Κοινωνική κατηγοριοποίηση και στερεότυπα

Τι είναι το στερεότυπο;
Με πολύ γενικούς όρους μπορούμε να πούμε ότι τα στερεότυπα είναι νοητικές αναπαραστάσεις των κοινωνικών ομάδων, για παράδειγμα, οι εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας για τις ομάδες. Αλλά ποια ακριβώς πληροφορία σχετικά με τις κοινωνικές ομάδες αναπαριστάται νοητικά στο στερεότυπο; Απ’ όσο μπορεί γνωρίζουμε, οι νοητικές αναπαραστάσεις των κοινωνικών ομάδων περιλαμβάνουν μέλη ομάδων, τυπικές συμπεριφορές, όλα τα είδη των αποδόσεων, συμπεριλαμβανομένων των προτιμήσεων και επίσης, τις τυπικές συμπεριφορές της ομάδας ή των μελών της ομάδας. Έτσι, ένα στερεότυπο εμπεριέχει τη γνώση του πώς είναι η ομάδα ή τα μέλη της ομάδας που εξετάζεται.

Πώς ορίζονται οι κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις;
Αυτές μπορούν να οριστούν ως η κοινωνική ταξινόμηση των ατόμων μέσα σε κοινωνικές ομάδες με έναν τρόπο που έχει σημασία για αυτόν που το αντιλαμβάνεται (Tajfel, 1972, van Knippenberg, 1984).

Κατά έναν τρόπο η κοινωνική κατηγοριοποίηση και τα στερεότυπα εφαρμόζονται σχεδόν ταυτόχρονα. Αυτό συμβαίνει γιατί τα άτομα που χρησιμοποιούν κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις για κάποιους, έχουν ήδη αναπτύξει και τις αντίστοιχες στερεοτυπικές αντιλήψεις για τους ίδιους ανθρώπους. Το αντίθετο συμβαίνει όταν τα άτομα έχουν στερεότυπα για κάποιους ανθρώπους, που έχουν εκ των προτέρων τοποθετήσει σε μια κοινωνική κατηγορία. Ένα παράδειγμα που κάνει την παραπάνω θεωρία κατανοητή είναι αυτό του χούλιγκαν. Οι χούλιγκαν θεωρούνται επιθετικοί. Η κοινωνική κατηγοριοποίηση «χούλιγκαν» μπορεί να αναγνωρίζεται προτού κάποιος χρησιμοποιήσει το στερεότυπο «επιθετικός».

Μελέτες που έχουν γίνει πάνω στα στερεότυπα και την κοινωνική κατηγοριοποίηση έχουν υιοθετήσει μια λειτουργική προσέγγιση ( Allport, 1954, Tajfel, 1969). Βλέπουν τις κοινωνικές κατηγορίες και τα στερεότυπα σαν γνωστικές δομές που δύσκολα μπορεί να αποφύγει κανείς στην καθημερινή κοινωνική ζωή του γιατί δίνουν την δυνατότητα να καταλάβει κανείς γρήγορα και με σχετική ακρίβεια τι συμβαίνει γύρω του. Βοηθούν δηλαδή, στην κατανόηση συνηθισμένων κοινωνικών καταστάσεων. Η έλλειψή τους, όπως υποστηρίζει και ο Sacks (1995), οδηγεί τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν πιο δύσκολους τρόπους για να ερμηνεύσουν τις πράξεις και τις προθέσεις των άλλων…

Αυτές λοιπόν οι γνωστικές δομές αρχικά καταδεικνύονται ως χρήσιμα εργαλεία για την κατανόηση των κοινωνικών συμβάντων. Η έμφαση λοιπόν δίνεται στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις και τα στερεότυπα περιγράφουν και εξηγούν την κοινωνική πραγματικότητα. Από την άλλη μεριά, οι κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις και τα στερεότυπα εξυπηρετούν τους γνωστικούς σκοπούς με το να βοηθούν το άτομο να κατασκευάσει μια ουσιαστική και με σημασία ερμηνεία των κοινωνικών γεγονότων. Αυτό ονομάζεται «γνωστική» λειτουργία του κοινωνικού κατηγορικού συστήματος. Και τα δύο είναι χρήσιμα με την έννοια ότι δίνουν τη δυνατότητα στα άτομα να λειτουργούν πραγματιστικά στο κοινωνικό τους περιβάλλον. Αυτή είναι η «πραγματική» λειτουργία του κοινωνικού κατηγορικού συστήματος. Και οι δύο λειτουργίες, γνωστική και πραγματική είναι μέρος της ίδιας διαδικασίας.

Πιστεύεται ότι η γνωστική λειτουργία των στερεοτύπων είναι πιο σημαντική από άλλες λειτουργίες, με την έννοια ότι οι άλλες λειτουργίες μπορεί να τίθενται μόνο επειδή οι κοινωνικές κατηγορίες και τα στερεότυπα χρησιμεύουν ως οχήματα για την κοινωνική γνώση. Για παράδειγμα, τα αποτελέσματα για τα στερεότυπα των ενδοομάδων και των εξωομάδων προέρχονται από το γεγονός ότι τα στερεότυπα μας λένε κάτι για τα χαρακτηριστικά των ομάδων και των μελών των ομάδων. Έτσι, τα στερεότυπα μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην θετική κοινωνική ταυτότητα του ατόμου επειδή παρέχουν γνώση για το πώς είναι οι ομάδες και τα μέλη τους.

Οι κοινωνικές κατηγορίες και τα στερεότυπα περιλαμβάνουν όλη την γκάμα των κοινωνικών ομάδων που μπορεί να συναντήσει κανείς ( π.χ. γυναίκες και άντρες, νέους και γέρους, λευκούς ή μαύρους κ.τ.λ.). Κάθε μια από αυτές τις κατηγορίες συνδέεται με στερεοτυπικές προσδοκίες. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι οι γέροι άνθρωποι μπορεί να περπατούν αργά, οι νοσοκόμες φροντίζουν τους αρρώστους, οι χούλιγκαν φωνάζουν, είναι επιθετικοί κτλ. Οι κοινωνικές κατηγορίες και τα στερεότυπα έχουν να κάνουν με την καθημερινή γνώση. Πότε όμως αυτά χρησιμοποιούνται; Οι Gilbert και Hixon (1991) αναφέρουν ότι η ενεργοποίηση των κοινωνικών κατηγοριών και η ενεργοποίηση των στερεοτύπων είναι αυτόματες διαδικασίες που ενεργοποιούνται όταν οτιδήποτε κάνουμε σε κάποια χρονική στιγμή απαιτεί κάποιες πληροφορίες. Η χρησιμοποίηση λοιπόν των στερεοτύπων σε κάποιες συνθήκες περισσότερο από κάποιες άλλες εξαρτάται από το πόσο τα χρειαζόμαστε για να αντιμετωπίσουμε ένα έργο.

Παρόλο που στην καθημερινή μας ζωή έχουμε στερεότυπα και κάνουμε ερμηνείες βασισμένοι σε αυτά , είναι λίγες οι φορές που κανείς καταλαβαίνει τη διαδικασία στην οποία εμπλέκεται και σκέφτεται κατά αυτόν τον τρόπο. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις θεωρίες που κρύβονται πίσω από τις αυτόματες σκέψεις μας ώστε να ερμηνεύουμε ορθότερα τον κόσμο μας και να μην οδηγούμαστε σε λάθος εκτιμήσεις βασισμένοι απλά στις στερεοτυπικές μας αντιλήψεις.