωή. Από εκείνη τη μέρα μια στενή φιλική σχέση αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο ανδρών, μια σχέση που παρά τα περί του αντιθέτου θρυλούμενα δεν είχε καμία σεξουαλική πλευρά - έστω κι επειδή (σύμφωνα με κάποιες αρχαίες πηγές) ο Σωκράτης, παρά την εκτίμησή του για τον Αλκιβιάδη, "αρνούνταν να ενδώσει στην νεανική του ευμορφία και ρώμη". Μόλις 8 χρόνια αργότερα σε μια άλλη μάχη, στο Δήλιο, ο Σωκράτης και ο Αλκιβιάδης βρέθηκαν πλάι-πλάι στην οπλιτική φάλαγγα και αυτή τη φορά ήταν η σειρά του νεαρού προστατευόμενου να σώσει τη ζωή του μεσήλικα φιλόσοφου. Η άστατη σεξουαλική ζωή του Αλκιβιάδη δεν τον εμπόδισε να παντρευτεί την κόρη ενός πλούσιου Αθηναίου, την Ιππαρέτη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά. Η Ιππαρέτη προσπάθησε επανειλημμένα να τον χωρίσει, αγανακτισμένη από τις πάμπολλες απιστίες του.

Καθώς ο Αλκιβιάδης περνούσε στο δεύτερο μισό της τρίτης δεκαετίας της ζωής του, είχε γίνει γνωστός ως ο πλέον έκλυτος και ακόλαστος Αθηναίος, αλλά ταυτόχρονα και ένας από τους γοητευτικότερους και δημοφιλείς. Ίσως η ζωή του "κακού παιδιού" της Αθήνας να μην τον γέμιζε πλέον, όταν αποφάσισε να ασχοληθεί ενεργά με την πολιτική - κάτι που ήταν άλλωστε και οικογενειακή παράδοση. Τοποθετούμενος, παρά την αριστοκρατική του καταγωγή, στην παράταξη των δημοκρατικών και μάλιστα στην ριζοσπαστική τους πτέρυγα, ο Αλκιβιάδης ήδη από τις πρώτες του εμφανίσεις στην Εκκλησία του Δήμου άρχισε να δημιουργεί μία πραγματική ακολουθία από οπαδούς, αλλά και να κάνει εχθρούς με ρυθμό και συχνότητα που κανείς άλλος δεν είχε πετύχει. Οι ομιλίες του, παρά το ότι δυσχεραίνονταν από ένα τραύλισμα, ήταν θυελλώδεις και συνέπαιρναν τους Αθηναίους, των οποίων έγινε γρήγορα το "αγαπημένο παιδί".

Ο Αλκιβιάδης περίμενε για την "μεγάλη ευκαιρία" για να αναρριχηθεί στα ύπατα αξιώματα της Πολιτείας και να κορέσει την απύθμενη φιλοδοξία του και αυτή δεν άργησε να έλθει: η λεγόμενη Ειρήνη του Νικία, που συνάφθηκε μεταξύ των Αθηναίων και των Σπαρτιατών, προκάλεσε ανάμικτα συναισθήματα στον αθηναϊκό Δήμο, που θεωρούσε ότι κακώς επιδιώχθηκε συμβιβασμός με τους Λάκωνες, όταν θα ήταν δυνατό να νικηθούν. Ο Αλκιβιάδης συνέλαβε τα μηνύματα των καιρών και έγινε ακόμη πιο ακραίος, υποδαυλίζοντας την δυσαρέσκεια του Δήμου και επιδιώκοντας να αναληφθεί αποφασιστική δράση κατά των Σπαρτιατών. Ο στόχος του ήταν, φυσικά, να ηγηθεί αυτός των σχετικών προσπαθειών, κερδίζοντας για τον εαυτό του δόξα και φήμη.

