Οι φιλοσοφικές σχολές της αρχαίας Ελλάδας

Η δημιουργική φαντασία του ανθρώπου δημιούργησε ακριβώς εκείνους τους μύθους που ανταποκρινόταν στη φυσική εξέλιξη του μυαλού του. Συνεπώς οι μύθοι καταδείχνουν, ανάλογα με το θέμα τους, την ιστορική πορεία του ανθρώπου, αντανακλώντας το φυσικό του περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένου και των κοινωνικοπολιτικών του σχέσεων (σχέσεις παραγωγής κλπ).

Από το μύθο στο λόγο
Αν στις μέρες μας βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη καμπή, όπου η παγκοσμιοποίηση μας συνθλίβει κάτω από την ηγεμονία του ισχυρότερου, ο έκτος αιώνας πριν από τη χρονολόγησή μας ήταν η εποχή όπου η αρχαία Ελλάδα επιτελούσε την αποφασιστικότερη καμπή για ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Αν στις μέρες μας η ισχύς υπαγορεύεται από τη δύναμη του πλούτου που καθορίζει την αυθαιρεσία και το συμφέρον, την εποχή όπου η αρχαία Ελλάδα μεγαλουργούσε η ισχύς υπαγορευόταν από τη δύναμη του πνεύματος που καθόριζε η λογική και η σοφία.[1]

Όμως, ας πάμε αρκετά πιο πίσω. Ας μη φανεί υπερβολή ότι ακόμα και η θρησκεία ίσως στην Ελλάδα να γεννήθηκε. Ο ανιμισμός και ο τοτεμισμός είναι πρωτόγονες λατρείες που αποτελούν παγκόσμιο φαινόμενο, όμως κατά γενική ομολογία, δεν ήταν θρησκείες.

Οι ιεροπραξίες των Μάγων και Σαμάνων αποτελούν πράγματι μια αρχέγονη πηγή θρησκείας αλλά αυτή θα δημιουργηθεί μετά την τυπολατρία που είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της θρησκείας.

Πριν γεννηθεί η φιλοσοφία το στήριγμα της θρησκείας ήταν ο μύθος. Μέσα σε αυτόν βρίσκονταν όλες οι αρχαϊκές και οι πρωτόγονες αναμνήσεις του. Η παράδοση και οι ποιητές αντιμετωπίζοντας τη λήθη του χρόνου καχύποπτα εξασφάλισαν, πολύ σωστά, μια αλληγορική «ανάμνηση» που έφτασε σε μας σαν μύθος.

Η ανάμνηση της ιδέας μέσα από τις λαϊκές παραδόσεις, η επινόηση και η καταγραφή του μύθου, αντανακλά σαν προϊστορικό αφήγημα τα πρώτα στάδια ανάπτυξης της κοινωνίας. Σαν έκφραση της γνώσης βρίσκεται ακριβώς ένα στάδιο πριν τη φιλοσοφία και τη λογική (επιστήμη). Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο μύθος ή γενικά η μυθολογία στερείται λογικής. Έχει δική της λογική και αυτή βρίσκεται απλοϊκά καλυμμένη κάτω από το αρχαϊκό πέπλο της δικιάς της αντίληψης. Αντανακλά δηλαδή τη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα. Ο λαός και ο ποιητής θεωρώντας την αλληγορική αφηγηματική σαν πιο προσοδοφόρα για το πνεύμα, προκειμένου να αντιμετωπίσει τη λήθη του χρόνου, διαιώνισαν την πανάρχαια γνώση και εμπειρία στη μορφή του μύθου. Παράλληλα θέσπισαν κάποιες μέρες στον χρόνο που απέδιδαν τιμητικά ευχαριστίες στους θεούς ευεργέτες τους. Εκείνες οι μέρες ήταν μέρες γιορτής και ανάμνησης και ο μύθος είχε την τιμητική του. Αποτελούσε το θεωρητικό περιεχόμενο και την ουσία της γιορτής. Κοινωνοί της ιδέας ήταν όλοι οι πιστοί. Το πρακτικό μέρος όμως αναλάμβανε το ιερατείο, θεσπίζοντας τους τύπους (το τυπικό της γιορτής). Η τυπολατρία αυτή γέννησε τη θρησκεία.

Πολλά ιερατεία εκτός από το τυπικό μέρος, καθόρισε και Μυστική λατρεία όπου ο Μυσταγωγός πρόσφερε τη θρησκευτική εμπειρία στο μυούμενο (μύστη). Του πρόσφερε δηλαδή τη Μύηση. Αυτή η τυπολατρία γέννησε τις Μυστηριακές θρησκείες που έχουν την καταγωγή τους στις βλαστικές τελετές των μακρινών προγόνων τους. Την ανάμνηση εκείνη την προσφέρει ο μύθος.
Ο Ησίοδος είχε κάνει την εμφάνισή του κληροδοτώντας μας την Ελληνική Μυθολογία που φάνταζε σαν κήπος στολισμένος με πανέμορφα πνευματικά λουλούδια. Συμβολικά λουλούδια, που εξάπτουν τη φαντασία, ακονίζουν το πνεύμα και πληρώνουν την καρδιά με πλούσια συναισθήματα και αρετές και τον εγκέφαλο με λογική και ιδέες!

