Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΑΡΙΣΤ Πολ 1339a11–1340b19

(ΑΡΙΣΤ Πολ 1337a33–1340b19: Η αγωγή που διαμορφώνει ελεύθερους πολίτες) 

Ειδικότερα για την ανάγκη διδασκαλίας της μουσικής

Περὶ δὲ μουσικῆς ἔνια μὲν διηπορήκαμεν τῷ λόγῳ
καὶ πρότερον, καλῶς δ’ ἔχει καὶ νῦν ἀναλαβόντας αὐτὰ
προαγαγεῖν, ἵνα ὥσπερ ἐνδόσιμον γένηται τοῖς λόγοις οὓς
ἄν τις εἴπειεν ἀποφαινόμενος περὶ αὐτῆς. οὔτε γὰρ τίνα
(15) ἔχει δύναμιν ῥᾴδιον περὶ αὐτῆς διελεῖν, οὔτε τίνος δεῖ χά-
ριν μετέχειν αὐτῆς, πότερον παιδιᾶς ἕνεκα καὶ ἀνα-
παύσεως, καθάπερ ὕπνου καὶ μέθης (ταῦτα γὰρ καθ’ αὑτὰ
μὲν οὐδὲ τῶν σπουδαίων, ἀλλ’ ἡδέα, καὶ ἅμα παύει μέρι-
μναν, ὥς φησιν Εὐριπίδης· διὸ καὶ τάττουσιν αὐτὴν καὶ
(20) χρῶνται πᾶσι τούτοις ὁμοίως, ὕπνῳ καὶ μέθῃ καὶ μουσικῇ·
τιθέασι δὲ καὶ τὴν ὄρχησιν ἐν τούτοις), ἢ μᾶλλον οἰητέον
πρὸς ἀρετήν τι τείνειν τὴν μουσικήν, ὡς δυναμένην, καθάπερ
ἡ γυμναστικὴ τὸ σῶμα ποιόν τι παρασκευάζει, καὶ τὴν
μουσικὴν τὸ ἦθος ποιόν τι ποιεῖν, ἐθίζουσαν δύνασθαι χαί-
(25) ρειν ὀρθῶς, ἢ πρὸς διαγωγήν τι συμβάλλεται καὶ πρὸς
φρόνησιν (καὶ γὰρ τοῦτο τρίτον θετέον τῶν εἰρημένων). ὅτι
μὲν οὖν δεῖ τοὺς νέους μὴ παιδιᾶς ἕνεκα παιδεύειν, οὐκ ἄδη-
λον (οὐ γὰρ παίζουσι μανθάνοντες· μετὰ λύπης γὰρ ἡ
μάθησις)· ἀλλὰ μὴν οὐδὲ διαγωγήν γε παισὶν ἁρμόττει
(30) καὶ ταῖς ἡλικίαις ἀποδιδόναι ταῖς τοιαύταις (οὐθενὶ γὰρ
ἀτελεῖ προσήκει τέλος). ἀλλ’ ἴσως ἂν δόξειεν ἡ τῶν παί-
δων σπουδὴ παιδιᾶς εἶναι χάριν ἀνδράσι γενομένοις καὶ
τελειωθεῖσιν. ἀλλ’ εἰ τοῦτ’ ἐστὶ τοιοῦτον, τίνος ἂν ἕνεκα δέοι
μανθάνειν αὐτούς, ἀλλὰ μή, καθάπερ οἱ τῶν Περσῶν καὶ
(35) Μήδων βασιλεῖς, δι’ ἄλλων αὐτὸ ποιούντων μεταλαμβάνειν
τῆς ἡδονῆς καὶ τῆς μαθήσεως; καὶ γὰρ ἀναγκαῖον βέλτιον
ἀπεργάζεσθαι τοὺς αὐτὸ τοῦτο πεποιημένους ἔργον καὶ τέχνην
τῶν τοσοῦτον χρόνον ἐπιμελουμένων ὅσον πρὸς μάθησιν μόνον.