Ο Αλκιβιάδης χρησιμοποίησε την θρυλική ευγλωττία του για να πείσει μια αντιπροσωπεία Σπαρτιατών πρέσβεων να παραδεχτούν ενώπιον του αθηναϊκού Δήμου ότι δεν είχαν την έγκριση της Σπάρτης για να διαπραγματευτούν κάποια συνθήκη, κάτι που εκμεταλλεύτηκε στην συνέχεια ξεδιάντροπα για να τους γελοιοποιήσει και να στρέψει τον Δήμο εναντίον τους! Οι Σπαρτιάτες που τον είχαν εμπιστευτεί αφελώς, βρέθηκαν σε δεινή θέση και ο Δήμος αντάμειψε τον Αλκιβιάδη που... είχε ξεσκεπάσει τους διπρόσωπους Λακεδαιμόνιους με το αξίωμα του στρατηγού! Από τη θέση αυτή ο πανέξυπνος Αθηναίος ξεκίνησε ένα φιλόδοξο σχέδιο για να κερδίσει η Αθήνα τη διαμάχη με τη Σπάρτη, τη δημιουργία ενός ισχυρού αντιλακωνικού μετώπου μέσα στην ίδια την Πελοπόννησο. Το σχέδιο ως σύλληψη ήταν ιδιοφυές, αλλά πρακτικά ζητήματα επηρέασαν την εφαρμογή του ενώ η σπαρτιατική ισχύς στα όπλα έβαλε ταφόπλακα στο σχέδιο αυτό, μετά την ήττα της νεόκοπης συμμαχίας στη μάχη της Μαντινείας.

Παρά την αποτυχία ο Αλκιβιάδης συνέχισε να παίζει καθοριστικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας, αποκρούοντας μάλιστα μία καλοστημένη προσπάθεια του αντίπαλού του Υπέρβολου να πετύχει τον εξοστρακισμό του. Αν και δεν ήταν πλέον κυρίαρχος των εξελίξεων, περίμενε τη μεγάλη ευκαιρία για να βάλει σε εφαρμογή τα φιλόδοξα σχέδιά του. Και η ευκαιρία αυτή ήλθε όταν μια αντιπροσωπεία από την σικελική πόλη της Εγέστας, έφθασε στην Αθήνα και ζήτησε την βοήθεια του Δήμου στην αντιμετώπιση της απειλής που αποτελούσε ο Σελινούντας. Ο Αλκιβιάδης υποστήριξε με θέρμη την αίτηση των Εγεσταίων για βοήθεια, διαβλέποντας μία μοναδική ευκαιρία για να πετύχει η Αθήνα να γίνει η κυρίαρχη της Σικελίας. Και τις προηγούμενες δεκαετίες οι Αθηναίοι είχαν επιχειρήσει κάτι τέτοιο, αλλά η ομοθυμία των κατοίκων του νησιού στην απόκρουσή των βλέψεών τους, δεν τους επέτρεπε κάτι τέτοιο. Ωστόσο η πρόσκληση των Εγεσταίων ήταν μια μοναδική ευκαιρία και ο Αλκιβιάδης ήταν αρκετά ευφυής για να αντιληφθεί ότι η κυριαρχία της Σικελίας θα επέτρεπε στους Αθηναίους όχι μόνο να κερδίσουν τον πόλεμο ενάντια στη Σπάρτη, αλλά και να επεκτείνουν την αυτοκρατορία τους σε ολόκληρη τη μεσογειακή λεκάνη!