Η «Θεογονία» και το «Έργα και Ημέραι» είναι οι ζουμεροί καρποί της Ελληνικής μας παράδοσης. Είναι ο «πνευματικός οδηγός» των Ελλήνων, που με τον Ησίοδο παίρνει σάρκα και οστά. Η καταγωγή τους όμως χάνεται στο παρελθόν, τότε που ο εκπολιτιστής Έλληνας σοφός θα επιχειρήσει τη δημιουργία των θεών «κατ εικόνα και ομοίωσιν». Οι ανθρωπόμορφοι θεοί έκτοτε θα στολιστούν όχι μόνο με τις ανθρώπινες αρετές αλλά και με όλα τα ανθρώπινα ελαττώματα. Ο Άνθρωπος, ο Πλάστης των θεών, θα τους ντύσει με το μανδύα, όχι του υπερφυσικού, που δεν κατανοείται, αλλά του φανταστικού που μπορεί και να φανταστεί και να κατανοήσει. Θα τους κάνει Μεγάλους και Ωραίους, Σοφούς και Δυνατούς κάνοντας μετά ό,τι είναι δυνατό για να τους μοιάσει! Σαν μέτρο άλλωστε, ο Λογικός Έλληνας, πάντα τον άνθρωπο είχε. «Μέτρο πάντων άνθρωπος» έλεγαν οι Αρχαίοι Έλληνες ή όπως θα έλεγε και ο Καζαντζάκης στις μέρες μας «Έφεραν το θεό στην κλίμακα του ανθρώπου».

Μέσα από τα Ομηρικά έπη τα μεθυστικά ποιήματα της Ελληνικής παράδοσης, οι θεοί των Ελλήνων θα ενσαρκώσουν όλες τις χαρές και τις λύπες των δημιουργών τους! Ερωτεύονται, ερωτοτροπούν και καμιά φορά παρεκτρέπονται, επισύροντας την ποινή του Δία. Η Ειμαρμένη, αδυσώπητη σαν θείος και πανόπτης νόμος, «καθοδηγεί», χωρίς διακρίσεις, θεούς και ανθρώπους.
Η φαντασία του σοφού Έλληνα ανθρωποποιεί τους θεούς, η γνώση γιγαντώνεται και η Λογική διαπρέπει. Η Δελφική προσταγή «γνώθι σεαυτόν» δεν είναι απλά ένα απόφθεγμα του Σωκράτη, που θα το ακολουθήσουν λίγο πολύ όλοι οι μετέπειτα φιλόσοφοι, αλλά στην ουσία μια θεϊκή εντολή επινοημένη από τον ίδιο τον άνθρωπο που θέλει να γίνει θεός.

«Μάθε τι αξίζεις άνθρωπε και γίνε θεός του εαυτού σου» έλεγε ο πιο πάνω φιλόσοφος για τον οποίον ο Κικέρων έλεγε ότι «είχε κάνει τη φιλοσοφία να κατέβει απ΄ τον ουρανό στη γη».

Στην ουσία η Ελληνική μυθολογία ήταν γνωστή πολύ πριν τον Ησίοδο και τα Ομηρικά Έπη αρχαιότερα από τις αποδεκτά χαρακτηρισθείσες από το κατεστημένο χρονολογήσεις! Η γραπτή όμως εμφάνιση των πιο πάνω κειμένων, έγινε όταν ο μυθολογικός θησαυρός μετουσιώθηκε σε λογική σκέψη αποτελώντας τον συνεκτικό δεσμό της φυλής.

Με την εμφάνιση των πρώτων φιλοσόφων της Ιωνίας η μυθολογική θεώρηση εγκαταλείπεται και τη θέση της παίρνει η αναζήτηση των φυσικών εξηγήσεων. Τότε γεννήθηκε η φιλοσοφία που άλλαξε σιγά-σιγά τον κόσμο: η παρατήρηση, η αντικειμενική κοσμοθεώρηση και η επιστημονική γνώση έγιναν όπλα ισχυρά που καταπολέμησαν αποτελεσματικά την άγνοια το ψεύδος και τη δεισιδαιμονία! Δεν άλλαξαν όμως όλα έτσι ξαφνικά. Η Ελληνική σκέψη είχε πολύ δρόμο ακόμα μπροστά της μέχρι το ποιοτικό εκείνο άλμα που θα άλλαζε συθέμελα την πορεία του κόσμου, αν και ο σκοταδισμός του μεσαίωνα μας καθυστέρησε μερικούς αιώνες και μας δημιουργεί ακόμα και σήμερα προβλήματα…

Η Ελληνική μυθολογία θα παραμείνει ένα μνημειώδες λυρικό έργο για να ζωντανεύει για πάντα την ιερή μας παράδοση. Τα μυθικά πρόσωπα ενσαρκώνουν όλους τους ψυχολογικούς τύπους των ανθρώπων, ενώ η πληθώρα των συμβολισμών κρύβει πολλά μυστικά που όταν αποσυμβολιστούν αποκαλύπτουν την υπέρτατη γνώση από το πρότερο αλληγορικό τους νόημα. Η Ιωνία λοιπόν και συγκεκριμένα η Μίλητος ήταν η πόλη όπου η Ελληνική φιλοσοφική σκέψη θα κινηθεί «από το μύθο στο λόγο». Η ανάπτυξη αυτή βέβαια δεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη. Ούτε η πνευματική ανάπτυξη της Μιλήτου, θα υποστήριζα, ήταν μεμονωμένο τοπικό φαινόμενο. Λίγο-πολύ εκείνη τη χρονική περίοδο, η πνευματική ανάπτυξη άρχισε να εμφανίζεται και στη Μεγάλη Ελλάδα με την εμφάνιση της Ελεατικής σχολής, του Ομακοείου του Πυθαγόρα και άλλους.