εἰ δὲ δεῖ τὰ τοιαῦτα διαπονεῖν αὐτούς, καὶ περὶ τὴν τῶν
(40) ὄψων πραγματείαν αὐτοὺς ἂν δέοι παρασκευάζειν· ἀλλ’
ἄτοπον. τὴν δ’ αὐτὴν ἀπορίαν ἔχει καὶ εἰ δύναται τὰ ἤθη
βελτίω ποιεῖν· ταῦτα γὰρ τί δεῖ μανθάνειν αὐτούς, ἀλλ’
[1339b] οὐχ ἑτέρων ἀκούοντας ὀρθῶς τε χαίρειν καὶ δύνασθαι κρίνειν,
ὥσπερ οἱ Λάκωνες; ἐκεῖνοι γὰρ οὐ μανθάνοντες ὅμως δύ-
νανται κρίνειν ὀρθῶς, ὥς φασι, τὰ χρηστὰ καὶ τὰ μὴ
χρηστὰ τῶν μελῶν. ὁ δ’ αὐτὸς λόγος κἂν εἰ πρὸς εὐημε-
(5) ρίαν καὶ διαγωγὴν ἐλευθέριον χρηστέον αὐτῇ· τί δεῖ μαν-
θάνειν αὐτούς, ἀλλ’ οὐχ ἑτέρων χρωμένων ἀπολαύειν; σκο-
πεῖν δ’ ἔξεστι τὴν ὑπόληψιν ἣν ἔχομεν περὶ τῶν θεῶν· οὐ
γὰρ ὁ Ζεὺς αὐτὸς ἀείδει καὶ κιθαρίζει τοῖς ποιηταῖς, ἀλλὰ
καὶ βαναύσους καλοῦμεν τοὺς τοιούτους καὶ τὸ πράττειν οὐκ
(10) ἀνδρὸς μὴ μεθύοντος ἢ παίζοντος. ἀλλ’ ἴσως περὶ μὲν
τούτων ὕστερον ἐπισκεπτέον· ἡ δὲ πρώτη ζήτησίς ἐστι πότε-
ρον οὐ θετέον εἰς παιδείαν τὴν μουσικὴν ἢ θετέον, καὶ τί
δύναται τῶν διαπορηθέντων τριῶν, πότερον παιδείαν ἢ παι-
διὰν ἢ διαγωγήν. εὐλόγως δ’ εἰς πάντα τάττεται καὶ
(15) φαίνεται μετέχειν. ἥ τε γὰρ παιδιὰ χάριν ἀναπαύσεώς
ἐστι, τὴν δ’ ἀνάπαυσιν ἀναγκαῖον ἡδεῖαν εἶναι (τῆς γὰρ
διὰ τῶν πόνων λύπης ἰατρεία τίς ἐστιν), καὶ τὴν διαγωγὴν
ὁμολογουμένως δεῖ μὴ μόνον ἔχειν τὸ καλὸν ἀλλὰ καὶ
τὴν ἡδονήν (τὸ γὰρ εὐδαιμονεῖν ἐξ ἀμφοτέρων τούτων ἐστίν)·
(20) τὴν δὲ μουσικὴν πάντες εἶναί φαμεν τῶν ἡδίστων, καὶ ψι-
λὴν οὖσαν καὶ μετὰ μελῳδίας (φησὶ γοῦν καὶ Μουσαῖος
εἶναι «βροτοῖς ἥδιστον ἀείδειν»· διὸ καὶ εἰς τὰς συνουσίας καὶ
διαγωγὰς εὐλόγως παραλαμβάνουσιν αὐτὴν ὡς δυναμένην
εὐφραίνειν), ὥστε καὶ ἐντεῦθεν ἄν τις ὑπολάβοι παιδεύε-
(25) σθαι δεῖν αὐτὴν τοὺς νεωτέρους. ὅσα γὰρ ἀβλαβῆ τῶν
ἡδέων, οὐ μόνον ἁρμόττει πρὸς τὸ τέλος ἀλλὰ καὶ πρὸς
τὴν ἀνάπαυσιν· ἐπεὶ δ’ ἐν μὲν τῷ τέλει συμβαίνει τοῖς
ἀνθρώποις ὀλιγάκις γίγνεσθαι, πολλάκις δὲ ἀναπαύονται
καὶ χρῶνται ταῖς παιδιαῖς οὐχ ὅσον ἐπὶ πλέον ἀλλὰ καὶ
(30) διὰ τὴν ἡδονήν, χρήσιμον ἂν εἴη διαναπαύειν ἐν ταῖς ἀπὸ
