Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΛΑΒΔΑΚΙΔΕΣ, ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ

Του Οιδίπου η μάνα πρόβαλε, η όμορφη Επικάστη,

που πήρε με ζαβό το νου, παράνομα, το γιο της,

κι εκείνος τον πατέρα του σαν σκότωσε την πήρε,

κι άξαφνα τα φανέρωσε στον κόσμο ο γιος του Κρόνου.

Με πίκρες στην πολύποθη βασίλεψε τη Θήβα

και κυβερνούσε από θεών κατάρα τους Θηβαίους.

Κι εκείνη στον αγύριστο κατέβηκε τον Άδη,

Αφού κρεμάστηκε ψηλά με μια θηλιά από λύπη,

απ' τη σκεπή του πύργου της κι άφησε πίσω εκείνου πάθη,

όσα φέρνουν άπειρα της μάνας οι κατάρες.

(Οδύσσεια λ 271-285)

 

Καταγωγή

Το γενεαλογικό δέντρο του Οιδίποδα από την πλευρά του πατέρα του είναι σαφές.

Ανήκει στο γένος του Κάδμου, πατέρας του ήταν ο Λάιος, παππούς του ο Λάβδακος, προπάππος ο Πολύδωρος. Από την πλευρά της προγιαγιάς του Νυκτηίδας συνδέεται με το γένος των Σπαρτών, των αυτοχθόνων κατοίκων της Θήβας, που προήλθαν από τη σπορά των δοντιών του δράκου που φυλούσε την πηγή της περιοχής και τον οποίο σκότωσε ο Κάδμος. Τόσο ο πατέρας του όσο και ο παππούς του βρέθηκαν ως ανήλικοι στην κηδεμονία του Λύκου, μέχρι να ενηλικιωθούν και να πάρουν την εξουσία που τους ανήκε κληρονομικά.

Ασαφής παραμένει η ταυτότητα της μητέρας του:

 

Α) Ιοκάστη ή Επικάστη, όπως τη γνωρίζουμε από την επική παράδοση. Άλλες παραδόσεις τη συνδέουν με τους Σπαρτούς και τη θεωρούν κόρη του Μενοικέα, εγγονού του Πενθέα και αδελφή του Κρέοντα. Θεωρείται είτε μητέρα και σύζυγος του Οιδίποδα είτε δεύτερη σύζυγος του Λαΐου, δηλαδή μητριά του Οιδίποδα που γίνεται και σύζυγός του.

Β) Ευρύκλεια, κόρη του Έκφαντα, πρώτη σύζυγος του Λαΐου.

Γ) Ευρυγάνεια ή Ευρυάνασσα, κόρη του Λαπίθη Υπέρφαντα.

Δ) Αστυμέδουσα, κόρη του Σθένελου, εγγονού του Μίνωα και οικιστή με τη μεσολάβηση του Ηρακλή της Θάσου. Σε αυτή την εκδοχή ο βασιλικός οίκος τω Θηβών ενισχύεται λόγω του ένδοξου παρελθόντος της συζύγου με κέντρα όπως η Κρήτη και με ήρωες όπως ο Ηρακλής.

 

Κατάρα

Σύμφωνα με μια εκδοχή ο Οιδίποδας υφίσταται τις συνέπειες από την κατάρα του Πέλοπα στον πατέρα του Λάιο για τον ομοφυλοφιλικό έρωτά του προς τον Χρύσιππο. Πρώτη εκδήλωση της κατάρας ο κοινός έρωτας των δύο ανδρών για τον Χρύσιππο και η αντιπαλότητά τους που οδήγησε στον φόνο του πατέρα Λάβδακου από τον γιο του Οιδίποδα. Ή ο χρησμός που πήρε ο Λάβδακος ότι θα τον σκοτώσει ο γιος του, κάτι που τον οδήγησε στην απόφασή του να μην αποκτήσει παιδιά και, από τη στιγμή που απέκτησε, να το αφήσει έκθετο στο βουνό και να το σκοτώσει ένας δούλος του ή να το εναποθέσει σε λάρνακα μέσα στη θάλασσα.