Η λογική σχέση αιτίας και αποτελέσματος εκφράζει, ουσιαστικά, την υλιστική αντίληψη της νεογεννηθείσας φιλοσοφίας. Η αιτιοκρατική αυτή αντίληψη έθεσε την «πρώτη αρχή» σαν το αρχικό ερώτημα που έπρεπε να απαντήσει. Ο ορθολογισμός ήταν αυτός που χώρισε το μύθο από το λόγο, κάνοντας τους Έλληνες να ξεχωρίσουν από τους άλλους, που παρέμειναν πεισματικά δεμένοι στο άρμα της δεισιδαιμονίας. Όταν στις μέρες μας η επιστήμη αναδεικνύεται όχι μόνο σε παραγωγική δύναμη αλλά και σε σπουδαίο κοινωνικό θεσμό πρέπει καλά να γνωρίζουμε ότι ο θρίαμβος αυτός ανήκει ακριβώς σε αυτή την εποχή που ο άνθρωπος έθεσε τα θεμέλια της υλιστικής φιλοσοφίας.
Ήταν όμως η επιστήμη και η φιλοσοφία προνόμιο μόνο των Ελλήνων;

Για να το εκφράσουμε διαφορετικά, η επιστήμη και η φιλοσοφία έκαναν την εμφάνισή τους πρώτα στην Ελλάδα;
Να ένα ερώτημα που απασχολούσε τον άνθρωπο από τότε. Πάντα ήταν επίκαιρο και πολλές συζητήσεις έχουν γίνει πάνω στο θέμα αυτό. Από την εποχή του Πλάτωνα ακόμα βασάνιζε το ερώτημα, αν η επιστήμη και η φιλοσοφία ήταν προνόμιο των Ελλήνων ή των βαρβάρων. Από τότε λοιπόν υπήρχαν μερικές ενδείξεις ότι η αστρονομία αναπτύχθηκε στη Βαβυλώνα και τα μαθηματικά στην Αίγυπτο κι έτσι άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες φιλοσοφικές απόψεις. Ο Διογένης Λαέρτιος στους «Βίους φιλοσόφων» προλογίζει ότι το έργο της φιλοσοφίας μερικοί ισχυρίζονται πως έχει την καταγωγή του στους βαρβάρους (Α΄ 1). Στο έργο «Επινομίς» του Πλάτωνος (987e) δινόταν η εξήγηση ότι ναι μεν η αστρονομία και τα μαθηματικά έχουν την καταγωγή τους στην Ασία, οι Έλληνες όμως ό,τι πήραν από αυτούς το χειρίστηκαν καλλίτερα και το τελειοποίησαν.

Ο Θαλής λοιπόν και ο Αναξίμανδρος από τους Ίωνες και ιδιαίτερα ο Πυθαγόρας από τη Σάμο ταξίδεψαν στην Αίγυπτο και στη Βαβυλώνα, όπου μέσα από την απόκρυφη γνώση των ιερατείων, άντλησαν πολλές ιδέες.[2]

Ο Αριστοτέλης γράφει για την ενασχόληση του Αιγυπτιακού ιερατείου με τα μαθηματικά.[3] αν και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης στο πρώτο του βιβλίο για τους «Μύθους και τα έθιμα της Αιγύπτου», μας πληροφορεί ότι τα μαθηματικά δε θεωρούνταν απόκρυφη γνώση, γιατί εξυπηρετούσαν πρακτικές τους ανάγκες (Α 81), ενώ στο δεύτερο όπου γράφει για την ιστορία της Ασσυρίας, σημείωνε ότι η φιλοσοφία (επιστήμη) είναι αποτέλεσμα έρευνας μιας συγκεκριμένης κάστας, υπονοώντας σαφώς το ιερατείο.[4]

Εδώ βέβαια γεννιέται η απορία: μπορούσε κανείς να έχει πρόσβαση στα απόκρυφα συγγράμματα του ιερατείου αν δεν ήταν μυημένος σε αυτά; Και αν τελικά ήταν και είχε αυτή τη δυνατότητα, από πού οι Βαβυλώνιοι μάγοι και οι μυστικιστές Χαλδαίοι έφτασαν στη γνώση αυτή που ήταν άγνωστη στους Έλληνες; Μήπως ήταν παλαιότερα δάνεια που είχαν ξεχαστεί; Θα πει βέβαια κάποιος ότι αυτές είναι απλά υποθέσεις.

Όμως και πάλι γεννιέται, εύλογα, το ερώτημα: αν ό,τι έμαθαν οι σοφοί[5] μας (Θαλής, Αναξίμανδρος, Ηράκλειτος, Δημόκριτος κ.α.) το έμαθαν από τους Ασιάτες, γιατί η επιστήμη και η φιλοσοφία επικράτησε τελικά μόνο στην Ελλάδα;

Τώρα θα αναρωτηθεί κάποιος, γιατί η λέξη φιλοσοφία επικράτησε σε όλες τις γλώσσες με την ελληνική της ονομασία;[6]

Ποια ήταν η εξέλιξη των επιστημών και των φιλοσοφικών ιδεών στην Ασία, πέρα από τον ακράτητο στείρο μυστικισμό της, όπως τον ξέρουμε μέχρι τις μέρες μας;

Αν ο Θαλής έμαθε την αστρονομία από τους Βαβυλώνιους, πιστεύοντας ότι η γη μοιάζει με σανίδα που πλέει πάνω στο νερό[7], γιατί ο μαθητής του ο Αναξίμανδρος που ήταν μόλις 14 χρόνια νεώτερός του κατέληξε στο συμπέρασμα, ότι η γη βρίσκεται μετέωρη στο διάστημα χωρίς να ακουμπά πουθενά;

Ο Φιλόλαος (5ος αιώνας) μαθητής του Πυθαγόρα ήταν αυτός που έδωσε κίνηση στη σφαίρα της γης, ενώ μέχρι τότε έμενε ακίνητη στη μέση του σύμπαντος.