ταύτης ἡδοναῖς. συμβέβηκε δὲ τοῖς ἀνθρώποις ποιεῖσθαι
τὰς παιδιὰς τέλος· ἔχει γὰρ ἴσως ἡδονήν τινα καὶ τὸ
τέλος, ἀλλ’ οὐ τὴν τυχοῦσαν, ζητοῦντες δὲ ταύτην λαμβά-
νουσιν ὡς ταύτην ἐκείνην, διὰ τὸ τῷ τέλει τῶν πράξεων
(35) ἔχειν ὁμοίωμά τι. τό τε γὰρ τέλος οὐθενὸς τῶν ἐσομένων
χάριν αἱρετόν, καὶ αἱ τοιαῦται τῶν ἡδονῶν οὐθενός εἰσι τῶν
ἐσομένων ἕνεκεν, ἀλλὰ τῶν γεγονότων, οἷον πόνων καὶ λύ-
πης. δι’ ἣν μὲν οὖν αἰτίαν ζητοῦσι τὴν εὐδαιμονίαν γίγνε-
σθαι διὰ τούτων τῶν ἡδονῶν, ταύτην εἰκότως ἄν τις ὑπο-
(40) λάβοι τὴν αἰτίαν· περὶ δὲ τοῦ κοινωνεῖν τῆς μουσικῆς, <ὅτι> οὐ
διὰ ταύτην μόνην, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ χρήσιμον εἶναι πρὸς
τὰς ἀναπαύσεις, ὡς ἔοικεν. οὐ μὴν ἀλλὰ ζητητέον μή ποτε
[1340a] τοῦτο μὲν συμβέβηκε, τιμιωτέρα δ’ αὐτῆς ἡ φύσις ἐστὶν ἢ
κατὰ τὴν εἰρημένην χρείαν, καὶ δεῖ μὴ μόνον τῆς κοινῆς
ἡδονῆς μετέχειν ἀπ’ αὐτῆς, ἧς ἔχουσι πάντες αἴσθησιν (ἔχει
γὰρ ἡ μουσική τιν’ ἡδονὴν φυσικήν, διὸ πάσαις ἡλικίαις
(5) καὶ πᾶσιν ἤθεσιν ἡ χρῆσις αὐτῆς ἐστι προσφιλής), ἀλλ’
ὁρᾶν εἴ πῃ καὶ πρὸς τὸ ἦθος συντείνει καὶ πρὸς τὴν ψυχήν.
τοῦτο δ’ ἂν εἴη δῆλον, εἰ ποιοί τινες τὰ ἤθη γιγνόμεθα δι’
αὐτῆς. ἀλλὰ μὴν ὅτι γιγνόμεθα ποιοί τινες, φανερὸν διὰ
πολλῶν μὲν καὶ ἑτέρων, οὐχ ἥκιστα δὲ καὶ διὰ τῶν Ὀλύμ-
(10) που μελῶν· ταῦτα γὰρ ὁμολογουμένως ποιεῖ τὰς ψυχὰς
ἐνθουσιαστικάς, ὁ δ’ ἐνθουσιασμὸς τοῦ περὶ τὴν ψυχὴν ἤθους
πάθος ἐστίν. ἔτι δὲ ἀκροώμενοι τῶν μιμήσεων γίγνονται
πάντες συμπαθεῖς, καὶ χωρὶς τῶν ῥυθμῶν καὶ τῶν μελῶν
αὐτῶν. ἐπεὶ δὲ συμβέβηκεν εἶναι τὴν μουσικὴν τῶν ἡδέων,
(15) τὴν δ’ ἀρετὴν περὶ τὸ χαίρειν ὀρθῶς καὶ φιλεῖν καὶ μισεῖν,
δεῖ δηλονότι μανθάνειν καὶ συνεθίζεσθαι μηθὲν οὕτως ὡς
τὸ κρίνειν ὀρθῶς καὶ τὸ χαίρειν τοῖς ἐπιεικέσιν ἤθεσι καὶ
ταῖς καλαῖς πράξεσιν· ἔστι δὲ ὁμοιώματα μάλιστα παρὰ
τὰς ἀληθινὰς φύσεις ἐν τοῖς ῥυθμοῖς καὶ τοῖς μέλεσιν ὀργῆς
(20) καὶ πραότητος, ἔτι δ’ ἀνδρείας καὶ σωφροσύνης καὶ πάντων
τῶν ἐναντίων τούτοις καὶ τῶν ἄλλων ἠθῶν (δῆλον δὲ ἐκ
