ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1392b-1393a)

Εἰ δὲ γέγονεν, ἐκ τῶνδε σκεπτέον. πρῶτον μὲν γάρ, εἰ τὸ ἧττον γίγνεσθαι πεφυκὸς γέγονεν, γεγονὸς ἂν εἴη καὶ τὸ μᾶλλον. καὶ εἰ τὸ ὕστερον εἰωθὸς γίγνεσθαι γέγονεν, καὶ τὸ πρότερον γέγονεν, οἷον εἰ ἐπιλέλησται, καὶ ἔμαθέ ποτε τοῦτο. καὶ εἰ ἐδύνατο καὶ ἐβούλετο, πέπραχε· πάντες γάρ, ὅταν δυνάμενοι βουληθῶσι, πράττουσιν· ἐμποδὼν γὰρ οὐδέν. ἔτι εἰ ἐβούλετο καὶ μηδὲν τῶν ἔξω ἐκώλυεν, καὶ εἰ ἐδύνατο καὶ ὠργίζετο, καὶ εἰ ἐδύνατο καὶ ἐπεθύμει· ὡς γὰρ ἐπὶ τὸ πολὺ ὧν ὀρέγονται, ἂν δύνωνται, ποιοῦσιν, οἱ μὲν φαῦλοι δι᾽ ἀκρασίαν, οἱ δ᾽ ἐπιεικεῖς ὅτι τῶν ἐπιεικῶν ἐπιθυμοῦσιν. καὶ εἰ ἔμελλε γίγνεσθαι, καὶ ποιεῖν· εἰκὸς γὰρ τὸν μέλλοντα καὶ ποιῆσαι. καὶ εἰ γέγονεν ὅσα ἢ πέφυκε πρὸ ἐκείνου ἢ ἕνεκα ἐκείνου, οἷον εἰ ἤστραψε, καὶ ἐβρόντησεν, καὶ εἰ ἐπείρασε, καὶ ἔπραξεν. καὶ εἰ ὅσα ὕστερον πέφυκε γίγνεσθαι ἢ οὗ ἕνεκα γίγνεται γέγονε, καὶ τὸ πρότερον καὶ τὸ τούτου ἕνεκα γέγονεν, οἷον εἰ ἐβρόντησε, καὶ ἤστραψεν, καὶ εἰ ἔπραξεν, ἐπείρασεν. ἔστι δὲ τούτων ἁπάντων τὰ μὲν ἐξ ἀνάγκης τὰ δ᾽ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ οὕτως ἔχοντα. περὶ δὲ τοῦ μὴ γεγονέναι φανερὸν ὅτι ἐκ τῶν ἐναντίων τοῖς εἰρημένοις.

[1393a] Καὶ περὶ τοῦ ἐσομένου ἐκ τῶν αὐτῶν δῆλον· τό τε γὰρ ἐν δυνάμει καὶ ἐν βουλήσει ὂν ἔσται, καὶ τὰ ἐν ἐπιθυμίᾳ καὶ ὀργῇ καὶ λογισμῷ μετὰ δυνάμεως ὄντα, ταῦτα καὶ ἐν ὁρμῇ τοῦ ποιεῖν ἢ μελλήσει ἔσται· ὡς γὰρ ἐπὶ τὸ πολὺ γίγνεται μᾶλλον τὰ μέλλοντα ἢ τὰ μὴ μέλλοντα. καὶ εἰ προγέγονε ὅσα πρότερον πέφυκε γίγνεσθαι, οἷον εἰ συννεφεῖ, εἰκὸς ὗσαι. καὶ εἰ τὸ ἕνεκα τούτου γέγονε, καὶ τοῦτο εἰκὸς γενέσθαι, οἷον εἰ θεμέλιος, καὶ οἰκία.

Περὶ δὲ μεγέθους καὶ μικρότητος τῶν πραγμάτων καὶ μείζονός τε καὶ ἐλάττονος καὶ ὅλως μεγάλων καὶ μικρῶν ἐκ τῶν προειρημένων ἡμῖν ἐστιν φανερόν. εἴρηται γὰρ ἐν τοῖς συμβουλευτικοῖς περί τε μεγέθους ἀγαθῶν καὶ περὶ τοῦ μείζονος ἁπλῶς καὶ ἐλάττονος, ὥστε ἐπεὶ καθ᾽ ἕκαστον τῶν λόγων τὸ προκείμενον τέλος ἀγαθόν ἐστιν, οἷον τὸ συμφέρον καὶ τὸ καλὸν καὶ τὸ δίκαιον, φανερὸν ὅτι δι᾽ ἐκείνων ληπτέον τὰς αὐξήσεις πᾶσιν. τὸ δὲ παρὰ ταῦτα ἔτι ζητεῖν περὶ μεγέθους ἁπλῶς καὶ ὑπεροχῆς κενολογεῖν ἐστιν· κυριώτερα γάρ ἐστιν πρὸς τὴν χρείαν τῶν καθόλου τὰ καθ᾽ ἕκαστα τῶν πραγμάτων.

Περὶ μὲν οὖν δυνατοῦ καὶ ἀδυνάτου, καὶ πότερον γέγονεν ἢ οὐ γέγονεν καὶ ἔσται ἢ οὐκ ἔσται, ἔτι δὲ περὶ μεγέθους καὶ μικρότητος τῶν πραγμάτων, εἰρήσθω ταῦτα.