Ο Ηρακλείδης αργότερα (4ος αιώνας) έδωσε την περιστροφή της γης γύρω από τον άξονά της προσεγγίζοντας το ηλιοκεντρικό σύστημα.

Ο Αρίσταρχος (3ος αιώνας) έδωσε τη χαριστική βολή σε εκείνους που πίστευαν ότι οι Έλληνες διδάχτηκαν την αστρονομία τάχατες από τους Ασιάτες!

Ας έχουμε επίσης υπ’ όψιν μας ότι η επιστήμη δεν είναι στατική και δογματική, όπως είναι η απόκρυφη γνώση οποιουδήποτε ιερατείου. Η Ελληνική ιδέα ήταν (και είναι) ζωντανή, που όχι μόνο ζούσε αλλά και εξελισσόταν, από το δάσκαλο στο μαθητή, από εποχή σε εποχή, από χρόνο σε χρόνο και από μέρα σε μέρα.

«Οι Έλληνες χρειάστηκαν» γράφει ο Άρθουρ Καίσλερ «διακόσια πενήντα περίπου χρόνια για να προχωρήσουν από το Πυθαγόρειο στο ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου. Η Ευρώπη χρειάσθηκε το διπλό χρόνο για να κάνει την αντίστοιχη πρόοδο από το Γερβέτο στον Κοπέρνικο. Οι Έλληνες, μόλις παραδέχτηκαν τη γη σαν μια μετέωρη μπάλα, βάλθηκαν αμέσως να την κάνουν να κινείται. Ο Μεσαίωνας την πάγωσε βιαστικά στην ακινησία, στο κέντρο μιας αποξεραμένης κοσμικής ιεραρχίας».[8]

Αλήθεια, ποιος ήταν ο λόγος αυτού του πισωγυρίσματος;
Δεν χρειάζονται, οι εξηγήσεις πάνω στο θέμα αυτό. Όλοι γνωρίζουμε, πολύ καλά, τι συμβαίνει όταν αναγορεύουμε το μυστικισμό σε επιστήμη! Η γνώση των ιερατείων δεν είναι επιστήμη. Ο δρόμος του είναι μονόδρομος που οδηγεί στη δεισιδαιμονία.

Κάπως έτσι κινούνται οι ιδέες που το ανέμελο πέταγμά τους πολλές φορές διαδέχεται η απροσδόκητη πτώση, η καμπή και η παρακμή, σαν εκείνη του θεοσκότεινου μεσαίωνα. Όμως αυτό είναι θέμα που άπτεται άλλου κεφαλαίου.

Αν πάλι δεχτούμε ότι, τα ιερατεία, σαν πνευματικά κέντρα, διαφύλατταν κάποια γνώση που παρέμεινε κρυφή και απροσπέλαστη, δε βρέθηκε ποτέ ιερόσυλος να τα κοινοποιήσει; Και το ομακοείον του Πυθαγόρα ήταν μυστικό και απρόσβατο κι όμως ξέρουμε τόσα για τους Πυθαγόρειους.

Γιατί οι Βαβυλώνιοι δε δημιούργησαν σχολές και πνευματική ανάπτυξη;
Είναι επιβεβαιωμένο ότι οι Βαβυλώνιοι απλά επηρέασαν τη θρησκεία των Εβραίων. Όμως αν η κοσμοαντίληψη του Φερεκύδη ήταν τόσο μυστικιστική, αντιλαμβάνομαι ότι σίγουρα διδάχτηκε από το ιερατείο της Αιγύπτου και της Βαβυλώνας, όπως υποστηρίζει ο Ιώσηπος.[9] Να γιατί ο Σύριος συγγραφέας του «Περί φύσεως και θεών» φέρεται σαν θεολόγος από τον Αριστοτέλη[10] και όχι σαν φιλόσοφος. Μάλιστα διατείνεται ότι η διδασκαλία του μοιάζει με τη θεολογία των ιερέων του Ζωροάστρη!

Δεν είναι τυχαίο που ο Πυθαγόρας φέρεται σαν μαθητής του Φερεκύδη. Έτσι δικαιολογείται και ο δικός του μυστικισμός.

Ο Ιουλιανός στο έργο του «Κατά Γαλιλαίων»[11] γράφει «…την μελέτη των ουρανίων φαινομένων οι Έλληνες την τελειοποίησαν, ενώ οι πρώτες παρατηρήσεις είχαν γίνει από τους βαρβάρους στη Βαβυλώνα, και η μελέτη της γεωμετρίας, αφού ξεκίνησε με την καταμέτρηση της γης που γίνονταν στην Αίγυπτο, έφτασε να έχει τέτοια ανάπτυξη. Και η αριθμητική, ενώ άρχισε παλιά με τους Φοίνικες εμπόρους, για τους Έλληνες έγινε αφορμή για επιστημονική γνώση.»[12]

Ο Ιουλιανός φαίνεται να βρίσκεται κοντύτερα στην αλήθεια, αν και ανάμεσα στους Αιγυπτίους και Βαβυλώνιους τώρα μπλέκονται και οι Φοίνικες.