 

Γέννηση, παιδικά και νεανικά χρόνια

Για τη γέννηση του Οιδίποδα ο Απολλόδωρος παραδίδει τα εξής:

 

«[Ο Λάιος] παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος κοιμήθηκε με τη γυναίκα του. (Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα). Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε έναν από τους βοσκούς του, για να το εγκαταλείψει (Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία), αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες (Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια). Και αυτός ο βοσκός άφησε, βέβαια, έκθετο το παιδί στον Κιθαιρώνα, το βρήκαν όμως οι αγελαδάρηδες του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου και το έφεραν στη γυναίκα του, την Περίβοια. Και αυτή το πήρε και το φρόντισε σαν δικό της παιδί, θεράπευσε τους αστραγάλους του και το ονόμασε Οιδίποδα -του έδωσε το όνομα αυτό από το οίδημα των ποδιών του. Όταν ο νέος αντρώθηκε, επειδή διέφερε από τους συνομηλίκους του και προκαλούσε τον φθόνο τους, αυτοί τον έβριζαν αποκαλώντας τον νόθο. Και ενώ ρωτούσε την Περίβοια για να μάθει τον λόγο, αυτό στάθηκε αδύνατο· πήγε λοιπόν στους Δελφούς και ζητούσε να μάθει για τους γονείς του. Και ο θεός του απάντησε να μην επιστρέψει στην πατρίδα του· γιατί θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του.» (Απολλόδωρος 3.48-50)

 

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή το παιδί το έβαλαν μέσα σε καλάθι και το έριξαν στη θάλασσα, στη βόρεια ακτή της Πελοποννήσου. Ή μέσα σε δοχείο, κάτι που θυμίζει τον τρόπο ταφής των βρεφών (εγχυτρισμός ή πιθοταφή, και το εξέθεσαν χειμωνιάτικα, οπότε Κορίνθιοι βοσκοί το βρήκαν και το παρέδωσαν στον Πόλυβο. Και στην περίπτωση του Οιδίποδα βλέπουμε επαναλαμβανόμενο το στοιχείο της μεσογειακής παράδοσης ο γιος που μένει έκθετο βρέφος. Δίας, Διόνυσος, Ποσειδώνας είναι έκθετα βρέφη, όπως και Περσέας, ο Ίωνας, η Αταλάντη (ιδιότυπο κορίτσι), ο Ζήθος, ο Αμφίονας, ο Ρώμος και ο Ρωμύλος· εγκαταλειμμένα, επιβιώνουν μέσα στις δυνάμεις της φύσης και από αυτές, προικισμένα με δυνάμεις που οι θνητοί των οικογενειών δεν κατέχουν.

 

Ο φόνος του πατέρα

«Μόλις τα άκουσε αυτά και επειδή πίστεψε για αληθινούς τους γονείς από τους οποίους λεγόταν ότι είχε γεννηθεί, άφησε την Κόρινθο και περνώντας με το άρμα του από τα εδάφη της Φωκίδας συνάντησε σε δρόμο στενό τον Λάιο που κι αυτός επέβαινε σε άρμα. Και καθώς ο Πολυφόντης (ήταν ο κήρυκας του Λαΐου) τον διέταξε να παραμερίσει, του σκότωσε μάλιστα και το ένα από τα δυο του άλογα, επειδή εκείνος δεν πειθάρχησε και καθυστερούσε, οργισμένος ο Οιδίποδας σκότωσε και τον Πολυφόντη και τον Λάιο και τράβηξε για τη Θήβα.» (Απολλόδωρος 3.50-52)

 

Σύμφωνα με τον Σοφοκλή, ο Οιδίποδας σκότωσε όλη τη συνοδεία του Λαΐου, συνολικά τέσσερις -πέντε πίστευε ο ίδιος. Ο ένας ξέφυγε και χρόνια μετά ως αυτόπτης μάρτυρας του φόνου θα υποδείξει τον Οιδίποδα ως τον δράστη του φόνου του Λάιου. Τους φόνους αυτούς διέπραξε ο Οιδίποδας σε άμυνα -πρώτος τον χτύπησε ο Λάιος για να περάσει εκείνος τον στενό δρόμο- και σε κατάσταση μανίας, σύγχυσης της λογικής, μια και τους διέπραξε, αφού πήρε τον χρησμό από το μαντείο των Δελφών, ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του (στ. 787-813). Στην προσπάθειά του να σκεφτεί λογικά με ποιον τρόπο θα μπορούσε να αποφύγει την πραγματοποίηση του χρησμού, δηλαδή να ελέγξει τη μοίρα του, λησμονεί το επεισόδιο του γλεντιού, όπου κάποιος σε κατάσταση μέθης του αποκάλυψε ότι είναι παιδί «υιθετημένο», και τις αμφιβολίες για την ταυτότητά του που τον οδήγησαν στο μαντείο (στ. 779-786), και αποφασίζει να αλλάξει πορεία (στ. 794-797). Αντί για την Κόρινθο, όπου υποτίθεται ότι ζούσαν οι γονείς του και όπου υπήρχε περίπτωση να πραγματοποιήσει τα εγκλήματα για τα οποία τον προειδοποίησε το μαντείο, πορεύεται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Με αυτή του την ενέργεια, αντί να ελέγξει τη μοίρα του, πηγαίνει να τη συναντήσει, σχεδόν την προκαλεί.

