Αστροθεσίες & Καταστερισμοί

Οι περισσότεροι αρχαίοι πολιτισμοί, θεωρούσαν ότι τα λαμπρά σημάδια του έναστρου ουρανού δεν ήταν τυχαία διασκορπισμένα, αλλά σκιαγραφούσαν εικόνες προσώπων, ζώων ή και αντικείμενων οι οποίες προέρχονταν από την καθημερινότητά τους ή ερμηνεύονταν από τη λαϊκή τους παράδοση. Οι πρώτες προσπάθειες χαρτογράφησης των αστέρων, χρονολογούνται περί τα 6000 χρόνια πριν, όπως φανερώνουν κείμενα σφηνοειδούς γραφής και καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις. Τέτοια ήταν και τα ευρήματα στην κοιλάδα του ποταμού Ευφράτη, τα οποία καταδεικνύουν ότι οι αρχαίοι παρατηρώντας τον ουρανό και ιχνηλατώντας τα άστρα, έβλεπαν περιγράμματα οικείων σε αυτούς ζώων, όπως του λιονταριού, του ταύρου, του σκορπιού κ.α. Οι αστερισμοί όπως τους γνωρίζουμε σήμερα, είναι αδιαμφισβήτητα πολύ διαφορετικοί από αυτούς που ειδώθηκαν για πρώτη φορά και ο ουρανός μας απαρτίζεται από εικόνες διαφορετικών κοινωνιών, αρχαίων και σύγχρονων, αλλά η σημερινή του όψη, οφείλεται μακράν στις μυθογραφίες των Ελλήνων και των Ρωμαίων.

 

Οι παλαιότερες, μυθογραφικές αναφορές σε Ελληνικούς αστερισμούς, μπορούν να βρεθούν σε έργα του Ομήρου, τα οποία πιθανόν να χρονολογούνται από τον 7ο π.Χ. αιώνα. Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα, ο Όμηρος περιγράφει την δημιουργία της ασπίδος του Αχιλλέα από τον Ήφαιστο, τον σιδηρουργό των θεών:

[Ιλιάδα, Ραψωδία Σ᾽ 478-489]

Ποίει δὲ πρώτιστα σάκος μέγα τε στιβαρόν τε
πάντοσε δαιδάλλων, περὶ δ’ ἄντυγα βάλλε φαεινὴν
τρίπλακα μαρμαρέην, ἐκ δ’ ἀργύρεον τελαμῶνα.      
πέντε δ’ ἄρ’ αὐτοῦ ἔσαν σάκεος πτύχες· αὐτὰρ ἐν αὐτῷ
ποίει δαίδαλα πολλὰ ἰδυίῃσι πραπίδεσσιν.

Ἐν μὲν γαῖαν ἔτευξ’, ἐν δ’ οὐρανόν, ἐν δὲ θάλασσαν,
ἠέλιόν τ’ ἀκάμαντα σελήνην τε πλήθουσαν,
ἐν δὲ τὰ τείρεα πάντα, τά τ’ οὐρανὸς ἐστεφάνωται,
Πληϊάδας θ’ Ὑάδας τε τό τε σθένος Ὠρίωνος
Ἄρκτόν θ’, ἣν καὶ Ἄμαξαν ἐπίκλησιν καλέουσιν,
ἥ τ’ αὐτοῦ στρέφεται καί τ’ Ὠρίωνα δοκεύει,
οἴη δ’ ἄμμορός ἐστι λοετρῶν Ὠκεανοῖο. 

Κι έπλασε πρώτα δυνατήν ασπίδα και μεγάλην
όλην με τέχνην και τριπλόν λαμπρόν τριγύρω κύκλον.
Με πέντε δίπλες έγινεν η ασπίδα και σ’ εκείνην
λογιών εικόνες έπλαθε με την σοφήν του γνώσιν.

Την γην αυτού, τον ουρανόν, την θάλασσαν μορφώνει
τον ήλιον τον ακούραστον, γεμάτο το φεγγάρι,
τ’ αστέρια οπού τον ουρανόν ολούθε στεφανώνουν,
την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες,
την Αρκτον, που και Άμαξαν καλούν, και αυτού γυρίζει
πάντοτε, τον Ωρίωνα ασάλευτα τηρώντας.
Η μόνη που τ’ Ωκεανού το λούσμα δεν γνωρίζει.

Ωστόσο, τον καιρό του Ομήρου, οι περισσότεροι των αστερισμών, δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιο συγκεκριμένο μύθο, ήρωα ή θεό, ήταν δε απλά γνωστοί ώς τα αντικείμενα ή τα ζώα που αναπαριστούσαν, όπως για παράδειγμα η Λύρα ή ο Κριός. Περί τον 5ο αιώνα π.Χ., εμφανίζονται στην πλειοψηφία τους συσχετισμένοι με μύθους, μετά από περίοδο μυθοποίησης που ολοκληρώθηκε με τους Καταστερισμούς του Ερατοσθένους. Σε εκείνο το στάδιο, η συγχώνευση αστρονομίας και μυθολογίας ήταν τόσο πλήρης, που δεν επέτρεπε διάκριση μεταξύ τους. Ο καταστερισμός ηρώων και τεράτων σε ανάμνηση των κατορθωμάτων τους, εκπορευόταν από θεϊκή εύνοια ή κατάρα, αξίζει δε να τονισθεί ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για αντίληψη που ξεπερνούσε την έννοια της ταύτισης: τα άστρα  θεωρούνταν συνειδητές οντότητες σε άχρονες ουράνιες διαδρομές.