τῶν ἔργων· μεταβάλλομεν γὰρ τὴν ψυχὴν ἀκροώμενοι
τοιούτων)· ὁ δ’ ἐν τοῖς ὁμοίοις ἐθισμὸς τοῦ λυπεῖσθαι καὶ
χαίρειν ἐγγύς ἐστι τῷ πρὸς τὴν ἀλήθειαν τὸν αὐτὸν ἔχειν
(25) τρόπον (οἷον εἴ τις χαίρει τὴν εἰκόνα τινὸς θεώμενος μὴ
δι’ ἄλλην αἰτίαν ἀλλὰ διὰ τὴν μορφὴν αὐτήν, ἀναγκαῖον
τούτῳ καὶ αὐτοῦ ἐκείνου τὴν θεωρίαν, οὗ τὴν εἰκόνα θεωρεῖ,
ἡδεῖαν εἶναι). συμβέβηκε δὲ τῶν αἰσθητῶν ἐν μὲν τοῖς
ἄλλοις μηδὲν ὑπάρχειν ὁμοίωμα τοῖς ἤθεσιν, οἷον ἐν τοῖς
(30) ἁπτοῖς καὶ τοῖς γευστοῖς, ἀλλ’ ἐν τοῖς ὁρατοῖς ἠρέμα
(σχήματα γὰρ ἔστι τοιαῦτα, ἀλλ’ ἐπὶ μικρόν, καὶ <οὐ> πάντες
τῆς τοιαύτης αἰσθήσεως κοινωνοῦσιν· ἔτι δὲ οὐκ ἔστι ταῦτα
ὁμοιώματα τῶν ἠθῶν, ἀλλὰ σημεῖα μᾶλλον τὰ γιγνόμενα
σχήματα καὶ χρώματα τῶν ἠθῶν, καὶ ταῦτ’ ἐστὶν ἐπί-
(35) σημα ἐν τοῖς πάθεσιν· οὐ μὴν ἀλλ’ ὅσον διαφέρει καὶ
περὶ τὴν τούτων θεωρίαν, δεῖ μὴ τὰ Παύσωνος θεωρεῖν τοὺς
νέους, ἀλλὰ τὰ Πολυγνώτου κἂν εἴ τις ἄλλος τῶν γρα-
φέων ἢ τῶν ἀγαλματοποιῶν ἐστιν ἠθικός), ἐν δὲ τοῖς μέ-
λεσιν αὐτοῖς ἔστι μιμήματα τῶν ἠθῶν (καὶ τοῦτ’ ἐστὶ φανε-
(40) ρόν· εὐθὺς γὰρ ἡ τῶν ἁρμονιῶν διέστηκε φύσις, ὥστε ἀκούον-
τας ἄλλως διατίθεσθαι καὶ μὴ τὸν αὐτὸν ἔχειν τρόπον
πρὸς ἑκάστην αὐτῶν, ἀλλὰ πρὸς μὲν ἐνίας ὀδυρτικωτέρως
[1340b] καὶ συνεστηκότως μᾶλλον, οἷον πρὸς τὴν μιξολυδιστὶ καλου-
μένην, πρὸς δὲ τὰς μαλακωτέρως τὴν διάνοιαν, οἷον πρὸς
τὰς ἀνειμένας, μέσως δὲ καὶ καθεστηκότως μάλιστα πρὸς
ἑτέραν, οἷον δοκεῖ ποιεῖν ἡ δωριστὶ μόνη τῶν ἁρμονιῶν, ἐνθου-
(5) σιαστικοὺς δ’ ἡ φρυγιστί. ταῦτα γὰρ καλῶς λέγουσιν οἱ περὶ
τὴν παιδείαν ταύτην πεφιλοσοφηκότες· λαμβάνουσι γὰρ τὰ
μαρτύρια τῶν λόγων ἐξ αὐτῶν τῶν ἔργων). τὸν αὐτὸν δὲ
τρόπον ἔχει καὶ τὰ περὶ τοὺς ῥυθμούς (οἱ μὲν γὰρ ἦθος ἔχουσι
στασιμώτερον οἱ δὲ κινητικόν, καὶ τούτων οἱ μὲν φορ-
(10) τικωτέρας ἔχουσι τὰς κινήσεις οἱ δὲ ἐλευθεριωτέρας). ἐκ
μὲν οὖν τούτων φανερὸν ὅτι δύναται ποιόν τι τὸ τῆς ψυχῆς
ἦθος ἡ μουσικὴ παρασκευάζειν, εἰ δὲ τοῦτο δύναται ποιεῖν,
δῆλον ὅτι προσακτέον καὶ παιδευτέον ἐν αὐτῇ τοὺς νέους.