 

Ο φόνος της Σφίγγας

Κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας, με πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού, γεννήθηκε μετά τη νίκη των Ολυμπίων επί των Γιγάντων και περισσότερο από τον θυμό της Γης που είδε τα παιδιά της, τους Γίγαντες, να σκοτώνονται. Είναι δηλαδή χθόνια θεότητα που η Ήρα στέλνει σαν τιμωρία στον Λάιο για την παιδεραστία του και η οποία πλήττει τον θεσμό της οικογένειας που αυτή προστατεύει.

 

Μπροστά στην πόλη και πάνω σε βράχο η Σφίγγα διατύπωνε το εξής ερώτημα: Ποιο πλάσμα περπατά στην αρχή στα τέσσερα, μετά στα δύο και τέλος στα τρία (τί ἐστιν ὃ μίαν ἔχον φωνὴν τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται; Απολλόδωρος, 3.53.2-3.53.3). Λέγεται ότι διατύπωνε και ένα δεύτερο ερώτημα: «Υπάρχουν δύο αδελφές που η μία γεννά την άλλη και η δεύτερη με τη σειρά της είναι γέννημα της πρώτης». Στο πρώτο ερώτημα, ο τραυματισμένος στα πόδια Οιδίποδας απαντά σωστά ότι το πλάσμα είναι ο άνθρωπος, οι δυνάμεις του οποίου φθίνουν με την πάροδο του χρόνου και ζητά στήριξη σε μια βακτρία, ένα μπαστούνι.

 

Στη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίποδας λύνει το αίνιγμά της με την εξυπνάδα του, ενώ στην αγγειογραφία την καταβαραθρώνει με το δόρυ, ανταποκρινόμενος περισσότερο στα χαρακτηριστικά του ήρωα. Άλλοτε πάλι η Σφίγγα αυτοκτονεί.

 

Ο γάμος με τη μητέρα

«Στη διάρκεια της βασιλείας του [Λάιου] […] έπεσε μεγάλη συμφορά στη Θήβα. Έστειλε δηλαδή η Ήρα τη Σφίγγα [επειδή είχε θυμώσει Ήρας για την παιδεραστία του Λαΐου], που για μητέρα της είχε την Έχιδνα και πατέρα της τον Τυφώνα, και είχε πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού. Αυτή έμαθε ένα αίνιγμα από τις Μούσες, θρονιάστηκε στο Φίκιο όρος και το έλεγε στους Θηβαίους. Και να ποιο ήταν το αίνιγμα· τι είναι αυτό που ενώ έχει μια μόνο φωνή, γίνεται τετράποδο και δίποδο και τρίποδο; Υπήρχε χρησμός στους Θηβαίους ότι τότε μόνο θα απαλλαγούν από τη Σφίγγα, όταν θα λύσουν το αίνιγμα, γι' αυτό και συναθροίζονταν πολλές φορές και προσπαθούσαν να καταλάβουν τι εννοεί το αίνιγμα. και όσο δεν το εύρισκαν εκείνη άρπαζε έναν και τον έτρωγε. Και επειδή χάθηκαν πολλοί, και τελευταίος και ο Αίμονας, ο γιος του Κρέοντα, έβγαλε διακήρυξη ο Κρέοντας, όποιος λύσει το αίνιγμα θα του δώσει τον θρόνο και τη γυναίκα του Λάιου για σύζυγο. Μόλις το άκουσε ο Οιδίποδας, έλυσε το αίνιγμα απαντώντας στο αίνιγμα που έλεγε η Σφίγγα ότι είναι ο άνθρωπος· γιατί όταν είναι μωρό είναι τετράποδο, καθώς προχωράει με τα τέσσερα, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του γίνεται δίποδο, κι όταν γεράσει αποκτά κι ένα τρίτο πόδι, το μπαστούνι. Η Σφίγγα λοιπόν έπεσε από την ακρόπολη, και ο Οιδίποδας ανέλαβε την εξουσία και παντρεύτηκε χωρίς να το ξέρει τη μητέρα του και απέκτησε παιδιά από αυτήν, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δυο κόρες, την Ισμήνη και την Αντιγόνη. Μερικοί λένε ότι τα παιδιά του τα έκανε η Ευρυγάνεια, η κόρη του Υπέρφαντα.» (Απολλόδωρος 3.52-55)