Ίσως είναι αλήθεια ότι οι πρώτες παρατηρήσεις να έγιναν από τους Βαβυλώνιους, η πρώτη απλή γεωμετρία να χρησίμευσε στους Αιγυπτίους και η πρώτη αριθμητική πράξη να εξυπηρέτησε τους Φοίνικες.

Οι Βαβυλώνιοι ποιμένες ήταν αυτοί που παρατηρούσαν τον ουρανό προσπαθώντας να μαντέψουν τι καιρό θα έκανε την επομένη, προκειμένου να προστατεύσουν τα κοπάδια τους.

Οι Αιγύπτιοι πράγματι καταμετρούσαν τη γη, που συχνά πλημμύριζε γύρω από το Νείλο και έπρεπε να αντιμετωπίζεται με διάφορα έργα, προστατεύοντας μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις, πόλεις και μνημεία. Εκεί άλλωστε εφάρμοσε και ο Θαλής[13] τη γεωμετρία του, προκειμένου να μετρήσει το ύψος της πυραμίδας από τη σκιά της.

Οι Φοίνικες συνήθως χρησιμοποιούσαν αριθμητικές πράξεις, από ανάγκη, αφού στην πλειονότητά τους ήταν έμποροι ναυτικοί.

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς θα ζήλευαν την παρατήρηση του Ιουλιανού που καταδείχνει παραδειγματικά το λόγο που αναγκάζει τον άνθρωπο να αναπτύξει τις παραγωγικές του δυνάμεις. Οι τελευταίες, είναι αλληλένδετες με την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου.

Δεν χωρά αμφιβολία, λοιπόν, ότι οι Χαλδαίοι ήταν καιροσκόποι, οι Αιγύπτιοι σίγουρα δεν μπορούσαν να μετρήσουν το ύψος των πυραμίδων τους και οι Φοίνικες, την αριθμητική τους, την χρησιμοποιούσαν μόνο για να μετρούν τα τόπια των πορφυρών υφασμάτων τους.

Σε λίγα χρόνια οι Έλληνες σοφοί θα ασχολούνται με το Πυθαγόρειο θεώρημα, την Ευκλείδειο γεωμετρία και το ηλιοκεντρικό πλανητικό σύστημα του Αρίσταρχου! Η φιλοσοφία των Ελλήνων θα βάλει τις βάσεις της επιστημονικής σκέψης και παρατήρησης. Μέσα από το δημοκρατικό αντίλογο των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών και εφοδιασμένη με τις απαραίτητες επιστημονικές γνώσεις, θα βάλει τα θεμέλια του πανανθρώπινου πολιτισμού μας!

Οι φιλοσοφικές σχολές
Η γέννηση της φιλοσοφίας, όπως είδαμε, ήταν αποτέλεσμα κοινωνικής ανάγκης, που συνέπεσε ιστορικά με την εμφάνιση της πρώτης υποτυπώδους μορφής επιστημονικής γνώσης. Αυτός είναι ο λόγος που οι υλιστές φιλόσοφοι -φυσικοί τότε- εμφανίστηκαν πρώτοι. Μην μπορώντας όμως να βρουν απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα, προσπάθησαν να τα προσεγγίσουν έστω και με την απλοϊκή τους λογική.

Στην μετέπειτα εμβάθυνση της λογικής αυτής και μέσα από το διάλογο και αντίλογο, έκαναν την εμφάνισή τους κι άλλες σχολές (φιλοσοφικές θεωρίες και ρεύματα). Αλλά και οι ίδιες οι σχολές συνέχισαν να εξελίσσονται γιατί το εμπειρικό υλικό που χρόνο με το χρόνο συσσωρευόταν, δημιούργησε όλο και περισσότερες αντιθέσεις, ακόμα και ανάμεσα στο δάσκαλο και το μαθητή.

Ο εκλεκτισμός αργότερα και ο θρησκευτικός συγκρητισμός στη συνέχεια, δημιούργησαν μεγαλύτερα προβλήματα στις σχολές, όπου οι διαφορές έγιναν εντονότατες. Μεταξύ Πλατωνιστών και Νεοπλατωνιστών, Πυθαγορείων και Νεοπυθαγορείων ή Στωικών και Νεοστωικών οι διαφορές, όπως θα περίμενε κανείς, έπρεπε να είναι μικρές, αλλά τουναντίον οι διαφορές είναι μεγάλες και η σχέση τους, ελάχιστη. Ο εκλεκτισμός προσπάθησε να συμφιλιώσει τις αντιθέσεις, αλλά κατά περίεργο τρόπο, αντί να τις εξαφανίσει τις μεγέθυνε ακόμα περισσότερο. Οι φιλόσοφοι πνίχτηκαν στην λεπτομέρεια. Έτσι χρόνο με το χρόνο η εμπειρική γνώση αύξανε και γινόταν πολύχρωμη. Για να μην αναφερθώ στους κάθε λογής φιλοσοφίσκους και αγύρτες που διαστρέβλωναν, προσβάλλοντας το φιλοσοφικό τρίβωνα, με άλογες και ανόητες ιδέες.

Ο Λουκιανός τον 2ο αιώνα σατίρισε τέτοιους «φιλοσόφους» στα έργα του «Δημοπρασία Βίων» όπου πούλαγε φιλοσοφικούς βίους και δοξασίες με ευτελές αντίτιμο λίγων οβολών και στο «Αλιείς ή Αναζήσαντες» όπου αλιεύει φιλοσόφους. Τους μεν αγαθούς στεφανώνει τους δε φαύλους στιγματίζει, σφραγίζοντάς τους με έγκαυμα που παριστά αλώπεκα ή πίθηκο!