Ήταν ένα μεγαλεπήβολο όραμα, αντάξιο ενός οραματιστή ηγέτη - ή ενός αθεράπευτου αιθεροβάμονα αμοραλιστή. Μάλλον προς το πρώτο κλίνει όποιος διαβάζει τα λόγια που βάζει ο Θουκυδίδης στο στόμα του Αλκιβιάδη, σε μια μεταγενέστερη ομιλία του, όταν πλέον τα πράγματα είχαν αλλάξει - όπως και η πόλη στην οποία προσέφερε τις υπηρεσίες του: "Πήγαμε στη Σικελία για να υποτάξουμε πρώτα απ' όλα τους Σικελιώτες και μετά τους Ιταλιώτες και εν συνεχεία να δοκιμάσουμε να κατακτήσουμε την ηγεμονία των Καρχηδονίων και την ίδια την Καρχηδόνα. Και αν τα κατορθώναμε όλα αυτά ή τουλάχιστον τα περισσότερα, τότε είχαμε σκοπό να επιτεθούμε στην Πελοπόννησο, μεταφέροντας από εκεί όλες τις ελληνικές δυνάμεις που θα είχαν προστεθεί στις δικές μας, στρατολογώντας πολλούς μισθοφόρους, Ίβηρες και άλλους, όσοι θεωρούνται από τους εκεί βάρβαρους οι καλύτεροι πολεμιστές και ναυπηγώντας πολυάριθμα πολεμικά εκτός από τα δικά μας, αφού η Ιταλία έχει άφθονη ξυλεία. Με αυτά θα είχαμε αποκλείσει την Πελοπόννησο από παντού και ταυτόχρονα θα κάναμε επιθέσεις με το πεζικό ενάντια στης πόλεις, είτε για να τις κυριεύσουμε με έφοδο είτε για να τις αποκλείσουμε με τείχος και έτσι εύκολα να κατακτήσουμε την Πελοπόννησο. Μετά θα κυριαρχούσαμε σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο".

ΜΙΑ ΑΝΑΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΡΙΑΜΒΟ
 

Με μια εντυπωσιακή αρμάδα από 140 τριήρεις, που μετέφεραν 5.100 οπλίτες και 1.300 μισθοφόρους τοξότες και σφενδονήτες και τον Αλκιβιάδη επικεφαλής ως "στρατηγό-αυτοκράτορα" (μαζί με τον αντίπαλό του Νικία και τον ικανό στρατηγό Λάμαχο) οι προοπτικές για την επιτυχία των Αθηναίων στην Σικελική Εκστρατεία ήταν εξαιρετικές. Ωστόσο η φιλόδοξη εκστρατεία υπονομεύτηκε εξ αρχής, καθώς πριν ακόμη ξεκινήσει η αρμάδα ξέσπασε το σκάνδαλο των ερμοκοπιδών, στο οποίο αναμίχθηκε το όνομα του Αλκιβιάδη. Οι αντίπαλοί του τον κατηγόρησαν ως έναν εκ των "Ερμοκοπιδών", όμως ο γιος του Κλεινία δεν ήταν εύκολο θύμα. Χρησιμοποιώντας την πειθώ και τις διασυνδέσεις του, κατόρθωσε να αναστρέψει το κλίμα και μάλιστα ζήτησε να δικαστεί άμεσα ώστε να καθαρίσει το όνομα του. Αν πήγαινε σε δίκη, κατά πάσα πιθανότητα θα αθωωνόταν. Η γοητεία που ασκούσε ο Αλκιβιάδης στην εκκλησία του Δήμου ήταν σχεδόν μεταφυσική και για να "επιβιώσει" μια κατηγορία της θυελλώδους αγόρευσης του μπροστά στους Αθηναίους θα έπρεπε να είναι θεμελιωμένη σε ατράνταχτα επιχειρήματα και στοιχεία.