 

Σύμφωνα με μιαν άλλην εκδοχή η Ευρυγάνεια ήταν η φυσική του μητέρα και η Ιοκάστη δεύτερη σύζυγος του Λαΐου, οπότε ο Οιδίποδας παντρεύτηκε τη μητριά του, κάτι ήταν επιτρεπτό και νόμιμο. Για παράδειγμα, ο Τηλέμαχος παντρεύτηκε την Κίρκη, ερωμένη/σύζυγο του πατέρα του, με μια έννοια μητριά του, και ο Τηλέγονος, γιος του Οδυσσέα και της Κίρκης πήρε την Πηνελόπη ως σύζυγό του, αφού πρώτα σκότωσε τον πατέρα του, με την οποία απέκτησαν ένα γιο, τον Ιταλό. (Αυτή η ιστορία αναφέρεται στην «Τηλεγονία», ένα πανάρχαιο έπος-συνέχεια της Οδύσσειας το οποίο σώζεται μόνο σε περίληψη και αποδίδεται στον κυρηναίο επικό ποιητή του 6ου αι. π.Χ. Ευγάμμονα). Η εξουσία και η περιουσία παραμένουν εντός της οικογένειας.

 

Τύφλωση του Οιδίποδα - Εξουσία - Θάνατος

Για την τύφλωση και τον θάνατο του Οιδίποδα υπάρχουν διάφορες παραλλαγές. Λεγόταν ότι ο Οιδίποδας τυφλώθηκε από τους υπηρέτες του Λάιου για τον φόνο του βασιλιά τους, χωρίς να ξέρουν ότι ήταν παιδί του. Τυφλός συνέχισε να βασιλεύει, ενώ, όταν αποκαλύφθηκε η αλήθεια και τα παιδιά του μεγάλωσαν, τον έκλεισαν στο παλάτι για να μην θυμάται ο κόσμος, βλέποντάς τον, τα ανομήματά του. Πέθανε από γηρατειά ξεστομίζοντας κατάρες για τους γιους του ή κατά άλλους στον πόλεμο με τους Μινύες, οπότε τάφηκε με μεγαλοπρέπεια στη Θήβα, όπου και τιμώνταν.
 

Σύμφωνα με τη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίπδας αυτοτυφλώθηκε όταν έμαθε ότι η σύζυγός του και μητέρα των παιδιών του Ιοκάστη ήταν η φυσική του μητέρα. Σύμφωνα με χρησμό εξορίστηκε από τη Θήβα και ο Κρέων, αδελφός της μητέρας του, ο θείος του δηλαδή, ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του. Ο Απολλόδωρος συνοψίζει τις διάφορες παραδόσεις και περιλαμβάνει την εκδοχή του Σοφοκλή που θέλει τον Οιδίποδα να έρχεται στην Αθήνα ως ικέτης και να πεθαίνει εκεί:

 

«Κι όταν αργότερα φανερώθηκαν τα κρυφά μυστικά, η Ιοκάστη κρεμάστηκε και ο Οιδίποδας αυτοτυφλώθηκε και εξορίστηκε από τη Θήβα ρίχνοντας βαριές κατάρες στα παιδιά του που ενώ τον έβλεπαν να τον διώχνουν από την πόλη, δεν τον υπεραμύνθηκαν. Και φτάνοντας μαζί με την Αντιγόνη στον Κολωνό της Αττικής, όπου βρίσκεται το τέμενος των Ευμενίδων, προσέπεσε ικέτης και έγινε δεκτός από τον Θησέα· ύστερα από λίγο πέθανε.» (Απολλόδωρος 3. 56)

 

Προς τιμή του εκπεπτωκότος αρχηγού του βασιλικού οίκου των Θηβών, αντίπαλης πόλης των Αθηνών στον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Θησέας ίδρυσε λατρεία τιμώντας τον ως χθόνιο ήρωα κοντά στο τέμενος των Ευμενίδων που είχαν προϋπάρξει και αυτές ως Ερινύες χθόνιες, σκοτεινές και επικίνδυνες δυνάμεις. Η αποδοχή της λατρείας τους τις μετέτρεψε σε αγαθοποιούς δυνάμεις του τόπου.

