ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1386b-1387a)

[IX] Ἀντίκειται δὲ τῷ ἐλεεῖν μάλιστα μὲν ὃ καλοῦσι νεμεσᾶν· τῷ γὰρ λυπεῖσθαι ἐπὶ ταῖς ἀναξίαις κακοπραγίαις ἀντικείμενόν ἐστι τρόπον τινὰ καὶ ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ ἤθους τὸ λυπεῖσθαι ἐπὶ ταῖς ἀναξίαις εὐπραγίαις. καὶ ἄμφω τὰ πάθη ἤθους χρηστοῦ· δεῖ γὰρ ἐπὶ μὲν τοῖς ἀναξίως πράττουσι κακῶς συνάχθεσθαι καὶ ἐλεεῖν, τοῖς δὲ εὖ νεμεσᾶν· ἄδικον γὰρ τὸ παρὰ τὴν ἀξίαν γιγνόμενον· διὸ καὶ τοῖς θεοῖς ἀποδίδομεν τὸ νεμεσᾶν.

Δόξειε δ᾽ ἂν καὶ ὁ φθόνος τῷ ἐλεεῖν τὸν αὐτὸν ἀντικεῖσθαι τρόπον, ὡς σύνεγγυς ὢν καὶ ταὐτὸν τῷ νεμεσᾶν, ἔστι δ᾽ ἕτερον· λύπη μὲν γὰρ ταραχώδης καὶ ὁ φθόνος ἐστὶν καὶ ἐπὶ εὐπραγίᾳ, ἀλλ᾽ οὐ τοῦ ἀναξίου ἀλλὰ τοῦ ἴσου καὶ ὁμοίου. τὸ δὲ μὴ ὅτι αὐτῷ τι συμβήσεται ἕτερον, ἀλλὰ δι᾽ αὐτὸν τὸν πλησίον, ἅπασιν ὁμοίως δεῖ ὑπάρχειν· οὐ γὰρ ἔτι ἔσται τὸ μὲν φθόνος, τὸ δὲ νέμεσις, ἀλλὰ φόβος, ἐὰν διὰ τοῦτο ἡ λύπη ὑπάρχῃ καὶ ἡ ταραχή, ὅτι αὐτῷ τι ἔσται φαῦλον ἀπὸ τῆς ἐκείνου εὐπραξίας. φανερὸν δ᾽ ὅτι ἀκολουθήσει καὶ τὰ ἐναντία πάθη τούτοις· ὁ μὲν γὰρ λυπούμενος ἐπὶ τοῖς ἀναξίως κακοπραγοῦσιν ἡσθήσεται ἢ ἄλυπος ἔσται ἐπὶ τοῖς ἐναντίως κακοπραγοῦσιν, οἷον τοὺς πατραλοίας καὶ μιαιφόνους, ὅταν τύχωσι τιμωρίας, οὐδεὶς ἂν λυπηθείη χρηστός· δεῖ γὰρ χαίρειν ἐπὶ τοῖς τοιούτοις, ὡς δ᾽ αὔτως καὶ ἐπὶ τοῖς εὖ πράττουσι κατ᾽ ἀξίαν· ἄμφω γὰρ δίκαια, καὶ ποιεῖ χαίρειν τὸν ἐπιεικῆ· ἀνάγκη γὰρ ἐλπίζειν ὑπάρξαι ἂν ἅπερ τῷ ὁμοίῳ, καὶ αὑτῷ. καὶ ἔστιν τοῦ αὐτοῦ ἤθους ἅπαντα ταῦτα, τὰ δ᾽ ἐναντία τοῦ ἐναντίου· ὁ γὰρ αὐτός ἐστιν ἐπιχαιρέκακος καὶ

[1387a] φθονερός· ἐφ᾽ ᾧ γάρ τις λυπεῖται γιγνομένῳ καὶ ὑπάρχοντι, ἀναγκαῖον τοῦτον ἐπὶ τῇ στερήσει καὶ τῇ φθορᾷ τῇ τούτου χαίρειν· διὸ κωλυτικὰ μὲν ἐλέου πάντα ταῦτ᾽ ἐστί, διαφέρει δὲ διὰ τὰς εἰρημένας αἰτίας, ὥστε πρὸς τὸ μὴ ἐλεεινὰ ποιεῖν ἅπαντα ὁμοίως χρήσιμα.