Αυτή, βεβαίως, δεν ήταν. Έτσι, οι κατήγοροι πέτυχαν να αναβάλλουν την λήψη απόφασης, προφασιζόμενοι ότι δεν θα ήταν καλό ενώ γίνονται οι ετοιμασίες για τη μεγαλύτερη υπερπόντια εκστρατεία που είχαν αναλάβει ποτέ οι Αθηναίοι, να γίνει μια δίκη που θα δημιουργούσε προβλήματα συνοχής του Δήμου. Η δίκη αναβλήθηκε για μετά την επιστροφή του εκστρατευτικού σώματος, το οποίο αναχώρησε μέσα σε μία παλλαϊκή γιορτή, που όμοια της δεν είχε ξαναδεί η Αθήνα. Όμως ήδη από την επομένη της αναχώρησης του Αλκιβιάδη, άρχισε να εξυφαίνεται ένας νέος ιστός συνωμοσίας από τους ολιγαρχικούς. Αφού απέτυχαν να τον συνδέσουν με την βεβήλωση των Ερμαϊκών Στηλών, τον κατηγόρησαν για βεβήλωση των Ελευσίνιων Μυστηρίων και για προσπάθεια να ανατρέψει τη Δημοκρατία και πείθοντας τον Δήμο για το έγκυρο των κατηγοριών τους, έστειλαν την ιερή τριήρη της πόλης, τη Σαλαμινία, να τον φέρει πίσω στην Αθήνα για να δικαστεί. Αν και ο Αλκιβιάδης είχε συλλάβει ένα περίπλοκο σχέδιο, συνδυασμό πολιτικών και στρατιωτικών κινήσεων, για να πετύχει την υποταγή των Συρακουσών και στη συνέχεια ολόκληρης της Σικελίας, το σχέδιο δεν έμελλε να ευοδωθεί. Καθοδόν προς την Αθήνα ο Αλκιβιάδης, που ήταν βέβαιος ότι θα καταδικαζόταν σε θάνατο, απέδρασε και μετά από κάποιες περιπλανήσεις, έφθασε στην Σπάρτη. Είχε ήδη προλάβει να σαμποτάρει την προσπάθεια των Αθηναίων να καταλάβουν τη Μεσσήνη με τη βοήθεια των δημοκρατικών κατοίκων της πόλης. Πλέον οι Αθηναίοι είχαν έναν τρομερό αντίπαλο στην Σικελία: τον ίδιο τον εμπνευστή της εκστρατείας τους!

"ΠΡΟΔΟΣΙΑ" ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΚΑΜΨΗ

Το πόσο τρομερός αντίπαλος ήταν, φάνηκε ξεκάθαρα από την μετέπειτα πορεία των γεγονότων. Ο Αλκιβιάδης φτάνοντας στην Σπάρτη κατόρθωσε να πείσει τους εφόρους και τον Δάμο ότι θα ήταν προς το συμφέρον των Λακεδαιμονίων να στείλουν έναν ικανό στρατηγό επικεφαλής μιας - μικρής, έστω - δύναμης, για να συντονίσει τον αγώνα των αντι-αθηναϊκών δυνάμεων στην Σικελία. Παράλληλα, τους έδωσε την εξίσου πολύτιμη ιδέα της οχύρωσης της Δεκέλειας, ώστε να αποκτήσουν οι Σπαρτιάτες μία βάση μέσα στην ίδια την Αττική και να παρενοχλούν συνεχώς τους Αθηναίους από εκεί. Για να πείσει τους Σπαρτιάτες, χρησιμοποίησε και το λογύδριο που αναφέραμε παραπάνω και το οποίο αναφέρεται στις αθηναϊκές φιλοδοξίες - αν και ακριβέστερα θα ήταν αν ο Αλκιβιάδης είχε χρησιμοποιήσει πρώτο πρόσωπο, μια και αυτές φαίνεται να ήταν οι δικές του φιλοδοξίες.