 

Με την εξορία του Οιδίποδα, η κοινότητα καθαίρεται από το μίασμα. Επομένως, ο Οιδίποδας συνιστά ένα είδος φαρμακού που σηκώνει επάνω του όλα τα ατοπήματα της ομάδας, γίνεται ο αίρων τας αμαρτίας όχι του κόσμου αλλά του τόπου του. Με την πράξη αυτή, η κοινότητα καθαίρεται και ο αποδιοπομπαίος τράγος γίνεται «κάθαρμα», θύμα δηλαδή που ιεροποιείται για τον καθαρμό που επέφερε στην πόλη. Οι Θηβαίοι γίνονται αποδέκτες της κακοποιού δράσης του, στη συνέχεια τα δωρημάτων του, θύμα ο ίδιος και ήδη θεός. Ωστόσο, την αγαθοποιό δράση του θα τη δεχτεί η Αθήνα που τον αποδέχεται.

 

Οι τραγωδίες του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, Οιδίπους επί Κολωνώ

Η πρώτη τραγωδία γράφεται ανάμεσα στο 429 και το 425 π.Χ., με πιο πιθανή ημερομηνία το 428 π.Χ., οπότε και παίχτηκε στα Μεγάλα Διονύσια. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη Θήβα σε εποχή που ακόμη ήταν σε ισχύ η τυραννία αλλά απευθύνεται σε αθηναϊκό κοινό την εποχή της δημοκρατίας.

 

Δραματουργικές καινοτομίες/επιλογές του ποιητή

Το όνομα της συζύγου του Οιδίποδα είναι Ιοκάστη

Είναι η φυσική του μητέρα

Αποκτούν μαζί τέσσερα παιδιά

Μετά την αποκάλυψη της αλήθειας ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται και εξορίζεται.

 

Τα πρόσωπα της τραγωδίας

Οιδίπους

Ιερέας

Κρέων

Τειρεσίας

Ιοκάστη

Άγγελος

Θεράπων

Εξάγγελος

Χορός

 

Μαθαίνουν την αλήθεια για την ταυτότητα του Οιδίποδα με την εξής σειρά: Τειρεσίας (την ξέρει από την αρχή), Ιοκάστη, Θεράπων, Οιδίποδας, πολίτες.

 

Οι θεοί της τραγωδίας

 

Διόνυσος

Στην τραγωδία οι Θηβαίοι περιμένουν τον Διόνυσο να έρθει με τις Μαινάδες του σαν σημάδι ότι το κακό τελείωσε. Τραγουδούν ένα χαρούμενο τραγούδι πριν από την αποκάλυψη της τραγικής αλήθειας, αναρωτιούνται και ελπίζουν μήπως ο Οιδίποδας είναι γιος του Διόνυσου και μιας νύμφης από τον Ελικώνα, ή του Πάνα, του Απόλλωνα, του Ερμή (στ. 1086-1107), θεοί όλοι συνδεδεμένοι με τα κοπάδια και την αγροτική οικονομία. Δηλαδή, όχι μόνο ο Οιδίποδας θα αποδεικνυόταν ντόπιος Θηβαίος, και όχι ξένος, αλλά και με καταγωγή από θεό που είχε γεννηθεί στη Θήβα.

 

Απόλλων

Ο Απόλλωνας εμφανίζεται με διπλή ιδιότητα: θεός μαντικός και θεός τιμωρός.

 

i) Τιμωρός

Πολύ περισσότερο από τον θεό του μέτρου και της ηρεμίας θυμίζει τον Απόλλωνα που με τα βέλη του χτυπά και σκοτώνει, είτε τις Νιοβίδες είτε τον Απόλλωνα του Belvedere, μάλλον του αττικού γλύπτη Λεωχάρη, ο οποίος προφανώς θέλησε να απεικονίσει τον οργισμένο θεό της Ιλιάδας. Στην τραγωδία αποκαλείται πυρφόρος θεὸς, ο οποίος ορμά και χτυπά, σκήψας ἐλαύνει (στ. 27-28).

 

ii) Χρησμωδός

Τρεις συνολικά χρησμοί δίνονται στην τραγωδία: ο πρώτος απευθύνεται στον Λάιο και αφορά στην τύχη που θα έχει από τον γιο του με την Ιοκάστη, ο δεύτερος στον Οιδίποδα, όταν ακόμη πίστευε ότι ήταν διάδοχος του θρόνου στην Κόρινθο, ο τρίτος προστάζει να διωχθεί το μίασμα από την πόλη. Στην εξέλιξη της πλοκής πρώτα μαθαίνουμε τον τρίτο (στ. 85 κ.ε.), στη συνέχεια τον πρώτο (στ. 711 κ.ε.) και στο τέλος τον δεύτερο (στ. 787 κ.ε.). Με τον τρίτο στη χρονική σειρά χρησμό, πρώτο στην τραγωδία, ο Απόλλωνας κάνει την εμφάνισή του ως θεός τιμωρός που επιτίθεται στην πόλη με λοιμό, όπως οργισμένος, και ύστερα από την ικεσία του ιερέα του Χρύση, έστειλε λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών.