***
Το αν έγινε κάτι, πρέπει να εξετάζεται από τις ακόλουθες σκοπιές: Πρώτα πρώτα: αν έγινε αυτό που κατά τον κανόνα της φύσης έχει λιγότερες πιθανότητες να γίνεται, θα μπορούσε να γίνει και αυτό που κατά τον κανόνα της φύσης έχει περισσότερες πιθανότητες να γίνεται. Επίσης: αν έγινε αυτό που το κανονικό είναι να γίνεται ύστερα από κάποιο άλλο, τότε έγινε και το προηγούμενό του· αν, λ.χ., κάποιος ξέχασε κάτι, θα πει ότι κάποτε το είχε μάθει. Επίσης: αν ήθελε και μπορούσε να κάνει κάτι, θα πει ότι το έκανε· γιατί όλοι οι άνθρωποι, όταν στην ικανότητά τους να κάνουν κάτι προστεθεί και η θέλησή τους να το κάνουν, το κάνουν, αφού, στην πραγματικότητα, δεν τους εμποδίζει τίποτε. Το ίδιο και στην περίπτωση που το άτομο ήθελε να κάνει κάτι και δεν υπήρχε κανένα εξωτερικό εμπόδιο· επίσης, αν είχε τη δυνατότητα και ήταν οργισμένος, όπως επίσης αν, έχοντας τη δυνατότητα, κατεχόταν από ζωηρή επιθυμία· γιατί τις πιο πολλές φορές οι άνθρωποι κάνουν —εφόσον έχουν τη δυνατότητα— αυτά για τα οποία έχουν ζωηρή επιθυμία: τα χαμηλότερου ηθικού επιπέδου άτομα από έλλειψη αυτοκυριαρχίας, τα καθωσπρέπει άτομα επειδή οι επιθυμίες τους είναι για καθωσπρέπει πράγματα. Επίσης αν κάτι ήταν στο σημείο να γίνει, καθώς και αν κάποιος ήταν στο σημείο να το κάνει· γιατί είναι φυσικό, ένα πρόσωπο που βρισκόταν πολύ κοντά στο να κάνει κάτι, να το έχει κάνει. Επίσης αν έγιναν όλα εκείνα που κατά τον κανόνα της φύσης γίνονται πριν από αυτό ή ενόψει αυτού· π.χ. αν άστραψε, θα πει ότι βρόντηξε επίσης, και αν κάποιος έκανε την απόπειρα να κάνει κάτι, θα πει ότι το έκανε. Επίσης: αν έγιναν όλα εκείνα που κατά τον κανόνα της φύσης γίνονται ύστερα από κάτι ή αποτελούν το αποτέλεσμά του, θα πει ότι έγινε και αυτό που προηγείται ή αποτελεί την αιτία τους· π.χ. αν βρόντηξε, θα πει ότι άστραψε επίσης, και αν κάποιος έκανε κάτι, θα πει ότι έκανε πιο μπροστά την απόπειρα να το κάνει. Σε άλλες από αυτού του είδους τις περιπτώσεις η σχέση που επισημάναμε είναι υποχρεωτικά αυτή που είπαμε, σε άλλες όμως είναι έτσι τις περισσότερες φορές.

Όσο για το ότι κάτι δεν έγινε, είναι φανερό ότι τα σχετικά επιχειρήματα θα πρέπει να αντλούνται από τα αντίθετα αυτών που είπαμε.

[1393a] Γι᾽ αυτό, τώρα, που πρόκειται να συμβεί στο μέλλον: είναι φανερό ότι θα χρησιμοποιηθούν τα ίδια συλλογιστικά σχήματα: α) αυτό για το οποίο υπάρχει και η ικανότητα και η θέληση, δεν μπορεί παρά να συμβεί· β) θα συμβούν επίσης αυτά για τα οποία υπάρχει επιθυμία, οργή και υπολογισμός —σε συνδυασμό με την ικανότητα—, αμέσως μόλις υπάρξει η πρώτη αφορμή ή αν είναι στο σημείο να γίνουν· γιατί κατά κανόνα γίνονται αυτά που είναι στο σημείο να γίνουν παρά αυτά που δεν είναι σ᾽ αυτό το σημείο, γ) Αν έγιναν όλα αυτά που κατά τον κανόνα της φύσης προηγούνται· π.χ. αν ο ουρανός συννέφιασε, είναι πιθανό να βρέξει, δ) Αν κατιτί έγινε ενόψει κάποιου άλλου, θα γίνει και αυτό το άλλο· π.χ. αν έχουν γίνει τα θεμέλια, θα γίνει και το σπίτι.

Από όσα έχουμε πει γίνονται φανερά και όλα τα σχετικά με το μέγεθος και τη μικρότητα των πραγμάτων, με το περισσότερο και το λιγότερο, γενικά με το μεγάλο και το μικρό. Μιλώντας, πράγματι, για τους συμβουλευτικούς λόγους πραγματευθήκαμε τα σχετικά με το μέγεθος των αγαθών και —με γενικό τρόπο— τα σχετικά με το περισσότερο και το λιγότερο. Αφού, λοιπόν, στο καθένα ξεχωριστά από τα είδη των λόγων ο στόχος του ρήτορα είναι κάποιο αγαθό, π.χ. το συμφέρον, το ωραίο και το δίκαιο, είναι φανερό ότι όλοι οι ρήτορες πρέπει να επιχειρούν κάθε φορά την αύξηση μέσω αυτών. Το να επεκτείνουμε την έρευνά μας για το μέγεθος καθεαυτό και για την υπεροχή σε λεπτομέρειες πέρα από αυτά που είπαμε θα ήταν απλώς κενολογία· γιατί στον πρακτικό χώρο το επιμέρους έχει, σε σύγκριση με το γενικό και καθολικό, αποφασιστικότερη σημασία.

Για το δυνατό λοιπόν και το αδύνατο, για το αν έγινε ή δεν έγινε κάτι, για το αν θα γίνει ή δεν θα γίνει κάτι, τέλος για το μέγεθος και τη μικρότητα των πραγμάτων ας θεωρηθούν αρκετά αυτά που είπαμε.