ἔστι δὲ ἁρμόττουσα πρὸς τὴν φύσιν τὴν τηλικαύτην ἡ δι-
(15) δασκαλία τῆς μουσικῆς· οἱ μὲν γὰρ νέοι διὰ τὴν ἡλικίαν
ἀνήδυντον οὐθὲν ὑπομένουσιν ἑκόντες, ἡ δὲ μουσικὴ φύσει τῶν
ἡδυσμάτων ἐστίν. καί τις ἔοικε συγγένεια ταῖς ἁρμονίαις
καὶ τοῖς ῥυθμοῖς εἶναι· διὸ πολλοί φασι τῶν σοφῶν οἱ
μὲν ἁρμονίαν εἶναι τὴν ψυχήν, οἱ δ’ ἔχειν ἁρμονίαν.

***

Περί δε της μουσικής ωρισμένα μεν προβλήματα και πρότερον διετυπώσαμεν, καλόν όμως είναι και τώρα επανελθόντες εις αυτά να τα επαναφέρωμεν εις το μέσον, ίνα καταστούν τρόπον τινα προανάκρουσμα των λόγων, τους οποίους θα ηδύνατο τις να είπη περί αυτής. Διότι ούτε ποίαν (15) δύναμιν έχει αύτη δύναται τις να διακριβώση, ούτε διά ποίον σκοπόν πρέπει αύτη να εκμανθάνεται, εάν δηλαδή εκμανθάνεται διά να χρησιμεύση ως παιδιά ή ανάπαυσις, ως χρησιμεύουν ο ύπνος και ο πότος, (διότι και ταύτα δεν υπάγονται μεν εις τας σοβαράς ασχολίας, είναι όμως ευχάριστα και καταπαύουν τας μερίμνας, ως λέγει ο Ευριπίδης, διό και την μουσικήν μεταξύ των παιδιών τάσσουν και (20) μεταχειρίζονται πάντα ταύτα προς τον αυτόν σκοπόν, ύπνον και μέθην και μουσικήν, μεταξύ δε τούτων και την όρχησιν θέτουν· ή μήπως πρέπει μάλλον να παραδεχθώμεν, ότι η μουσική είναι προς αρετήν συντελεστική (ως δυναμένη, καθ' ον ακριβώς τρόπον και η γυμναστική διαπλάσσει το σώμα κατά τίνα ποιότητα, και η μουσική να διαπλάση κατά τίνα ποιότητα το ήθος, εθίζουσα τούτο εις την ευγενή τέρψιν); (25) ή μήπως χρησιμεύη προς ευχάριστον διαβίωσιν και προς επίτευξιν φρονήσεως; (διότι κατόπιν των δύο προειρημένων δύναται και τούτο να τεθή ως τρίτος σκοπός). Αλλ' ότι μεν η εκπαίδευσις των νέων δεν πρέπει να έχη ως σκοπόν την παιδιάν, είναι αναμφισβήτητον· διότι δεν εκμανθάνουν παίζοντες, αλλά μετά δυσχερείας τινος πάσα μάθησις αποκτάται· άλλ' όμως ουδέ ως τελικός σκοπός διά τους παίδας και τους άγοντας ανώριμον ηλικίαν δέον να τίθεται (30) το πώς θα διάγουν τον καιρόν των· διότι εις ουδέν ατελές ον προσήκει τελικός σκοπός. Ίσως όμως θα ηδύνατο τις να νομίση ότι η σπουδή των παίδων (εις την μουσικήν) γίνεται, όπως αύτη χρησιμεύση εις τούτους ως παιδιά, όταν πλέον θα αποβούν άνδρες εις πλήρη ωριμότητα. Αλλ' εάν η άποψις αύτη είναι ορθή, διά τίνα λόγον παρίσταται ανάγκη αυτοί οι ίδιοι να εκμανθάνουν την μουσικήν, και να την κάμνουν όπως και οι των Περσών και (35) των Μήδων βασιλείς, να απολαμβάνουν τουτέστι την ευχαρίστησιν εκ της μαθήσεως άλλων κατ' επάγγελμα την μουσικήν ασκούντων; Καθόσον μάλιστα κατ' ανάγκην πολύ καλύτερον ησκημένοι είναι εκείνοι, οίτινες μετέρχονται την τέχνην ταύτην ως επάγγελμα ή οι επιμελούμενοι της μουσικής επί τόσον ολίγον χρόνον, όσος αρκεί διά να την μάθουν μόνον. Εάν δε πρέπει να κοπιάζουν επί μακρόν εις τα τοιαύτα οι ίδιοι, (40) τότε ομοίως απαραίτητον είναι να διατρίψουν περί