 

Αρχή της τραγωδίας - περιγραφή του λοιμού

Ο ιερέας των Θηβών απευθύνεται στον Οιδίποδα και του περιγράφει τον λοιμό που ενέσκηψε στη Θήβα. Χάνονται φυτά, ζώα, οι γυναίκες γεννούν νεκρά παιδιά. Το χαρακτηριστικό και στις τρεις περιπτώσεις είναι η αναπάντεχη εμφάνιση του θανατικού. Τα σπαρτά καταστρέφονται λίγο πριν τα θερίσουν οι αγρότες, τα βόδια πέφτουν νεκρά την ώρα που βόσκουν στα λιβάδια και χωρίς καμιά προειδοποίηση, οι γυναίκες κυοφορούν, φτάνουν μέχρι τον τοκετό αλλά τα παιδιά που γεννούν είναι νεκρά. Το αποτέλεσμα είναι ο Άδης, ο Πλούτων, να γεμίζει (πλουτίζεται) με νεκρά σώματα όχι μόνο των παιδιών αλλά και όσων πεθαίνουν από την πείνα -ο λοιμός προκάλεσε λιμό-, ενώ η Θήβα αδειάζει (κενοῦται) από τους ανθρώπους της. Έτσι, καθώς πλήττονται όλες οι πηγές της ζωής, κινδυνεύουν όχι μόνο η οικονομία αλλά και η επιβίωση των ανθρώπων και της πολιτικής κοινότητας. Γι' αυτό και ο ιερέας προσδίδει πολιτική διάσταση στο θέμα.

 

Προς τι όμως αυτή η καταστροφή; Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων, η μήνις ενός νεκρού εκδηλωνόταν με λοιμό, που σημαίνει ότι η γη δεν καρπίζει ή καρπίζει αλλά οι καρποί χαλούν, υγιή ζώα πεθαίνουν χωρίς εμφανή αιτία, γεννιούνται νεκρά παιδιά· όλα τα αντίθετα αναμένονται από τον εξευμενισμένο ήρωα που είναι πιο προσιτός από ό,τι οι θεοί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι η οργή του Λάιου που ξεσπά, πρώτου, άλλοτε, πολίτη της πόλης, γιατί έμεινε αδικαίωτος, που σημαίνει ότι ο φονιάς του δεν βρέθηκε, δεν είχε αναζητηθεί καν.

Προφανώς, η αγωνία των Θηβαίων από την εμφάνιση της Σφίγγας και η λύτρωση που επήλθε με τον φόνο της έστρεψε την προσοχή των Θηβαίων στους γάμους του λυτρωτή της πόλης με τη βασίλισσα Ιοκάστη. Ωστόσο, ο ανεκδίκητος, ατιμώρητος φόνος του Λάιου συνιστά διαταραχή του τελετουργικού τυπικού για την οποία όλοι οι πολίτες θεωρούνται ένοχοι, μολυσμένοι ηθικά, μια και κανένας δεν είχε ανακινήσει το θέμα. Οι συνέπειες θα πρέπει να καταπολεμηθούν με καθαρμό (Σοφ. Οιδ. Τ., στ. 96-98, 99, 241, 1228) που συνιστά θρησκευτική έκφραση και εκδήλωση της πολιτικής ομοψυχίας στην οποία απέβλεπε η ανάπτυξη του δικαστικού θεσμού.

 

Ερώτημα: Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο λοιμός που περιγράφεται από τον τραγωδό έχει ή δεν έχει σχέση έχει με τον λοιμό που ενέσκηψε στην (πολιορκημένη από τους Λακεδαιμονίους και τους συμμάχους τους) Αθήνα κατά τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου (431- 404 π.Χ.); Η επιδημία εκδηλώθηκε συνολικά τρεις φορές μεταξύ του 430 και του 426 και προκάλεσε τον θάνατο του ενός τετάρτου (ή του ενός τρίτου) του πληθυσμού της Αθήνας.