Τώρα ο θυελλώδης ανιψιός του Περικλή είχε όμως μια άλλη φιλοδοξία: να κάνει το μεγαλύτερο δυνατό κακό στην πόλη του, που τόσο άστοργα του είχε φερθεί. Πέρα από τις εύστοχες συμβουλές του, που έφεραν την κατάρρευση των Αθηναίων στην Σικελία και την παταγώδη αποτυχία της μεγαλεπήβολης εκστρατείας, ο Αλκιβιάδης δεν παρέλειψε να δράσει υπέρ της Σπάρτης ακόμη πιο ενεργά: κατόρθωσε, επικεφαλής ενός σπαρτιατικού στολίσκου, να πείσει αρκετές ιωνικές πόλεις που ανήκαν στην αθηναϊκή συμμαχία, να αποσκιρτήσουν, ενώ συνέχισε να δίνει χρήσιμες συμβουλές στους εχθρούς της πόλης που τον γέννησε.Παρέμενε βεβαίως πάντα ο έκλυτος και ασύστολος Αλκιβιάδης, με αποτέλεσμα ούτε και στην Σπάρτη να κατορθώσει να μακροημερεύσει. Ένα θυελλώδες ειδύλλιο του με την σύζυγο του ενός εκ των δύο βασιλέων της Σπάρτης Άγη, οδήγησε του Λακεδαίμονες στην άρση της εμπιστοσύνης τους προς το πρόσωπό του. Μάλιστα, πιθανότατα προσπάθησαν και να τον σκοτώσουν, αλλά ο ικανότατος Αλκιβιάδης τους ξέφυγε και βρήκε καταφύγιο στην αυλή του σατράπη Τισσαφέρνη.

Αλλάζοντας ξανά πλευρά, ο Αλκιβιάδης προσπάθησε και εν μέρει τα κατάφερε, να πείσει τον Τισσαφέρνη (που μέχρι τότε χρηματοδοτούσε αφειδώς τους Σπαρτιάτες) να σταματήσει να ενισχύει τους αντίπαλους της Αθήνας. Ο Αλκιβιάδης θεωρούσε ότι με τη βοήθεια του Τισσαφέρνη, θα μπορούσε να εξασφαλίσει την αμνήστευση του στην Αθήνα - όπου είχε καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο - και να αποκτήσει ξανά τη δύναμη που είχε στερηθεί. Με τη δύναμη των λόγων του κατάφερε όχι μόνο να χειριστεί τον Τισσαφέρνη, αλλά και να προσεγγίσει τους Αθηναίους που βρισκόταν με το στόλο στη Σάμο, στους οποίους πρότεινε να τον επαναφέρουν στην Αθήνα, εγκαθιστώντας παράλληλα ένα "αριστοκρατικό" πολίτευμα ή μια "περιορισμένη" δημοκρατία στην πόλη. Τους υποσχέθηκε άφθονο χρυσάφι από τα θησαυροφυλάκια του Τισσαφέρνη και τον περσικό στόλο του Αιγαίου - 147 τριήρεις - αν πετύχαιναν την ανάκλησή του.

Παρά τις αντιδράσεις κάποιων Αθηναίων (πρωτοστατούντος του Φρύνιχου) ο Αλκιβιάδης κατόρθωσε να πετύχει να κερδίσει ξανά την εύνοια των συμπολιτών του, οι οποίοι βρισκόταν στα όρια της απελπισίας μετά την καταστροφή της Σικελίας και με ισχυρές δυνάμεις Πελοπονησίων να κατέχουν την Δεκέλεια. Ωστόσο απέτυχε να κερδίσει και την ενεργή υποστήριξη του Τισσαφέρνη, που προτίμησε να παραμείνει ουδέτερος στην συνέχεια της εμφύλιας σύγκρουσης των Ελλήνων.

Αυτό κλόνισε την εμπιστοσύνη των Αθηναίων που συνωμοτούσαν με τον Αλκιβιάδη, όμως δεν τους εμπόδισε από το να προχωρήσουν με το σχέδιο τους και να εγκαθιδρύσουν ένα ολιγαρχικό καθεστώς σε αντικατάσταση της δημοκρατίας. Οι πράξεις του Αλκιβιάδη είχαν δημιουργήσει μία νέα πραγματικότητα ξανά, ωστόσο ο ίδιος παρέμενε μακριά από την Αθήνα και καταδικασμένος σε θάνατο.

