Το Αιγυπτιακό ιερό στην Μπρεξίζα Νέας Μάκρης Αττικής

Το ιερό ιδρύθηκε από τον Ηρώδη Αττικό τον 2ο αιώνα μ.Χ. προς τιμήν των αιγυπτιακών θεοτήτων που είχαν προστεθεί στο ελληνικό πάνθεον. Ο ίδιος εξάλλου υπήρξε μεγάλος γαιοκτήμονας της περιοχής. Έχει τετράγωνο σχήμα διαστάσεων 50×50 μέτρα, διαθέτει περίβολο και επάλληλους διαδρόμους που καταλήγουν σε βαθμιδωτή πυραμίδα στο κέντρο του. Εντυπωσιακό στοιχείο είναι τα μαρμάρινα αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους.

Είναι η θεά Ισις και ο Οσιρις (ή Αντίνοος), αντίγραφα των οποίων έχουν στηθεί σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο, δίνοντας μια ιδέα για τις διαστάσεις του ιερού και τη μεγαλοπρέπειά του. Δίπλα στο ιερό έχουν αποκαλυφθεί ρωμαϊκά λουτρά μεγάλης πολυτέλειας, ενώ ημιτελής έχει απομείνει η ανασκαφή μιας πισίνας, η οποία θεωρείται ότι ήταν ιχθυοτροφείο. Όπως φαίνεται από τα ευρήματα, το ιερό ιδρύθηκε πάνω σε ένα μικρό νησάκι του έλους που επικοινωνούσε με την ξηρά με διώρυγες. Σήμερα ο χώρος είναι ενιαίος. Το σκηνικό με τα καλάμια και την απόληξη των νερών θυμίζει τον Νείλο, τοποθετώντας έτσι το ιερό σε «αυθεντικά» αιγυπτιακό περιβάλλον.

Το Αιγυπτιακό ιερό στην Μπρεξίζα είναι το μοναδικό Αιγυπτιακό ιερό που έχει διασωθεί στην Αττική. Δυστυχώς οι εργασίες ανασκαφής και αναστήλωσης δεν έχουν ολοκληρωθεί και ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος. Τα υλικά κατασκευής των κτισμάτων τόσο του ιερού όσο και του βαλανείου τα καθιστούν ιδιαίτερα ευπαθή στις καιρικές συνθήκες. Όπως είχε δημοσιεύσει παλαιότερα «Το Βήμα», η χυτή ρωμαϊκή τοιχοποιία διαβρώνεται εύκολα, και οι τοίχοι του συγκροτήματος απειλούνται με κατάρρευση.

Πολλά από τα κονιάματα των τοίχων είναι ήδη πεσμένα στο έδαφος, ενώ η ίδια τύχη επιφυλάσσεται και για όσα έχουν απομείνει στη θέση τους. Η μαρμάρινη επένδυση των διαδρόμων του ιερού καταστρέφεται καθώς οι πλάκες αποκολλώνται από τη θέση τους και σπάνε.

Ολόκληρος ο αρχαιολογικός χώρος κινδυνεύει να μετατραπεί σε έλος λόγω των υδάτων της περιοχής, τα οποία επί του παρόντος απομακρύνονται με αντλίες, που πρέπει να λειτουργούν διαρκώς. Λόγω της οργιώδους βλάστησης απαιτείται συνεχής αποψίλωση. Η άμεση γειτνίαση με τη θάλασσα επιβαρύνει την κατάσταση των αρχαίων. Προβλήματα δημιουργούνται από το ρέμα, το οποίο ρέει κατά μήκος της μιας πλευράς του ιερού και σε αυτό καταλήγουν τα λύματα γειτονικού ξενοδοχείου!

Ο Ναός των Αιγύπτιων θεών βρίσκεται δίπλα στην παραλία στη Νέα Μάκρη και παράπλευρα στο μικρό έλος της Μπρεξίζας από όπου και παίρνει το όνομα του ο αρχαιολογικός χώρος. Τον χώρο είχε εντοπίσει πρώτος ο Γάλλος πρόξενος στην Αθήνα, Φωβέλ το 1792, αλλά τον είχε ταυτίσει λανθασμένα με τον Τύμβο τον Μαραθωνομάχων.

