Αρχαία Ελληνική Τραγωδία: Μέρη κατά ποιόν - Το ήθος

Ο Αριστοτέλης αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στο ήθος: το ἦθος είναι ο χαρακτήρας· είναι αυτό το στοιχείο των δραματικών προσώπων καθ' ὃ ποιούς τινας εἶναί φαμεν τοὺς πράττοντα· αυτό σύμφωνα με το οποίο λέμε πως αυτοί που δρουν έχουν κάποια ποιότητα, έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά. Το ἦθος ενός προσώπου είναι δεδομένο στην ποιητική παράδοση· ο ποιητής παρουσιάζει κάθε φορά το ἦθος ενός προσώπου από μια διαφορετική σκοπιά (λ.χ. στην παρουσίαση του Οδυσσέα, φωτίζεται κάθε φορά μια διαφορετική πλευρά του ἤθους του). Πάντως αυτό που εμείς ονομάζουμε «δραματικό χαρακτήρα» δεν θα το συναντήσουμε στην τραγική ποίηση και στην Ποιητική. Το ἦθος δεν αντιστοιχεί με τη σημερινή ψυχολογική σύλληψη του χαρακτήρα, αλλά ισοδυναμεί με τις ηθικές προθέσεις του ήρωα, με την προαίρεσιν, η οποία διαμορφώνει την επιλογή της συμπεριφοράς του:

 

ἔστιν δὲ ἦθος μὲν τὸ τοιοῦτον ὃ δηλοῖ τὴν προαίρεσιν, ὁποία τις - διόπερ οὐκ ἔχουσιν ἦθος τῶν λόγων ἐν οἶς μηδ' ὅλως ἔστιν ὅ,τι προαιρεῖται ἢ φεύγει ὁ λέγων (1450b8-10).

 

Το ἦθος φανερώνει την προαίρεσιν του ανθρώπου που δρα. Η σημασία της προαιρέσεως εξηγείται εκτεταμένα στα Ηθικά Νικομάχεια: η προαίρεσις φανερώνει τις προθέσεις και την απόφαση ενός προσώπου να πράξει, να εκτελέσει μια συγκεκριμένη δράση· η απόφασή του αυτή προϋποθέτει έντονη σκέψη, ώριμη κρίση και ελεύθερη εκλογή. Ο μη ενάρετος άνθρωπος ή αυτός που βρίσκεται ἐν θυμῷ -όπως και τα παιδιά και τα ζώα- δεν έχουν προαίρεσιν. Η προαίρεσις δεν αφορά σε πράξεις που είναι αδύνατο να πραγματοποιηθούν, παρά μόνο σε όσες θα γίνουν από αυτόν που προαιρεῖταιγια τον εαυτό του: σκεφτόμαστε και αποφασίζουμε για εκείνα τα θέματα τα οποία έχουν σχέση με μας τους ίδιους και τα οποία θα πραγματοποιήσουμε εμείς οι ίδιοι. Η προαίρεσις σχετίζεται με τη διάνοια:

 

ἡ γὰρ προαίρεσις μετὰ λόγου καὶ διανοίας. ὑποσημαίνειν δ' ἔοικε καὶ τοὔνομα ὡς ὃν πρὸ ἑτέρων αἱρετόν (Ηθ. Νικομ. 1112a15-6).

 

Η προαίρεσις σχετίζεται και με τις πράξεις:

 

πράξεως μὲν οὖν ἀρχὴ προαίρεσις -ὅθεν ἡ κίνησις ἀλλ' οὖχ οὖ ἕνεκα- προαιρέσεως δὲ ὄρεξις καὶ λόγος ὃ ἕνεκά τινος. διὸ οὔτ' ἄνευ νοῦ καὶ διανοίας οὔτ' ἄνευ ἠθικῆς ἐστὶν ἕξεως ἡ προαίρεσις (Ηθ. Νικομ. 1139a31).

 

Κυρίως η προαίρεσις φαίνεται να έχει μέγιστη συγγένεια προς την ἀρετή και αποτελεί κριτήριο των χαρακτήρων των ανθρώπων μάλλον κι όχι των πράξεών τους. Το ἦθος φανερώνει την προαίρεσιν του ανθρώπου που δρα· δεν έχουν ἦθος οι λόγοι εκείνοι στους οποίους δεν δηλώνεται αυτό που επιλέγει ή αποφεύγει ο ομιλητής· μόνο οι λόγοι που περιέχουν την προαίρεσιν του τραγικού προσώπου μπορούν να αποκαλύψουν το ἦθος. Παράδειγμα λόγου που δεν έχει ἦθος είναι οι αγγελικές ῥήσεις: ο λόγος των αγγέλων δεν έχει ἦθος, καθώς οι άγγελοι δεν έχουν προαίρεσιν, δεν αποφασίζουν για τίποτα, δεν έχουν καν όνομα.

 

Η ηθογράφηση πρέπει να ανταποκρίνεται σε τέσσερις προϋποθέσεις: τὸ χρηστόν (ο χαρακτήρας πρέπει να κινείται από αγαθές προθέσεις)· τὸ ἁρμόττον (οι αντιδράσεις πρέπει να είναι ανάλογες με το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική θέση, κτλ. του ήρωα)· τὸ ὅμοιον (παρά την ανωτερότητά του, ο ήρωας δεν πρέπει να βρίσκεται σε τόσο μεγάλη απόσταση από τον θεατή, ώστε να απαγορεύεται η συμπάθεια του τελευταίου για την τύχη του)· και τὸ ὁμαλόν (η συμπεριφορά του ήρωα δεν πρέπει να παρουσιάζει διακυμάνσεις, άλματα ή ανακολουθίες).