Ένας αντίπαλος των "400", του νέου ολιγαρχικού πολιτεύματος της πόλης της Παλλάδας, ο Θρασύβουλος, ήταν εκείνος που έπεισε το εκστρατευτικό σώμα της Αθήνας στη Σάμο - το οποίο παρέμενε πιστό στη Δημοκρατία - να ψηφίσει υπέρ της επιστροφής του Αλκιβιάδη στην πόλη του. Ο Αλκιβιάδης είχε πετύχει το μισό στόχο του, αφού ακόμη η πόλη της Παλλάδας ήταν κλειστή για εκείνον. Ωστόσο η διόλου ευκαταφρόνητη αθηναϊκή δύναμη στη Σάμο θα μπορούσε να του προσφέρει το "όχημα" που χρειαζόταν για να επιστρέψει μετά δόξης και τιμής, όπως επιθυμούσε. Σύντομα εκλέχτηκε στρατηγός και λίγο μετά οι "400" ανατράπηκαν και ο Αλκιβιάδης είχε επιτέλους την ευκαιρία να επιστρέψει ξανά στην Αθήνα και να προσπαθήσει να διασώσει ότι ήταν δυνατό - ήδη οι τύχες του πολέμου έγερναν στην πλευρά της πελοποννησιακής συμμαχίας. Η επιστροφή του Αλκιβιάδη στην Αθήνα, έγινε μόλις το 407 π.Χ. μετά από κάποιες στρατιωτικές επιτυχίες του ως επικεφαλής του αθηναϊκού στόλου.
 

Ο ιδιοφυής πολιτικός είχε την ευκαιρία να δοξαστεί ξανά υπό τα αθηναϊκά όπλα. Στην Άβυδο και στη φερώνυμη ναυμαχία, ένα στρατήγημα του Αλκιβιάδη έφερε σε δεινή θέση τον πελοποννησιακό στόλο, που κατόρθωσε να αποφύγει την πλήρη καταστροφή μόνο χάρη στην βοήθεια ενός έτερου Πέρση σατράπη, του Φαρνάβαζου. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, ο Αλκιβιάδης κατόρθωνε να πείθει τους Αθηναίους για τη χρησιμότητα του, όχι τόσο ως στρατηγός, αλλά επειδή υποστήριζε ότι μπορεί να εξασφαλίσει βοήθεια από τους Πέρσες σατράπες της Μ. Ασίας. Ωστόσο κάποιοι μεταξύ των Αθηναίων άρχισαν να υποψιάζονται ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, υποψία η οποία επαληθεύτηκε πανηγυρικά, όταν ο Τισσαφέρνης συνέλαβε τον Αλκιβιάδη που είχε πάει να τον συναντήσει για να εξασφαλίσει περσική υποστήριξη.

Ο Αλκιβιάδης σύντομα απέδρασε, ωστόσο η θέση του πλέον ήταν επισφαλής. Η επόμενη νίκη του ήταν στην Κύζικο, όπου ένα ακόμη ευφυές στρατήγημά του παρέσυρε τον σπαρτιατικό στόλο σε ναυμαχία την οποία οι Αθηναίοι κέρδισαν πανηγυρικά, καταστρέφοντας το σύνολο σχεδόν του σπαρτιατικού στόλου. Σε αυτό το σημείο οι Σπαρτιάτες έσπευσαν να ζητήσουν ειρήνη από τους Αθηναίους, την οποία οι τελευταίοι αλαζονικά απέρριψαν. Θεωρούσαν ότι πλέον οι τύχες του πολέμου είχαν ξανά αλλάξει - έκαναν όμως τραγικό λάθος.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ

Οι στρατιωτικές και πολιτικές επιτυχίες του Αλκιβιάδη συνεχίζονταν. Στην Σελύμβρια κατόρθωσε να επιβάλλει ένα φιλοαθηναϊκό καθεστώς και να εντάξει στην πόλη στην αθηναϊκή συμμαχία, ενώ παρόμοια ήταν και η τύχη του Βυζαντίου. Μετά και από αυτήν την επιτυχία, που έδειχνε να σταθεροποιεί την αθηναϊκή κυριαρχία στην ευρύτερη περιοχή του Ελλησπόντου όπου είχε μεταφερθεί το θέατρο των επιχειρήσεων της εμφύλιας διαμάχης, ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στην Αθήνα, όπου έγινε δεκτός με τιμές από τους συμπολίτες του που λίγα χρόνια πριν τον είχαν καταδικάσει σε θάνατο.