Αναφερόμενοι στο Λουκιανό, εκεί που θα έπρεπε να σταθούμε είναι στο έργο του «Ερμότιμος ή για τα Φιλοσοφικά Δόγματα» όπου ο Λικίνος φέρεται να συζητά με ένα μαθητή της Στωικής φιλοσοφίας, τον Ερμότιμο. Προβληματίζονται και οι δυο ποια φιλοσοφική σχολή έπρεπε να ακολουθήσουν. Ήδη ο Λικίνος απέρριψε την προτροπή του Ερμότιμου για τη Στωική φιλοσοφία, λέγοντας «προτού να γνωρίσει κανένας ποιο είναι το αληθινό φιλοσοφικό δόγμα, δεν πρέπει να διαλέγει κανένα, διαφορετικά αυτό θα ήταν περιφρόνηση για όλα τα άλλα».
Ο πλουραλισμός εδώ κυριαρχεί.

Γιατί όμως η ανθρώπινη σκέψη έπρεπε να χωριστεί σε τόσες σχολές; Τι ανάγκασε τη φιλοσοφία να κατακερματιστεί σε τόσα και διαφορετικά δόγματα;[14] Την απάντηση στο ερώτημα αυτό την δίνει η ίδια η φιλοσοφία. Αυτό που ανάγκασε την φιλοσοφία να χωριστεί σε δυο βασικά στρατόπεδα ήταν η αντίληψη της σχέσης του Είναι και της Νόησης, του Είναι και της συνείδησης ή καλύτερα η αντίληψη ανάμεσα στο υπαρκτό και το ιδεατό. Το ζήτημα, λοιπόν, ανάμεσα στη σχέση του Είναι και της νόησης ονομάστηκε βασικό ζήτημα της φιλοσοφίας. Η λύση στο πρόβλημα αυτό καθορίζει και την φιλοσοφική αντίληψη για τη φύση, την κοινωνία και τον άνθρωπο. Με λίγα λόγια, από τη λύση αυτού του προβλήματος εξαρτάται και η ερμηνεία όλων των άλλων προβλημάτων. Η πάλη μεταξύ υλισμού και ιδεαλισμού επίσης είναι η κινητήρια δύναμη της φιλοσοφικής σκέψης και νομοτέλεια της ιστορικής της πορείας. Να γιατί ο φιλόσοφος και γενικά ο άνθρωπος ωριμάζει μέσα στην κοινωνική πάλη και στις αντιθέσεις που η ίδια δημιουργεί.

Ο Υλισμός θεωρεί τον κόσμο μας καθοριστικό, θεμελιακό και πρωτεύοντα, τη δε συνείδηση, τη σκέψη και το πνεύμα δευτερεύοντα. Συνεπώς η ύλη προηγείται, ενώ η συνείδηση σαν δευτερεύων παράγοντας είναι προϊόν εξέλιξης της ύλης. Η συνείδηση είναι η ιδεατή αντανάκλαση του υλικού κόσμου (ανθρώπινος εγκέφαλος) και στον άνθρωπο χρησιμεύει σαν μέσο για να τον ερμηνεύει, γι’ αυτό είναι αδιανόητο να νοηθεί αποσπασμένη από τον εγκέφαλο που την γεννά. Οι υλιστές φιλόσοφοι δέχονται ότι τον κόσμο μας δεν τον δημιούργησε κανένας. Είναι αιώνιος (αΐδιος) και απειρόμορφος και ό,τι υπάρχει γύρω του υπάρχει αντικειμενικά και ανεξάρτητα από αυτόν.

Στον Ιδεαλισμό η ιδέα, η σκέψη, η συνείδηση, το πνεύμα και ο θεός είναι το καθοριστικό, το θεμελιακό και το πρωτεύον. Ο κόσμος μας, η φύση, η ύλη παράγονται ή εξαρτούνται από τη συνείδηση, το πνεύμα και το θεό. Οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι δέχονται ότι τον κόσμο μας τον δημιούργησε το πνεύμα, το ιδεατό[15] δηλαδή ο θεός (εν αρχή ην ο λόγος).

Όμως το τοπίο με το διαχωρισμό αυτό ξεκαθάρισε με τον Διαφωτισμό (Χέρντερ, Χέγκελ, Φώερμπαχ, Μάρξ, Ένγκελς). Οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι ήταν Υλοζωιστές[16] δεχόμενοι ότι δεν υπάρχουν σύνορα ανάμεσα στα έμβια και άβια στοιχεία της φύσης.[17]

Η υλιστική φιλοσοφία σαν «επιστήμη της φύσης» στον αρχαίο κόσμο, όπως έχουμε πει πιο πάνω, χρησιμοποιούσε τον όρο «φυσιολογία» ίσως ετυμολογικά από τη λέξη «φύση» και «φύομαι» που σημαίνει αδύομαι στο φως! Οι πρώτες οντολογικές ουσίες, άλλωστε, το προδίδουν αυτό, όπως τα «ριζώματα» του Εμπεδοκλή και τα «σπέρματα» του Αναξαγόρα. Έτσι λοιπόν, στην υλιστική φιλοσοφία η ύλη είναι η βάση όλων των πραγμάτων και φαινομένων του κόσμου. Απαιτεί συνεπή Μονισμό[18] και απορρίπτει τη δημιουργία του κόσμου και συνεπώς το θεό. Από την άλλη, ο ιδεαλισμός, σαν ουσία του κόσμου δέχεται την θεϊκή θέληση, σαν απόλυτο πνεύμα ή ακόμα και την ανθρώπινη συνείδηση αποκομμένη από τον ανθρώπινο εγκέφαλο, θεοποιημένη σαν «παγκόσμια συνείδηση». Οι τάσεις αυτές εκφράσθηκαν διαφορετικά σε κάθε φιλόσοφο, όμως καθόρισαν και την βάση στην φιλοσοφική τους θεώρηση.

