Δημόκριτος: Περί ευθυμίας

«[Για τον Δημόκριτο] σκοπός της ζωής είναι η ψυχική γαλήνη (τέλος δ᾽ εἶναι τὴν εὐθυμίαν), η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονή, όπως πιστεύουν κάποιοι που παρανόησαν τα διδάγματά του, αλλά η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή ζει με γαλήνη και σταθερότητα, χωρίς να ταράζεται από κανέναν φόβο ή δεισιδαιμονία ή από κάποιο άλλο πάθος» -Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 9.7.45

Ο Δημόκριτος αποτελεί μία ιδιάζουσα περίπτωση στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Εμφανίζεται στο προσκήνιο χάρη στην ατομική του θεωρία, μία εξαιρετική σύλληψη της δομής του κόσμου από «άτομα και κενό». Αλλά, αυτή δεν είναι η μοναδική του συμβολή στη φιλοσοφία. Πέρα από την έρευνα της φύσης, ο Δημόκριτος ασχολήθηκε με την Ηθική, ξεκινώντας πρώτος τη συζήτηση για τον σκοπό της ζωής. Υπήρξε πολυγραφότατος, αν και τα βιβλία που δημοσίευσε, ακολουθώντας την «τύχη» των περισσότερων έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, έχουν χαθεί. Εντούτοις, η θεωρία του αναμφίβολα ήταν γνωστή και παρέμεινε δημοφιλής, όπως δείχνουν οι πηγές, κατά τα ελληνιστικά χρόνια, ενώ φαίνεται ότι άσκησε την επιρροή της σε όλες τις θεωρίες βίου που ακολούθησαν (Κυνισμός, Στωικισμός, Επικουρισμός). Ο Αβδηρίτης φιλόσοφος δε θα προβεί σε γενικόλογες παρατηρήσεις, αλλά θα διαμορφώσει έναν συμβουλευτικό λόγο που βρίθει πρακτικών συμβουλών. Φαίνεται ότι το βιβλίο του «Περί ευθυμίας» ξεκινούσε ως εξής:

«O άνθρωπος που έχει σκοπό την ευθυμία (τὸν εὐθυμεῖσθαι μέλλοντα) δεν πρέπει να κάνει πολλά ούτε να κάνει πράγματα που θα ξεπερνούν τις δυνατότητές του και τη φύση του. ώστε ακόμη κι αν η τύχη βρεθεί μπροστά του και τον οδηγήσει να θέλει περισσότερα, αυτός τα βάζει στην άκρη και δεν αναλαμβάνει περισσότερα από τις δυνατότητές του» (Δημόκριτος, απ. 3)

Η ευθυμία, ο σκοπός της ζωής, είναι η άμυνα του οργανισμού απέναντι στις αντιξοότητες της τύχης, η στάση ζωής που θα επιλέξει. Ο φιλόσοφος ζει μακριά από το Μαντείο των Δελφών και θα ανακαλύψει τη δύναμη του «γνώθι σαυτόν» -την αφετηρία του Σωκράτη- μόνος του, όπως και ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος. Η γνώση του εαυτού είναι εκείνη που θα οδηγήσει στην ευτυχία. Αλλά πώς; Ο Δημόκριτος θα μας μιλήσει για τη γνώση των δυνατοτήτων που θα πρέπει να έχει κάθε άνθρωπος, προκειμένου να μην τις ξεπεράσει. Ποιος θα το αμφισβητήσει αυτό; Αργότερα ο ξενοφώντειος Σωκράτης θα εξηγήσει στον Ευθύδημο ότι το να γνωρίζεις τον εαυτό σου σημαίνει να γνωρίζεις τις δυνάμεις σου και τα όριά σου, αποφεύγοντας τα λάθη και προφυλάσσοντας τον εαυτό σου από δεινά, στα οποία ενδίδουν όσοι πλανώνται από τις δυνάμεις τους.

Ο Δημόκριτος παροτρύνει τον άνθρωπο να ορθώσει το παράστημά του και να πάρει τη ζωή στα χέρια του. Αυτό σημαίνει να μην παρασύρεται από τις επιθυμίες του, αλλά να βασιστεί στις δυνάμεις του στη λογική του που υποδεικνύει να μην ξεπεράσει το μέτρο. Προς το παρόν, αναγνωρίζουμε την αρχαιοελληνική αντίληψη για την τήρηση μέτρου, αλλά ο Δημόκριτος θα είναι πιο αναλυτικός. Περισσότερες πληροφορίες θα αντλήσουμε τον 5ο αιώνα μ.Χ. από τον Ιωάννη Στοβαίο (ο οποίος στην Ανθολογία του συγκέντρωσε περιλήψεις 300 περίπου συγγραμμάτων ποιητών και φιλοσόφων). Ο συγγραφέας θα μας μεταφέρει, σε μορφή αποφθεγμάτων, τις δημοκρίτειες απόψεις. Ο Δημόκριτος δεν θα αναρωτηθεί για το «διδακτόν της αρετής» όπως ο Σωκράτης αργότερα. Η αρετή, η παιδεία, η ηθική διδάσκεται:

«Η μάθηση τελειοποιεί τα καλά πράγματα με κόπους, ενώ τα άσχημα αποκτούνται χωρίς κόπους από μόνα τους». -Στοβαίος ΙΙ, 31, 66

Επομένως, ο άνθρωπος θα πρέπει να «μάθει» πώς να ζει. Αν αφήσει τον εαυτό του απαίδευτο, θα υποφέρει από δικό του λάθος. Ο Δημόκριτος αρνείται την αποποίηση ευθύνης που εδράζει στην απραξία. Η παιδεία κατέχει τον διττό ρόλο, από τη μια, να αναγνωρίζει και να εκτιμά την καλή ζωή και, από την άλλη, να θωρακίζει το άτομο απέναντι στις δυστυχίες:

«Η παιδεία είναι στολίδι για τους ευτυχισμένους, ενώ για τους δυστυχισμένους καταφύγιο από τις συμφορές» (Στοβαίος ΙΙ, 31, 58), καθώς «είναι σπουδαίο όταν κάποιος βρίσκεται σε συμφορά να σκέφτεται αυτά που πρέπει» (απ. 42).

Τι θα πρέπει να γνωρίζει εκείνος που θέλει να «ευθυμήσει», ώστε να ζήσει γαλήνια; Ο Στοβαίος στο τρίτο βιβλίο των Εκλογών του, παραθέτει αφειδώς το μακροσκελέστερο απόσπασμα για τη δημοκρίτεια ευθυμία. Η έλλειψη και η υπερβολή θα παίξουν καθοριστικό ρόλο.

Στο απόσπασμα 191 -το μακροσκελέστερο δημοκρίτειο απόσπασμα που μας παραδίδει ο Ιωάννης Στοβαίος δέκα αιώνες αργότερα- γίνεται αμέσως εμφανής η πρακτική πλευρά της φιλοσοφίας του Δημόκριτου. Το απόσπασμα δείχνει να αποτελεί συνέχεια του αποσπάσματος 3, καθώς εξηγεί γιατί κάποιος πρέπει να κατανοεί τις δυνατότητές του και να παραμένει σ’ αυτές:

«Διότι η ευθυμία (εὐθυμίη) στους ανθρώπους δημιουργείται με τη μετριοπάθεια της χαράς (μετριότητι τέρψιος) και τη σύμμετρη ζωή (συμμετρίῃ). Τα πράγματα που βρίσκονται σε έλλειψη ή σε υπερβολή τείνουν να παρουσιάζουν διακυμάνσεις και προκαλούν μεγάλες κινήσεις στην ψυχή. Οι ψυχές που μεταβάλλονται από μεγάλα διαστήματα δεν είναι ούτε σταθερές (εὐσταθέες) ούτε χαρούμενες (εὔθυμοι). Επομένως, πρέπει κανείς να κατανοεί τι βρίσκεται μέσα στις δυνατότητές του και να αρκείται σ’ αυτό δίνοντας ελάχιστη προσοχή σε πράγματα που ζηλεύει και θαυμάζει, και χωρίς να μένει σε αυτά στο μυαλό του. Αλλά θα πρέπει να παρατηρεί τις ζωές εκείνων που έχουν υποστεί ταλαιπωρίες και να συλλογίζεται πόσο μεγάλες δυστυχίες υποφέρουν. Έτσι, αυτά που έχει ήδη θα του φαίνονται μεγάλα και αξιοζήλευτα και δεν θα επιθυμεί στο μέλλον περισσότερα ώστε να υποφέρει η ψυχή του» (Δημόκριτος, απ. 191)