Ότι είχε όμως χτίσει με τόση προσοχή και σωρεία νικών, γκρεμίστηκε εν μία νυκτί από την αποκοτιά του ύπαρχου του, του Αντίοχου, τον οποίο ο Αλκιβιάδης είχε αφήσει ως επικεφαλής του αθηναϊκού στόλου στη θέση του ενώ εκείνος προσπαθούσε να βοηθήσει στην πολιορκία της Φώκαιας. Στο Νότιο, ο Αντίοχος παρά τις ρητές διαταγές του Αλκιβιάδη, προσπάθησε να αντιμετωπίσει τον στόλο των Σπαρτιατών, που τώρα είχαν επικεφαλής τον ικανότατο Λύσανδρο. Ο Αντίοχος απέτυχε παταγωδώς, οι Αθηναίοι υπέστησαν πανωλεθρία, την οποία χρεώθηκε άδικα ο Αλκιβιάδης, που βρέθηκε για μία ακόμη φορά κατηγορούμενος. Οι Αθηναίοι αισθάνονταν προδομένοι, μάλλον από τις ίδιες τους τις προσδοκίες παρά από τον αμφίθυμο συμπατριώτη τους και του αφαίρεσαν την στρατηγία. Μαζί με τον Αλκιβιάδη εξέπεσαν των αξιωμάτων τους και οι τρεις ικανότεροι στρατιωτικοί διοικητές που διέθετε η Αθήνα, οι Θρασύβουλος, Κριτίας και Θηραμένης.

Ο Αλκιβιάδης δεν μπορούσε πλέον να παραμείνει στην Αθήνα. Μετέβη στην Θράκη, όπου κατοίκησε μόνιμα. Θα είχε μία τελευταία ευκαιρία να επανακάμψει, όταν ο αθηναϊκός στόλος ναυλοχούσε στην περιοχή Αιγός Ποταμοί. Προσέφερε τη βοήθεια του, δυνάμεις Θρακών (είχε παντρευτεί την κόρη ενός Θράκα ηγεμόνα) και σύστησε στους Αθηναίους στρατηγούς να βρουν ένα ασφαλέστερο αγκυροβόλιο, στη Σηστό. Οι προτάσεις του απορρίφθηκαν και λίγες μέρες αργότερα ο στόλος του Λύσανδρου θα κατέστρεφε τον αθηναϊκό και ουσιαστικά θα τερμάτιζε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Φοβούμενος ξανά για την ζωή του και ποθώντας ακόμη και σε αυτήν την ώρα να παίξει κυρίαρχο ρόλο στα ελληνικά πράγματα, ο Αλκιβιάδης κατέφυγε στον σατράπη Αρταξέρξη, τη βοήθεια του οποίου προσπάθησε να εξασφαλίσει ενάντια στην Σπάρτη. Οι Λακεδαίμονες όμως είχαν το νου τους και ήλθαν σε επαφή με τον Φαρνάβαζο, ο οποίος έστειλε δολοφόνους εναντίον του. Ενώ προετοιμαζόταν για να επισκεφθεί την αυλή του ίδιου του Μεγάλου Βασιλιά και να θέσει τις ρητορικές του ικανότητες στην υπέρτατη δοκιμασία τους, ο Αλκιβιάδης δολοφονήθηκε από τους άνδρες του Φαρνάβαζου.

Ήταν ένας άδοξος θάνατος για την πιο αινιγματική προσωπικότητα του αρχαίου κόσμου, έναν άνθρωπο που επηρέασε την αρχαία ιστορία όσο ελάχιστοι άλλοι.