***
[9] Το αντίθετο του οίκτου είναι κατά κύριο λόγο αυτό που λέμε «αγανάκτηση». Πραγματικά, στο να λυπάται κανείς για όσα κακά υφίσταται ο άλλος χωρίς να το αξίζει, αντιτίθεται από κάποια άποψη το να λυπάται για τα καλά που συμβαίνουν στον άλλον χωρίς να το αξίζει. Και τα δύο αυτά αισθήματα έχουν την αρχή τους στο ίδιο ηθικό υπόβαθρο: και τα δύο δείχνουν καλό χαρακτήρα· δεν μπορεί, πράγματι, παρά να συμπονεί κανείς και να λυπάται αυτούς που υποφέρουν χωρίς να το αξίζουν και να αγανακτεί με αυτούς που ευτυχούν χωρίς να το αξίζουν· γιατί είναι άδικο καθετί που συμβαίνει στον άνθρωπο χωρίς να το αξίζει· αυτός είναι και ο λόγος που αποδίδουμε το αίσθημα αυτό της αγανάκτησης στους θεούς.

Και ο φθόνος θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αντιτίθεται στον οίκτο με τον ίδιο τρόπο, καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στην αγανάκτηση ή και ταυτίζεται με αυτήν· και όμως είναι κάτι διαφορετικό: είναι, πράγματι, και ο φθόνος μια στενοχώρια που ταράζει τον άνθρωπο ενσχέσει με την ευτυχία του άλλου, όχι όμως για την ευτυχία αυτού που δεν την αξίζει, αλλά για την ευτυχία αυτού που είναι ίσος και όμοιος με τον ίδιο. Σε όλες ανεξαιρέτως τις περιπτώσεις αγανάκτησης και φθόνου πρέπει να είναι παρόμοια παρόν όχι το αίσθημα της λύπης και της στενοχώριας για το κακό που μπορεί να συμβεί στον άνθρωπο, αλλά το αίσθημα της λύπης και της στενοχώριας για ό,τι καλό μπορεί να συμβεί στον πλησίον του· γιατί δεν θα είναι πια τη μια φορά φθόνος την άλλη αγανάκτηση, αλλά φόβος, αν το αίσθημα της λύπης, της στενοχώριας και της ταραχής θα υπάρχει σε κάποιον επειδή θα του συμβεί κάτι κακό από την ευτυχία του άλλου.

Είναι φανερό ότι τα πάθη αυτά θα συνοδευθούν και από τα αντίθετά τους· αυτός, πράγματι, που λυπάται γι᾽ αυτούς που υποφέρουν χωρίς να το αξίζουν, θα ευχαριστηθεί ή, τουλάχιστο, δεν θα λυπηθεί γι᾽ αυτούς που υποφέρουν όπως τους αξίζει· κανείς, π.χ., σωστός άνθρωπος δεν θα λυπηθεί, όταν τιμωρηθούν οι πατροκτόνοι και οι δολοφόνοι· στις περιπτώσεις, πράγματι, αυτές πρέπει κανείς να χαίρεται, το ίδιο και γι᾽ αυτούς που ευτυχούν με την αξία τους: και τα δυο αυτά είναι δίκαια, και δίνουν χαρά στον καλό άνθρωπο· γιατί δεν μπορεί παρά να ελπίζει ότι θα συμβεί και στον ίδιο ό,τι συνέβη σε έναν όμοιό του. Όλα αυτά τα αισθήματα έχουν την αρχή τους στο ίδιο ηθικό υπόβαθρο· τα αντίθετά τους στο αντίθετο· γιατί ο επιχαιρέκακος είναι και

[1387a] φθονερός· αυτός, πράγματι, που λυπάται γιατί κάποιος απέκτησε και κατέχει κάτι καλό, δεν μπορεί παρά να χαίρεται όταν το καλό αυτό χαθεί και καταστραφεί. Αυτός είναι ο λόγος που όλα αυτά τα αισθήματα εμποδίζουν την εμφάνιση του οίκτου, και διαφέρουν μεταξύ τους για τους λόγους που είπαμε· είναι, επομένως, όλα τους εξίσου χρήσιμα στον ρήτορα, αν είναι να παρουσιάσει τα πράγματα ως ανάξια οίκτου.