την σπουδήν της μαγειρικής· αλλά τούτο είναι άτυπον. Εις την αυτήν δε απορίαν εμβάλλει και το ζήτημα: εάν δύναται η μουσική να καθιστά βελτίονα τα ήθη· διότι εάν αληθεύη τούτο, τότε προς τι πρέπει αυτοί οι ίδιοι να εκμανθάνουν μουσικήν [1339b] και να μη ακροώνται ταύτης παρ' άλλων εκτελουμένης, ούτως ώστε και ευγενή τέρψιν να απολαμβάνουν και δοκίμως (περί των μουσικών έργων) να αποφαίνωνται, ως οι Λάκωνες; Διότι εκείνοι, μολονότι δεν εκμανθάνουν οι ίδιοι μουσικήν, όμως δύνανται, ως διαθρυλείται, να εκτιμούν ορθώς και τας καλάς και τας κακάς μελωδίας. Το αυτό δε τεκμήριον ισχύει και (5) περί της γνώμης εάν η μουσική πρέπει να χρησιμοποιήται προς αγαθήν διαβίωσιν και προς βίον εις ελευθέρους προσήκοντα· προς τι δηλαδή να την εκμανθάνουν οι ίδιοι και να μη απολαύουν αυτής εκτελουμένης παρ' άλλων: Και δυνάμεθα εν προκειμένω να αποβλέψωμεν και προς την κρατούσαν περί των θεών δοξασίαν· ο Ζευς δηλαδή δεν άδει ούτε κιθαρίζει ο ίδιος, κατά τους ποιητάς. Αλλά και τους ασκούντας το επάγγελμα τούτο καλούμεν βαναύσους (10) και το έργον των ανάξιον δι' άνδρα όστις δεν είναι μεθυσμένος ή δεν το πράττει παιδιάς χάριν.

Αλλ' ίσως περί ταύτα βραδύτερον ασχοληθώμεν· η πρώτη δε έρευνα ημών απέβλεπεν εις την διακρίβωσιν του εάν πρέπει ή όχι να τάξωμεν την μουσικήν εις την παιδείαν και τι εκ των τριών αμφισβητηθέντων επιτυγχάνει ― παιδείαν ή παιδιάν ή ευχάριστον απασχόλησιν. Ευλόγως δε εις πάντα ταύτα κατατάσσεται και (15) πάντων τούτων φαίνεται ότι μετέχει. Διότι και η παιδιά χάριν της αναπαύσεως υπάρχει, η δε ανάπαυσις κατ' ανάγκην πρέπει να είναι ευχάριστος (καθ' όσον θεραπεύει ούτως ειπείν την εκ των μόχθων λύπην), και η άνετος αφ' ετέρου διατριβή πρέπει όχι μόνον το αγαθόν να ενέχη αλλά και την ηδονήν, (διότι το ευδαιμονείν εξ αμφοτέρων τούτων υπάρχει)· (20) η δε μουσική, κατά κοινήν πάντων ημών ομολογίαν, είναι εκ των ηδίστων πραγμάτων, είτε διά του οργάνου είτε και εν συνοδεία μελωδίας εκτελείται (και αυτός μάλιστα ο Μουσαίος είπεν ότι ήδιστον είναι διά τους ανθρώπους το άδειν· διό και εις τας συναναστροφάς και όταν θέλουν να περάσουν ευχαρίστως τον καιρόν των, ευλόγως παραλαμβάνουν αυτήν οι άνθρωποι, ως δυναμένην να ευφραίνη)· συνεπώς και εκ του γεγονότος τούτου θα ηδύνατο να καταλήξη τις εις το συμπέρασμα ότι πρέπει και (25) εις την μουσικήν να εκπαιδεύωνται οι νεώτεροι. Διότι όσα εκ των ευχαρίστων είναι αβλαβή, ου μόνον προς τον τελικόν σκοπόν είναι ευάρμοστα, αλλά και προς την ανάπαυσιν. Επειδή δε εις μεν τον τελικόν σκοπόν ολιγάκις φθάνουν οι άνθρωποι, πολλάκις όμως αναπαύονται και κάμνουν χρήσιν των παιδιών όχι εις τον απώτερον σκοπόν αποβλέποντες τόσον, (30) όσον εις την εξ αυτών ευχαρίστησιν, χρήσιμος δύναται να αποβή εις αυτούς η μουσική αναπαύουσα αυτούς κατά τα διαλείμματα διά