 

Πιθανές αιτίες της πτώσης του Οιδίποδα

α) Ύβρισε ισχυριζόμενος ότι έλυσε μόνος του το αίνιγμα της Σφίγγας και χωρίς τη βοήθεια των θεών.

β) Oλοάς διά βουλάς θεών. Αυτή η άποψη συνδέει την τραγωδία με το προοίμιο της Ιλιάδας -η καταστροφή οφείλεται στη βούληση του Δία.

γ) Είναι η μοίρα του Οιδίποδα.

δ) Ο ίδιος αναγνωρίζει τρεις αιτίες για την καταστροφή του: την καταγωγή, την αιμομειξία, τον φόνο του πατέρα:

 

Ἰοὺ ἰού· τὰ πάντ᾽ ἂν ἐξήκοι σαφῆ.

Ὦ φῶς, τελευταῖόν σε προσβλέψαιμι νῦν,

ὅστις πέφασμαι φύς τ᾽ ἀφ᾽ ὧν οὐ χρῆν, ξὺν οἷς τ᾽

οὐ χρῆν ὁμιλῶν, οὕς τέ μ᾽ οὐκ ἔδει κτανών.

(στ. 1182-1185)

 

Με τη γραμματική πτώση των πτώσεων στο τελευταίο απόσπασμα από γενική (ἀφ᾽ ὧν) σε δοτική (ξὺν οἷς) και μετά σε αιτιατική (οὕς) παρακολουθούμε τα «εγκλήματα» του Οιδίποδα, ενώ η χρονική σειρά των γεγονότων θα επέβαλε άλλη σειρά -γενική, αιτιατική, δοτική. Ο Οιδίποδας, λοιπόν, βρίσκει τις αιτίες της πτώσης του στην καταγωγή του, στους φόνους που διέπραξε (πατέρας, συνοδοί, Σφίγγα), στην αιμομιξία

 

Τόσο η πατροκτονία όσο και η αιμομιξία ήταν συνηθισμένα στους θεούς, ιδίως στους θεούς του βοιωτικού χώρου (Hσ., Θεογονία 337, 371, 404). Επιπλέον, ο Οιδίποδας για αυτόν καθαυτό τον φόνο του ανθρώπου θα ανακηρυσσόταν στα δικαστήρια αθώος, γιατί ο φόνος έγινε σε άμυνα -πρώτος επιτέθηκε ο Λάιος και οι άνθρωποί του. Ωστόσο, αν η αιμομιξία είναι επιτρεπτή στον κόσμο των θεών, ή σε παλαιότερες γενιές, αν η αιμομιξία είναι αυτή που εξασφαλίζει σε μια πρώτη φάση τη δημιουργία μιας κοινότητας, αν οι Σπαρτοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Θήβας, ήταν αυτόχθονες, γηγενείς, το ίδιο και οι Αθηναίοι (Επιτάφιος), ωστόσο η αιμομιξία, από ένα σημείο και μετά, είναι απαγορευμένη για τους ανθρώπους.

 

Με μελανά χρώματα την περιγράφει ο Οιδίποδας, και μας επιτρέπεται να σκεφτούμε ότι ο Σοφοκλής δράττει την ευκαιρία να θυμίσει ότι η αιμομιξία ήταν χαρακτηριστικό των οίκων, ότι με αυτήν δεν καθίστατο δυνατή η ανάμειξη των οίκων που συνιστούσε προϋπόθεση για τη δημοκρατία, για τον σχηματισμό του μεγάλου σπιτιού, όπου τα επιμέρους συμφέροντα των οίκων υποτάσσονταν στα συμφέροντα της πόλεως. Η ενδοτροπία της θηβαϊκής βασιλικής οικογένειας εμφανίζεται εν είδει στρεβλού γάμου.

 

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο Οιδίποδας τύραννος είναι η τραγωδία της αμαρτίας με την έννοια του λογικού σφάλματος. Η λογική του Οιδίποδα φαίνεται να ξεγλιστρά σε κρίσιμα σημεία. Πηγαίνει στο μαντείο των Δελφών για να ρωτήσει την ταυτότητα των πραγματικών γονιών του. Το μαντείο δεν απαντά στο συγκεκριμένο ερώτημα και του ανακοινώνει ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Σε κατάσταση σύγχυσης, ξεχνά τον λόγο για τον οποίο πήγε στο μαντείο, θεωρεί δεδομένο ότι οι γονείς του είναι το βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου και φεύγει από εκεί, προκειμένου να μην συναντήσει τη μοίρα του. Διαπράττει ακριβώς το αντίθετο. Ωστόσο, υπάρχει μια λογική σκέψη που, αν την έκαμνε ο Οιδίποδας θα μπορούσε να αποφύγει τη μοίρα του και την πραγματοποίηση του χρησμού: να μη σκοτώσει άνθρωπο μεγαλύτερο απ' αυτόν ούτε να παντρευτεί γυναίκα μεγαλύτερή του. Όμως ο νους, η λογική, αποδεικνύεται αδύναμη να συνυπολογίσει όλα τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή της. Και είναι ακριβώς αυτή η αδυναμία της λογικής (αμαρτία) που οδηγεί στην αμαρτία, με την ηθική πια σημασία της λέξης (Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο»).