 

Παρά την πληθώρα αναφορών τους σε ελληνικά και πρώιμα ρωμαϊκά κείμενα, η πλέον ενδελεχής καταγραφή τους για τα αρχαϊκά χρόνια, ανήκει στον ρωμαϊκής καταγωγής Κλαύδιο Πτολεμαίο της Αλεξανδρείας, ο οποίος ομαδοποίησε 1022 άστρα σε 48 αστερισμούς κατά την διάρκεια του 2ου αιώνα μ.Χ. Παρόλο που η Αλμαγέστη του, δεν περιελάμβανε τους αστερισμούς οι οποίοι μπορούσαν να ειδωδούν αποκλειστικά και μόνο από το νότιο ημισφαίριο, αποτέλεσε θεμελιώδη λίθο για τον κατάλογο των 88 αστερισμών που συστάθηκε επίσημα από την Διεθνή Αστρονομική Ένωση. Η επιρροή από αμφότερους τους Ελληνικούς και Ρωμαϊκούς πολιτισμούς είναι έκδηλη, με τους μύθους πίσω από κάθε αστερισμό να εδράζουν στην αρχαία Ελλάδα και τα ονόματά τους να προέρχονται από την λατινική γλώσσα.

 

Βέβαια, η μυθολογία επηρέασε την ονοματοδοσία πολλών ουράνιων αντικειμένων πέρα από τους αστερισμούς. Όλοι οι πλανήτες, για παράδειγμα, φέρουν ονόματα από την Ρωμαϊκή μυθολογία, τα οποία αντανακλούν τα χαρακτηριστικά τους: ο Ερμής που περιστρέφεται ταχύτατα γύρω από τον ήλιο, τον γοργοπόδαρο αγγελιαφόρο θεό, η Αφροδίτη με την έντονη λάμψη της, την θεά του έρωτα και της ομορφιάς, ο Άρης με το κοκκινωπό σαν αίμα χρώμα του, τον θεό του πολέμου, ο Δίας ο μεγαλύτερος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, τον πλέον σπουδαίο θεό. Ακόμη και τα ονόματα των Γαλιλαίων Δορυφόρων του Δία, των τεσσάρων μεγαλύτερων οι οποίοι μπορούν να ειδωθούν ακόμη και με ένα μικρό τηλεσκόπιο, έχουν μυθική προέλευση.

 

Η Ιώ, Ευρώπη και Καλλιστώ ήσαν όλες τους ποθητές γυναίκες που με την βία κατέκτησε ο  Δίας, ο δε Γανυμήδης, ήταν ο αγαπημένος του οινοχόος. Φαίνεται σαν ειρωνεία στις ημέρες μας,  οι μυθικές γυναικείες υπάρξεις που διακαώς επιθυμούσε ο βασιλέας των θεών, τώρα να περιστρέφονται ατέρμονα γύρω του.

 

Τα ονόματα των αστερισμών που σχετίζονται με μυθικά πρόσωπα ως επί το πλείστον περιλαμβάνουν μέλη από τις ευρύτερες οικογένειες που εμπλέκονται με τον μύθο τους, όπως: του Περσέα (Περσέας, Ανδρομέδα, Κασσιόπεια, Κήτος, Κηφεύς, Πήγασος και Ηνίοχος) του Ηρακλή  (Ηρακλής, Βέλος, Αετός, Λύρα, Κύκνος, Ύδρα, Κρατήρας, Κόραξ, Οφιούχος, ‘Οφις, Κένταυρος, Λύκος, Νότιος Στέφανος και Βωμός) του Ωρίωνα (Ωρίων, Μέγας Κύων, Μικρός Κύων, Λαγωός, Μονόκερως) την ζωδιακή οικογένεια (Κριός, Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Παρθένος, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης, Αιγόκερως, Υδροχόος, Ιχθείς) και την οικογένεια της Μεγάλης Άρκτου (Μεγάλη Άρκτος, Μικρή Άρκτος, Δράκων, Κύνες Θηρευτικοί, Βοώτης, και Στέφανος Βόρειος).

Ορθομορφική προβολή ευθυγραμμισμένη κατά την αζιμουθιακή φορά, των συγχρόνων

αστερισμών, χρωματικά κωδικοποιημένων ανά οικογένεια και έτος θεμελίωσής τους,

με την διακεκομμένη γραμμή να υποδηλώνει την εκλειπτική.

Αστερισμοί βαφτισμένοι στις ονομασίες επιστημονικών οργάνων, αποδίδονται πλειοψηφικά στον Γάλλο αστρονόμο Nicolas Louis de Lacaille το 18ο αιώνα και περιλαμβάνουν τους: Γνώμων, Διαβήτης, Τηλεσκόπιο, Μικροσκόπιο, Οκτάς και Δίκτυον. Αυτοί που φέρουν ονόματα εξωτικών ζώων θεμελιώθηκαν ως επί το πλείστον από τους Ολλανδούς πλοηγούς Pieter Dirkszoon Keyser και Frederick de Houtman τον 16ο αιώνα και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, αστερισμούς από την Ουρανομετρία του Johann Bayer, όπως:  Δοράς, Γερανός, Τουκάνα, Χαμαιλέων και Ιχθύς Ιπτάμενος.