των εξ αυτής ευχαριστήσεων. Συμβαίνει δε συνήθως οι άνθρωποι να θεωρούν αυτάς ταύτας τας παιδιάς ως τελικόν σκοπόν· διότι έχει ίσως επίσης και ο τελικός σκοπός ηδονήν τίνα, αλλ' όχι οιανδήποτε ηδονήν· επιζητούντες όμως ταύτην, εκλαμβάνουν εκείνην ως ταύτην, καθ' όσον ομοιάζουν κατά τίνα τρόπον (35) αι τελικαί ενέργειαι των πράξεων. Και τούτο διότι ουδενός ο τελικός σκοπός επιδιώκεται χάριν μέλλοντος αποτελέσματος, ομοίως δε και αι τοιαύται των ηδονών δεν επιδιώκονται χάριν περαιτέρω τινος σκοπού, αλλ' ένεκεν των προγεγεννημένων, οίον πόνων και λύπης. Θα ηδύνατο τις λοιπόν να συμπεράνη ότι ούτος είναι ο λόγος δι' ον οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονίαν (40) διά των ηδονών τούτων· αλλά διά την περίπτωσιν της ανάγκης του μετέχειν της μουσικής, δεν υπάρχει μόνος ο λόγος ούτος, αλλά και ο λόγος ότι είναι χρήσιμος, ως φαίνεται, διά τας ώρας της αναπαύσεως. Εν τούτοις πρέπει να εξετάσωμεν μήπως [1340a] τούτο μεν συμβαίνει κατά σύμπτωσιν, η δε φύσις αυτής είναι μείζονος τιμής αξία ή όσην η ειρημένη χρεία αυτής απαιτεί, και συνεπώς μήπως πρέπει να μετέχωμεν της κοινής απ' αυτής ηδονής, ης πάντες έχουν αίσθησιν (διότι η μουσική εν τη φύσει αυτής έχει την ηδονήν ην προξενεί, διό και εις πάσας τας ηλικίας (5) και πάντας τους χαρακτήρας η χρήσις αυτής είναι προσφιλής), αλλά και να παρατηρούμεν μήπως δύναται κατά τι να συντελέση εις την διαμόρφωσιν του ήθους και της ψυχής. Τούτο δε θα καθίστατο φανερόν, εάν απεδεικνύετο ότι οι χαρακτήρες διαμορφούνται ποιοτικώς υπό την επίδρασίν της. Αλλ' όμως ότι συντελείται ποια τις τοιαύτη διαμόρφωσις και διά πολλών μεν άλλων καθίσταται φανερόν, ούχ ήκιστα δε και διά των μελών (10) του Ολύμπου· διότι ταύτα ομολογουμένως πληρούν τας ψυχάς ενθουσιασμού, ο δε ενθουσιασμός είναι πάθος τι του ήθους της ψυχής. Επί πλέον δε οιοσδήποτε ήθελεν ακροασθή της μιμητικής μουσικής περιέρχεται εις αντίστοιχον ψυχικήν κατάστασιν, και <άνευ των λόγων>, απλώς διά του ψιλού ρυθμού και μέλους αυτών. Επειδή δε έχει συμβή να είναι η μουσική έν εκ των ευχαρίστων πραγμάτων, (15) η δε αρετή έγκειται εις το χαίρειν και αγαπάν και μισείν ορθώς, είναι φανερόν ότι υπέρ παν άλλο δέον να συνηθίζη τις εις το ορθώς κρίνειν και εις το χαίρειν εις τα κόσμια ήθη και τας καλάς πράξεις. Παραλλήλως δε προς τα αληθινά φυσικά πάθη ενυπάρχουν εις τας ρυθμικάς και μελωδικάς συνθέσεις ομοιώματα οργής (20) και πραότητος, έτι δε ανδρείας και σωφροσύνης και πάντων των αντιθέτων προς ταύτα, ως και των άλλων ηθικών κατάστασεων (είναι δε φανερόν εκ των πραγμάτων, καθ' όσον μεταβάλλεται αντιστοίχως το θυμικόν μας κατά την ακρόασιν των τοιούτων)· ο εθισμός όμως εκ των ομοίων εις το λυπείσθαι και χαίρειν προσεγγίζει την αντίστοιχον εν τη πραγματικότητι κατάστασιν, (25) (καθ' όσον λ.