Να πού ευθύνεται ο διαφορετικός προσανατολισμός της κάθε σχολής! Οι πρώτοι φιλόσοφοι μπορεί να μην καθόρισαν, από τότε, επακριβώς τα όρια και οριοθετώντας τα φιλοσοφικά τους στρατόπεδα, όμως η φιλοσοφική τους θεώρηση πήρε διαφορετικό δρόμο, διαφοροποιώντας τις σχολές μεταξύ τους. Αυτός είναι ο λόγος που η ιδεαλιστική θεώρηση του Πλάτωνα, παρόλο ότι ακολούθησε παράλληλη πορεία με το Δημόκριτο και αργότερα με τον Επίκουρο, δε συναντήθηκαν ποτέ. Η υλιστική θεώρηση είναι ασυμβίβαστη με την ιδέα της ύπαρξης του θεού και αν επιχειρηθεί ποτέ, δημιουργεί υβριδική[19] φιλοσοφία.

Μετά την ελληνιστική περίοδο δυστυχώς η ελληνική σκέψη διαποτισμένη με την οξειδωμένη μεταφυσική της Ανατολής και με ακράτητο δογματισμό θα στηρίξει την ιδέα της νέας θρησκείας (χριστιανισμός), έχοντας βαθιά θεμέλια στον ιδεαλισμό.
Ας επιχειρήσουμε όμως το διαχρονικό αυτό ταξίδι στην αρχαία διανόηση. Στο ταξίδι αυτό θα κάνουμε τόσες στάσεις όσες θα χρειασθούν, ώστε να κατανοήσουμε τι ήταν εκείνο που διαστρέβλωσε τις αιώνιες αλήθειες, ώστε να μπούμε στο τούνελ του σκοταδισμού, ξεχνώντας, προκλητικά θα έλεγα, την πνευματικά ένδοξη διαδρομή της ελληνικής σκέψης.

Δεν είναι τυχαίο που ο Μεσαίωνας σήμερα χαρακτηρίζεται σαν πνευματικός παγετώνας που νέκρωσε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
Οι νέες δεισιδαίμονες ιδέες των ανατολικών αποκαλυπτικών θρησκειών, ρίχνοντας βαριά τη σκιά πάνω στις διωγμένες πια ελληνικές («ειδωλολατρικές») απόψεις των λίγων εναπομεινάντων φιλοσόφων τους θα κυριαρχήσουν τουλάχιστον για χίλια χρόνια.

Τον δέκατο πέμπτο και δέκατο έκτο αιώνα, επιστρέφοντας στην κλασική ομορφιά, η αίσθηση της ανθρώπινης κλίμακας αναγεννήθηκε, απομακρύνοντας το θεϊκό μεγαλείο από την κακόγουστη αισθητική του μεσαίωνα. Το παγερό θεοκρατικό καθεστώς αντικαταστάθηκε από τις νέες ουμανιστικές αξίες. Ο Ουμανισμός, η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός είναι στροφή προς τον άνθρωπο και τη χαρά της ζωής. Η γη δεν είναι κοιλάδα δακρύων και πόνου στην οποία ο άνθρωπος ζει την ενοχή της αμαρτίας και το φόβο της τιμωρίας. Η γη από κόλαση, στη συνείδηση του ανθρώπου, μετατρέπεται σε παράδεισο, κάνοντας επαναστατική τομή στη σκέψη και την ηθική.

Ο 17ος αιώνας ήταν ο αιώνας των φώτων και της λογικής που έριξε άπλετο φως στο σκοτάδι της άγνοιας καταδικάζοντας κάθε μορφή δεισιδαιμονίας και προκατάληψης. Διοχέτευσε στην πράξη την ελευθερία της σκέψης, έτσι όπως αρχικά εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα με το κίνημα της σοφιστικής. Ο διαφωτισμός σαν ορθολογικό κίνημα, ήρθε σε ρήξη με το θρησκευτικό ανορθολογισμό, προσεγγίζοντας την υλιστική κατανόηση της φύσης και της κοινωνίας, ανατρέποντας το εκκλησιαστικό κατεστημένο και το απαρχαιωμένο φεουδαρχικό σύστημα εξουσίας.

Συμφιλιώνοντας τον άνθρωπο με τη φύση, και ωθώντας τον να ανακαλύψει τους φυσικούς νόμους της, τον απελευθέρωσε τοποθετώντας τον μέσα της σαν υποκείμενο, με ελεύθερη θέληση και προοπτική, κάνοντας το εκκρεμές του πολιτισμού ελεύθερα να αυτοταλαντωθεί και πάλι, χωρίς φραγμούς. Χωρίς το φόβο της τιμωρίας, ανακαλύπτοντας ότι η ελπίδα του μέλλοντος δεν εκπορεύεται πια από το θεό αλλά από τις δυνατότητες που έχει ο άνθρωπος να αναπτυχθεί μόνος του, ελεύθερα και ενάντια στη δεσποτική τυραννία της Εκκλησίας.

