Τα γένια δεν κάνουν τον φιλόσοφο

Τον 1ο μ.Χ. αιώνα οι φιλόσοφοι επιζητούν την προσοχή του ρωμαϊκού κόσμου. Είναι πολλοί, κυκλοφορούν σε όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας και δίνουν το στίγμα τους -όχι πλέον με τον φιλοσοφημένο τους λόγο- αλλά με την επιτηδευμένη τους εμφάνιση που υπερβαίνει τα όρια της ευπρέπειας.

Η εικόνα είναι θλιβερή για τον Σενέκα που απευθύνει την 5η του επιστολή στον Λουκίλιο, προκειμένου να τον προειδοποιήσει να μην ενδώσει στην επίδειξη της παραμέλησης του εαυτού για να προκαλέσει σχόλια και να τραβήξει την προσοχή των άλλων. Ο Σενέκας περιγράφει τη «διεστραμμένη μορφή αυτοεπίδειξης» που έχει κατακλύσει την αυτοκρατορία: «Απωθητική ενδυμασία, απεριποίητα μαλλιά, ατημέλητη γενειάδα, ανοιχτή περιφρόνηση ασημένιων πιάτων, ύπνος καταγής».

Ο Σενέκας δείχνει να αναρωτιέται για όλους εκείνους που αυτοαποκαλούνται φιλόσοφοι και παραμελούν τον εαυτό τους: «Τι θα συμβεί αν αρχίσουμε να απομακρυνόμαστε από τα έθιμα των συνανθρώπων μας;». Για τον Σενέκα είναι ξεκάθαρο ότι η εξωτερική εμφάνιση του φιλόσοφου δεν θα πρέπει να είναι προκλητική ούτε αποκρουστική. Η φιλοσοφία βρίσκεται στην υπηρεσία της ανθρωπότητας και όχι σε αντιπαράθεση μαζί της. Πώς θα αποτελέσουν πρότυπο μίμησης οι φιλόσοφοι, όταν η εμφάνιση (και η συμπεριφορά τους) απωθεί τον κόσμο;

«Όπως ακριβώς είναι σημάδι πολυτέλειας το να αναζητεί κανείς την ηδυπάθεια, έτσι είναι εξίσου παράλογο το να αποφεύγει αυτό που βρίσκεται δίπλα του και μπορεί να αποκτηθεί με μικρό αντίτιμο. Η φιλοσοφία απαιτεί ολιγάρκεια όχι τιμωρία (Frugalitatem exigit philosophia, non poenam). Και μπορούμε μάλιστα να είμαστε λιτοί και προσεγμένοι ταυτόχρονα. Προσωπικά, μου αρέσει αυτός ο τρόπος. Η ζωή μας θα πρέπει να πρέπει να κυμαίνεται ανάμεσα στους καλούς τρόπους του ατόμου και τη δημόσια αποδοχή τους. Να θαυμάζουν όλοι τη ζωή μας, αλλά και να την κατανοούν»
Σενέκας, Ηθικές Επιστολές, 5.5

Για τον Σενέκα ο Στωικισμός οφείλει να βρίσκεται δίπλα στον άνθρωπο και ο ίδιος προσπαθεί να απομακρύνει τον «μαθητή» Λουκίλιο από περισπασμούς που αφορούν το πώς τον βλέπουν οι άλλοι. Οι φιλόσοφοι, και δη οι Στωικοί, θα πρέπει να διακρίνονται για τη σοφία τους και την καθημερινή συμπεριφορά τους και αυτό σημαίνει το να μην ξεχωρίζουν για τους λάθος λόγους. Δεν είναι τα γένια και τα ακούρευτα μαλλιά που θα προσδώσουν τη σοφία, χαρακτηρίζοντας κάποιον φιλόσοφο. Η επιμέλεια εαυτού (αφετηρία του φιλοσοφούντος) δεν αφορά μόνο την ψυχή. Πώς πρέπει να είναι κάποιος που θέλει να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία; Ο Κλήμης Αλεξανδρεύς μεταφέρει το πρότυπο του Στωικού φιλοσόφου κατά τον Ζήνωνα:

«Το πρόσωπό του να είναι καθαρό, να μην είναι συνοφρυωμένος, τα μάτια να μην είναι τελείως ανοιχτά ούτε μισόκλειστα, ο λαιμός να μη γέρνει προς τα πίσω, τα μέλη του κορμού να μην κρέμονται αλλά να στέκονται ρωμαλέα. Το αυτί έτοιμο να ακούσει τον λόγο»
Κλήμης Αλεξανδρεύς, Παιδαγωγός 3.11.74

Η εμφάνιση θέλει κι αυτή την προσοχή της. Ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη, στην πολυτέλεια και στην αθλιότητα, υπάρχει ένα μέτρο που ούτε ένας φιλόσοφος δεν πρέπει να υπερβεί.

«Το πρώτο πράγμα που επαγγέλλεται η φιλοσοφία είναι η κοινή λογική, η ανθρωπιά και η συμβίωση με τους άλλους. Με το να διαφέρουμε από τους άλλους απομακρυνόμαστε από την επαγγελία. Ας φροντίσουμε ώστε τα μέσα με τα οποία θέλουμε να προκαλέσουμε τον θαυμασμό να μην είναι παράλογα και απεχθή. Ο σκοπός μας είναι, όπως γνωρίζεις, το να ζει κανείς σε συμφωνία με τη φύση. Αλλά είναι ενάντια στη φύση το να βασανίζει κανείς το σώμα, να απεχθάνεται την ανεπιτήδευτη κομψότητα, να επιθυμεί την εξαθλίωση και να επιλέγει τροφές που δεν είναι απλώς λιτές αλλά αηδιαστικές και φρικτές»
Σενέκας, Ηθικές Επιστολές, 4.4

Ο φιλόσοφος, σε όποια σχολή κι αν ανήκει, πρέπει να αποτελεί πρότυπο προς μίμηση. Επομένως, όποιος θέλει να νοείται φιλόσοφος δεν χρειάζεται να διακηρύξει την αυτάρκεια και τη λιτότητά του προσποιούμενος αδιαφορία για την εμφάνισή του. Τα γένια δεν κάνουν τον φιλόσοφο. Ούτε τα ακούρευτα μαλλιά. Η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη είναι οι αρετές που επιζητεί να αποκτήσει. Το να αδιαφορεί κανείς για την εμφάνισή του, σύμφωνα με τον Στωικό φιλόσοφο, ισοδυναμεί με την επίδειξη και την αυτοπροβολή. Όταν κανείς επιλέγει να ξεχωρίζει, ως φιλόσοφος, λόγω της εμφάνισης, απομακρύνεται από τους ανθρώπους. Και μαζί του και η φιλοσοφία.