χ. εάν τις χαίρη θεωρών την εικόνα τινός όχι δι' άλλην αιτίαν, αλλά διά την μορφήν αυτήν ταύτην, είναι φανερόν ότι κατ' ανάγκην θα χαίρη και ενώπιον της όψεως αυτού τούτου του προσώπου, ου την εικόνα βλέπει)· συμβαίνει δε ουδέν εκ των συναισθημάτων χαράς ή λύπης των παραγομένων εκ των άλλων αισθήσεων, ως της (30) αφής ή της γεύσεως, να έχη παράλληλον ομοίωμα χρήσιμον προς την μόρφωσιν των ηθών (εξαιρέσει των εν ακινησία εις την όρασιν υποκειμένων, καθ' όσον ταύτα είναι τύποι παριστώντες χαρακτήρας, αλλά ταύτα περιλαμβάνουν την κατάστασιν ολίγων στιγμών, αφ' ετέρου δε πάντες οι θεώμενοι δεν έχουν την αυτήν εκ τούτων εντύπωσιν· επί πλέον δε δεν είναι ταύτα κυρίως ειπείν χαρακτήρων ομοιώματα, αλλά μάλλον σύμβολα αυτών οι διαγραφόμενοι τύποι και τα χρώματα, εξεικονίζοντα την σωματικήν κατάστασιν οία είναι (35) εν τη εκδηλώσει των παθών· αλλ' όμως, εφ' όσον ενδιαφέρει και η θεωρία τούτων, πρέπει όχι τα του Παύσωνος έργανα θεωρούν οι νέοι, αλλά τα του Πολυγνώτου, και ει τίνος άλλου ζωγράφου ή αγαλματοποιού τα έργα έχουν ιδεαλιστικόν χαρακτήρα)· ενώ αι μελωδίαι είναι αύται καθ' αυτάς απομιμήσεις ηθών, και τούτο είναι φανερόν (40) εξ αυτής της φύσεως των αρμονιών, αίτινες τοσούτον διακρίνονται αλλήλων, ώστε διάφορα πάθη να εξεγείρωνται εκ της ακροάσεως αυτών και να μη διατίθενται οι ακούοντες προς εκάστην εξ αυτών κατά τον ίδιον τρόπον, αλλ' επί το λυπηρότερον [1340b] και καταθλιπτικώτερον προς μερικάς, ως προς την μιξολυδιστί καλουμένην, προς άλλας δε μετά τίνος εκλύσεως της διανοητικής ενεργείας, ως συμβαίνει προς τας ηδυπαθείς, μέσην δε ψυχικήν διάθεσιν και μεγάλην γαλήνην να αισθάνωνται προς άλλας, πράγμα όπερ, φαίνεται, κατορθώνει μόνη των αρμονιών η δωριστί, (5) ενώ η φρυγιστί πληροί ενθουσιασμού και εκστάσεως· και ταύτα μεν ορθώς αποφαίνονται οι περί το είδος τούτο της παιδείας φιλοσοφήσαντες, διότι λαμβάνουν την απόδειξιν των λόγων εξ αυτών των πραγμάτων. Τον αυτόν δε χαρακτήρα έχουν και οι ρυθμοί· άλλοι δηλαδή είναι βραδείς και γαλήνιοι, άλλοι δε χαρακτηρίζονται υπό ευκινησίας, εκ τούτων δε άλλοι (10) φορτικωτέρας έχουν τας κινήσεις, άλλοι δε ελευθεριωτέρας. Εκ τούτων λοιπόν είναι φανερόν ότι δύναται η μουσική να παρασκευάζη ποιόν τι το ήθος της ψυχής, εάν δε κατορθώνη τούτο, είναι φανερόν ότι πρέπει να προσάγηται και να εκπαιδεύωνται εν αυτή οι νέοι. Αρμόζει δε και εις την φύσιν της τοιαύτης ηλικίας η (15) διδασκαλία της μουσικής· διότι οι νέοι ένεκεν της ηλικίας ουδέν εστερημένον ευχαριστήσεως υπομένουν εκόντες, η δε μουσική είναι εξ αυτής της φύσεώς της εκ των πραγμάτων άτινα ενέχουν την ευχαρίστησιν. Και φαίνεται ότι υπάρχει μεταξύ ημών και των αρμονιών και των ρυθμών συγγένεια τις· διό και πολλοί εκ των σοφών ισχυρίζονται ότι η ψυχή είναι αρμονία τις ή ότι περιέχει αρμονίαν.