Για να φτάσει όμως κανείς να αλλάξει τα κακώς κείμενα του Συστήματος, πρέπει πρώτα να αλλάξει ο ίδιος. Η πρώτη επανάσταση γίνεται στο μυαλό με αντίπαλο τις ιδέες του παρελθόντος. Αντίπαλοι είμαστε εμείς. Ο αληθινός αγωνιστής, ο πραγματικός ήρωας, είναι αυτός που ξεπερνά τον εαυτό του! Υπάρχει άραγε πιο τρανταχτό παράδειγμα από την επανάσταση που έκαναν αυτοί που αντιστάθηκαν στις αφύσικες και παράλογες ιδέες της Εκκλησίας, όταν αυτή κατείχε και την εξουσία και τη ρομφαία; Υψώνοντας το ανάστημά τους μέσα στις φλόγες της Ιερής Εξέτασης, εκείνοι οι πραγματικοί ήρωες, διακήρυξαν με παρρησία τα πιστεύω τους, φωτίζοντας με τη λάμψη της μακάβριας φωτιάς τα σκοτάδια μιας κάστας ανθρωπάριων που τόσο μίσησαν τη ζωή και τον άνθρωπο. Ο αγώνας τους γονιμοποίησε τις μέλλουσες γενιές που έριξαν τις ρίζες της γνώσης τους στην τέφρα εκείνων των μαρτύρων που αψήφησαν το θάνατο, θυσιάζοντας τη ζωή τους στον αγώνα για την αλήθεια και την πρόοδο. Τέτοια είναι η δύναμή του νου. Με την βοήθεια της φιλοσοφίας και της λογικής μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο!


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Έχοντας φυσικά πάντα υπ’ όψιν και το κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα της δουλοκτησίας, όμως στη μελέτη αυτή παρακάμπτουμε το αγκάθι των ταξικών αντιθέσεων, το οποίο την εποχή εκείνη οι Αρχαίοι Έλληνες ήταν αδύνατο να ξεπεράσουν.
[2] Και ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι οι Έλληνες τη γεωμετρία την έμαθαν από τους Αιγυπτίους και την αστρονομία από τους Βαβυλώνιους.
[3] «Μετά τα Φυσικά» Ι 981b, 26.
[4] Βλέπε Β 24 και 29.
[5] Την εποχή εκείνη οι φιλόσοφοι λέγονταν σοφοί και σοφιστές και οι υλιστές φιλόσοφοι λέγονταν Φυσιολόγοι ή Φυσιοκράτες. Πρώτη φορά η λέξη φιλόσοφος, με την έννοια που της δίνουμε σήμερα, αναφέρεται στους διάλογους του Ηρακλείδη για τον Πυθαγόρα, 4ος αιώνας. Με την πλατειά της έννοια την βρίσκουμε και σε ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (35), όπου «φιλόσοφος» νοείται αυτός που έχει μια πλατειά γνώση σχεδόν για κάθε τι.
[6] Για το θέμα αυτό βλέπε και Διογένη Λαέρτιο Προοιμίων Α΄4.
[7] Αριστοτέλης «Περί Ουρανού» Β 294a, 29.
[8] Άρθουρ Καίσλερ «Οι Υπνοβάτες», σελ. 69 Εκδόσεις Χατζηνικολή.
[9] Βλέπε «Κατ’ Απίωνος» Α΄ 2. 14.
[10] «Μετά τα Φυσικά» XI 6, 1071b, 26 και XIII 4 1091b, 1.
[11] Ο πρωτότυπος τίτλος του έργου. Στη νεοελληνική αποδόθηκε «Κατά Χριστιανών».
[12] Ιουλιανός «Κατά Χριστιανών» (178b) Εκδόσεις Θύραθεν Επιλογή.
[13] Στη Μίλητο ο Θαλής έφτιαξε το διαστημόμετρο που μετρούσε την απόσταση των πλοίων από την ανοιχτή θάλασσα μέχρι το λιμάνι.
[14] Δόγμα: η συστηματοποιημένη διδασκαλία, η αναφερόμενη στις Φιλοσοφικές σχολές της Αρχαίας Ελλάδας. Ξέχωρη έννοια και διαφοροποιημένη από το θρησκευτικό δόγμα που εκφράζει ακλόνητη γνώμη, αναπόδειχτη αλήθεια, χωρίς εμπειρική θεμελίωση και έλεγχο πρακτικής.
[15] Αυτό που υπάρχει μόνο σαν ιδέα, το ιδεώδες, το φανταστικό.
[16] Σαν όρος βέβαια καθιερώθηκε από τον Ραλφ Κέντγουορθ (1617-1688) δέκα χρόνια πριν το θάνατό του, χαρακτηρίζοντας τις θεωρίες της φιλοσοφίας της φύσης, αν και ο ίδιος υποστηρίζοντας την σπιριτουαλιστική θεωρία του κόσμου, βρισκόταν ακριβώς στο αντίθετο φιλοσοφικό στρατόπεδο.
[17] Ακριβώς το αντίθετο χαρακτηρίζεται από τον Βιταλισμό που διαχωρίζει την «ζωτική δύναμη» από την απλή φυσικοχημική ύλη.
[18] Φιλοσοφική αρχή που δέχεται, την πολυμορφία των φαινομένων του κόσμου μόνο από μια ουσία, σε αντιδιαστολή προς τον Δυϊσμό που δέχεται δύο ή του πλουραλισμού που δέχεται πολλές. Η πιο συνεπής μορφή μονισμού είναι ο διαλεκτικός υλισμός που δέχεται ότι η πολυμορφία των φαινομένων της φύσης, της κοινωνίας και της ανθρώπινης συνείδησης είναι αποτέλεσμα εξελικτικής πορείας.
[19] Από τη λέξη ύβρις, ασέλγεια. Νοθευμένη φιλοσοφία.