Ο Δημόκριτος εξηγεί πώς θα κατακτήσει κάποιος τον δικό του σκοπό της ζωής, την ευθυμία, την ψυχική δηλαδή γαλήνη που δημιουργείται κατ’ αρχάς από το μέτρο στις επιθυμίες. Ως εκ τούτου, (1) εκείνος που θέλει να κατακτήσει μία ευτυχισμένη ζωή σίγουρα δεν θα περιμένει τα δώρα της τύχης. αλλά (2) θα πρέπει να τα αποφύγει, όσο γενναιόδωρα κι αν είναι, όταν ξεπερνούν τις δυνατότητές του. (3) Αν αισθανθεί έλλειψη -που γεννάει την επιθυμία για περισσότερα- θα πρέπει να κοιτάξει τις ζωές των άλλων που έχουν λιγότερα από τον ίδιο. Η κακή ζωή (κακῶς ζῆν) παρομοιάζεται με έναν θάνατο που διαρκεί πολύ (απ. 160). Μόνο οι ανόητοι άνθρωποι ζουν χωρίς να χαίρονται τη ζωή (απ. 200). Η χαρά όμως προέρχεται από το μέτρο. Το δημοφιλές απόσπασμα 190 κλείνει, συνοψίζοντας μια «εύθυμη» ζωή, που είναι απαλλαγμένη από πάθη.

«Έχοντας αυτό το αξίωμα (γνώμη) κατά νου θα περάσει τη ζωή του με περισσότερη ευθυμία και θα απομακρύνει τις ανησυχίες της ζωής όπως τον φθόνο, τη ζήλια και την κακή διάθεση (δυσμενίην)» (Δημόκριτος, απ. 191)

Ο Δημόκριτος θα στρέψει το βλέμμα του στους ανθρώπους της εποχής του. Όλοι αναζητούν τον πλούτο και αποφεύγουν τη φτώχεια. Ο φιλόσοφος θα προσδώσει νέα ερμηνεία στην έννοια του πλούτου, καθώς δεν μετριέται με βάση όσα γνωρίζαμε (τον χρυσό, τα σπίτια κτλ.) αλλά αξιολογείται με βάση την έλλειψη και την υπερβολή που βιώνουμε από λανθασμένες εκτιμήσεις, επειδή, δηλαδή, οι συνεχώς αυξανόμενες επιθυμίες μας γεννούν ανάγκες:

Η φτώχεια και ο πλούτος είναι ονόματα που σημαίνουν έλλειψη (ἐνδείης) και πλησμονή (κόρου). Δεν είναι πλούσιος αυτός που έχει ανάγκες ούτε φτωχός αυτός που δεν έχει» (Δημόκριτος, απ. 283)

Η ρίζα του κακού δεν είναι η φτώχεια. Σκοπός της ζωής δεν είναι ο πλούτος, καθώς δεν πρόκειται να προσφέρει μια καλή ζωή από μόνος του. Στο παραπάνω απόσπασμα, η φτώχεια αποβαίνει μια τελείως σχετική έννοια, συνυφασμένη με τις επιθυμίες. Ο Δημόκριτος απευθύνεται σε β΄ πρόσωπο για να συμβουλεύσει:

«Αν δεν επιθυμείς πολλά, τα λίγα θα σου φανούν πολλά· η μικρή επιθυμία κάνει τη φτώχεια ισοδύναμη με τον πλούτο» (Δημόκριτος, απ. 284)

Η υλική φτώχεια ή ο υλικός πλούτος εξαρτώνται από τις επιθυμίες του ανθρώπου. Όσο οι επιθυμίες δεν έχουν όρια τόσο θα πληθαίνουν, θα ανανεώνονται, χωρίς να βρίσκουν αντικείμενο ικανοποίησης. Στο τέλος οι επιθυμίες μετατρέπονται σε ανάγκες, κάνοντας τον άνθρωπο δέσμιό τους:

«Η επιθυμία για χρήματα, αν δεν ορίζεται από τον κορεσμό, είναι πολύ σκληρότερη από την έσχατη φτώχεια· γιατί οι μεγαλύτερες επιθυμίες γεννούν μεγαλύτερες ανάγκες» (Δημόκριτος, απ. 219)

Αν επιθυμούμε συνεχώς περισσότερα, δεν θα ευτυχήσουμε ποτέ. Η ακόρεστη επιθυμία για όλο και περισσότερα αγαθά, αποπροσανατολίζει τον άνθρωπο, οδηγώντας τον σε αναζήτηση μιας ανέφικτης πληρότητας που δεν θα βιώσει ποτέ. Αλλά, η ζωή είναι μικρή.

«Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η ανθρώπινη ζωή είναι αδύναμη και ολιγόχρονη και γεμάτη με συμφορές και στερήσεις (ἀμηχανίῃσιν), όπως ακριβώς κάποιος θα πρέπει να φροντίζει να αποκτήσει μικρή περιουσία, ώστε η ταλαιπωρία του να μπορεί να μετρηθεί ανάλογα με τις ανάγκες του» (Δημόκριτος, απ. 285)