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

 

Οιδίπους και Φρόυντ

Η Ιοκάστη είχε μεταφέρει σε συμβολικό επίπεδο την ανησυχία του Οιδίποδα μήπως συνάψει σχέσεις με τη μητέρα του (στ. 976) :

 

Σὺ δ᾽ εἰς τὰ μητρὸς μὴ φοβοῦ νυμφεύματα·

πολλοὶ γὰρ ἤδη κἀν ὀνείρασιν βροτῶν

μητρὶ ξυνηυνάσθησαν·

Μη φοβάσαι γάμους με τη μητέρα σου·

πολλοί θνητοί στα όνειρά τους κοιμήθηκαν με τη μητέρα τους.

(στ. 980-983)

 

Αυτή τη μεταφορά αξιοποίησε ο Φρόυντ και μίλησε για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ταιριαστό για τους αστούς / μεγαλοαστούς ψυχαναλυόμενους του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα στη Βιέννη, όπου είχαν αρχίσει να συζητούν για τη σημασία του σώματος και τη διαχείρισή του στη δημιουργία τραυματικών συμπλεγμάτων στην παιδική ηλικία. Ωστόσο, είναι σαφές ότι αν εφαρμόσουμε μονοσήμαντα την προσέγγιση αυτή στην τραγωδία του Σοφοκλή, ο πλούτος των σημάνσεων περιορίζεται.

 

Οιδίπους Τύραννος και δομική ανάλυση

Ο C. Levi-Strauss χρησιμοποιεί τον μύθο του Οιδίποδα ως μοντέλο για μια δομική ανάλυση του μύθου. «Συστέλλει» τον μύθο σε μικρότερες προτάσεις και τις οργανώνει σε ομάδες, τις οποίες ονομάζει μυθήματα -κατά το φωνήματα ή μορφήματα- και αποτελούν τους θεμέλιους λίθους και τα συστατικά στοιχεία του μύθου.

 

Ο Κάδμος αναζητεί την αδελφή του Ευρώπη
		Ο Κάδμος σκοτώνει τον δράκο
	Οι Σπαρτοί αλληλοεξοντώνονται.
			· Λάβδακος χωλός · Λάιος σκαιός · Οιδίποδας, πρησμένο πόδι
	Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο.
		Ο Οιδίποδας σκοτώνει τη Σφίγγα
Ο Οιδίποδας παντρεύεται τη μητέρα του Ιοκάστη.
	Ο Ετεοκλής σκοτώνει τον αδελφό του Πολυνείκη.
Η Αντιγόνη θάβει τον αδελφό της Πολυνείκη.

 

Στην πρώτη στήλη τονίζεται η συγγένεια αίματος, ενώ στη δεύτερη κυριαρχεί η υποτίμησή της. Η τρίτη στήλη επισημαίνει την απελευθέρωση του ανθρώπου από την αυτόχθονη καταγωγή του, ενώ η τέταρτη, με το σωματικό ελάττωμα του καθενός, ιδίως του Λάβδακου και του Οιδίποδα που τους αναγκάζει να σέρνουν το πόδι τους στη γη, δείχνει το αντίθετο, την εξάρτηση δηλαδή από την καταγωγή. Όλες οι στήλες βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους.

 

Αν διαβάσουμε το σχήμα από αριστερά προς τα δεξιά, προκύπτει η χρονική σειρά των γεγονότων του μύθου. Αν διαβάσουμε την κάθε στήλη ως μια ενότητα, ως ένα μύθημα, αποκαλύπτεται το απόκρυφο νόημά του. Έτσι, ο μύθος εμφανίζεται ως ένα «λογικό μοντέλο … ικανό να υπερνικήσει μιαν αντίφαση». Αναπόφευκτα λοιπόν θα πρέπει να ταξινομήσουμε τα δεδομένα των μύθων σε καταφάσεις, αντιφάσεις και συνθέσεις.