Το σώμα: μια φυλακή για την ψυχή

Η δυαδικότητα της ψυχής και του σώματος συμπεραίνεται εύκολα από τον ορισμό του θανάτου που προτείνει ο Σωκράτης στον Φαίδωνα: «Μπορεί (ο θάνατος) να είναι κάτι άλλο από το χωρισμό της ψυχής από το σώμα; Γιατί αυτό είναι το να έχεις πεθάνει: το σώμα αφού χωρισθεί από την ψυχή καταλήγει να είναι αυτό καθ’ αυτό, ενώ η ψυχή αφού χωρισθεί από το σώμα είναι αυτή καθ’ αυτήν. Μπορεί ο θάνατος να είναι κάτι άλλο από αυτό;» (64c). Η ψυχή και το σώμα δεν είναι μόνο δύο διαφορετικές και διακριτές ουσίες, ικανές ως τέτοιες να υπάρχουν η καθεμιά χωριστά από την άλλη, είναι επίσης αντίθετες η μία με την άλλη, για να μην πούμε ανταγωνίστριες. Και ο ανταγωνισμός τους εκδηλώνεται διττώς, και από την άποψη της γνώσης και από την άποψη της δράσης, διότι η ψυχή είναι συγχρόνως η αρχή της νόησης και της βούλησης.

Όταν η ψυχή «προσπαθεί μαζί με το σώμα», γράφει ο Πλάτων, «να εξετάσει κάτι, είναι φανερό ότι εξαπατάται εντελώς από αυτό» (Φαίδων, 65b)· όταν το σώμα αναλαμβάνει να καθορίσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι φανερό, συνεχίζει, ότι ο άνθρωπος γίνεται «δούλος της φροντίδας που αυτό [το σώμα] απαιτεί» (Φαίδων, 66c). Γι’ αυτόν τον λόγο κατά τον Πλάτωνα, για να καταλάβει ο άνθρωπος τις «πραγματικές αιτίες» των ανθρώπινων πράξεων πρέπει να εξετάσει τη δυνατότητα να αποχωριστεί το σώμα του και να ενεργήσει βάσει της επιλογής του βέλτιστου: «Δεν είναι λοιπόν κατά τη διαδικασία της σκέψης και πουθενά αλλού που φανερώνεται σε αυτή [στην ψυχή] το πραγματικό θέμα που εξετάζει; Υποθέτω ότι η ψυχή σκέπτεται πιο τέλεια όταν δεν την ενοχλούν ούτε ακοή ούτε όραση ούτε πόνος ή κάποια ηδονή αλλά αντιθέτως όταν συγκεντρώνεται όσο είναι δυνατόν στον εαυτό της αδιαφορώντας ευγενικά για το σώμα» (Φαίδων, 65c).

Κατά τον φιλόσοφο, η ψυχή μπορεί να ανακαλύψει «κάτι πραγματικό» μόνο δια μέσου της σκέψης, δηλαδή μόνο εφόσον δεν βασανίζεται πλέον από το σώμα και τις επιθυμίες του. Έτσι η ψυχή δεν είναι μόνο αρχή της ζωής αλλά επίσης και κυρίως η έδρα της σκέψης και της νόησης, γεγονός που επιτρέπει στους ανθρώπους να διαφοροποιούνται από τα ζώα.

Ο πλατωνικός άνθρωπος, αν και φυλακισμένος στο σώμα (Κρατύλος, 400c· Γοργίας, 493a· Φαίδων, 62b, 82e), είναι ο άνθρωπος της ψυχής του (Αλκιβιάδης, 129e, 130c-131e· Πολιτεία, 413d, 589a-b· Νόμοι, 956b-c). Γι’ αυτό ζει πραγματικά μόνο μετά το θάνατο, όταν η ψυχή του είναι επιτέλους ελεύθερη να ατενίζει την αλήθεια ολόκληρη, χωρίς να ενοχλείται από τις αισθήσεις (Κρίτων, 118a· Νόμοι, XII, 959b). Έτσι στην ομολογία πίστεως των «αληθινών φιλοσόφων» (Φαίδων, 66b-67b), το σώμα παρουσιάζεται ως ένας τόπος παθημάτων και ασθενειών, παθών και ψευδαισθήσεων, ενώ η φιλοσοφία γίνεται ένα είδος εξαγνισμού και κάθαρσης της ψυχής και «άσκηση θανάτου».

Η ψυχή και το σώμα είναι αντιθετικές ιδέες. Η ένωσή τους είναι τυχαία. Η ψυχή είναι ένα αιώνιο και θεϊκό στοιχείο που είχε τη δυνατότητα να ατενίζει την ομορφιά του κόσμου των Ιδεών, ενώ το σώμα είναι ότι πιο υλικό. Η ψυχή μπορεί να κατακτήσει την αλήθεια· το σώμα μπορεί μόνο να την κρύψει. Η ψυχή μπορεί να κατακτήσει την τελειότητα, ενώ το σώμα είναι μια τροχοπέδη, τόσο στο επίπεδο της γνώσης όσο και στο επίπεδο της ηθικής συμπεριφοράς.