Οι ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο ξεκίνησαν όταν το 1968 κατά τις σκαφτικές εργασίες ανέγερσης ξενοδοχείου ανακαλύφθηκαν λείψανα μεγάλου Αιγυπτιακού ναού αφιερωμένου στην Ίσιδα (Ανδρέας Βαβρίτσας). Το 1980 ο αρχιτέκτων – αρχαιολόγος Γιάννης Τραυλός μελέτησε λεπτομερέστερα το μνημείο. Το 1988 η Ξένια Αραπογιάννη έφερε στο φως το Βαλάνειο. Από το 1999 και έκτοτε η αρχαιολόγος Ιφιγένεια Δεκουλακου πραγματοποιεί συστηματικές ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες στο χώρο και με την αρωγή του Δήμου της Νεας Μακρης. Ο Χώρος έχει ενταχθεί στο έργο ενοποίησης και ανάδειξης των αρχαιολογικών χώρων του Μαραθώνα του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση των αρχαιολογικών χώρων του Υπουργείου Πολιτισμού.

ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΙΔΑΣ

Η Ίσιδα κόρη της Σεβ και του Νουτ, αδελφή του Όσιρη, του Σηθ και της Νέφθυος είναι η μεγαλύτερη Αιγύπτια θεά.

Ο Όσιρις σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ως διάδοχος των απόγονων του μεγάλου θεού Ρα εκπολίτισε την Αίγυπτο, οργάνωσε το κράτος της και ανέπτυξε τις επιστήμες και την γεωργία. Στο έργο του τον βοήθησε η Ίσιδα στην οποία άφησε την αντιβασιλεία της Αιγύπτου όταν έφυγε για να εκπολιτίσει και άλλες χώρες. Στην επιστροφή του όμως τον σκότωσε ο Σεθ, τον έκοψε σε κομμάτια, τα έκλεισε σε μια κιβωτό και τα πέταξε στη θάλασσα. Η Ίσιδα και η Νέφθυς μάζεψαν τα κομμάτια του Όσιρη τα ξαναένωσαν και του έδωσαν πάλι ζωή (ο αρχέγονος μύθος της ανάστασης και της αναγέννησης). Ενδιαφέρον έχει στο μύθο ότι ο φαλλός του Όσιρη έμεινε στο Νείλο προφανώς για να ανατροφοδοτεί την καταπληκτική του γονιμότητα.

Η Ίσιδα συνέλαβε τον γιο της Ώρο, όταν με μορφή γερακιού κάθισε πάνω στο νεκρό Όσιρη. Η Ίσιδα αποτελεί υπόδειγμα συζύγου και μητέρας. Φροντίζει τον Όσιρη και τον Ώρο και στη ζωή και στο θάνατο, για αυτό και οι σαρκοφάγοι έχουν τη μορφή μούμιας που αναπαύεται στα φτερά της Ίσιδας.

Στην τελευταία φάση της Αιγυπτιακής θρησκείας, οι άλλες θεότητες χάνουν την σημασία τους. Όταν ο Ηρόδοτος επισκέφθηκε την Αίγυπτο στα μέσα του 5ου αιώνα πχ οι μόνοι θεοί που λατρευόταν σε όλη την χώρα ήταν ο Όσιρης και η Ίσιδα.

Η λατρεία όμως της Ίσιδας είχε επισκιάσει αυτή του Όσιρη και εξαπλωνόταν σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου. Η Ίσιδα ταυτίζεται με την φοινικική Αστάρτη και εγκαθίσταται στην Βύβλο και στην Κυρηναϊκή.

Με τον Ελληνικό χώρο η Ίσιδα έρχεται σε επαφή μέσω των εμπορικών δεσμών. Με ψήφισμα της βουλής των Αθηναίων επιτρέπεται το 333/2 πχ σε Αιγυπτίους εμπόρους να ιδρύσουν ιερό της Ίσιδας στον Πειραιά.

Κατά την Ελληνιστική εποχή οι Πτολεμαίοι εξελληνίζουν τον Όσιρη, τον ταυτίζουν με τον Σαράπη και ιδρύουν νέα λατρεία για το θεϊκό ζεύγος Σαράπης (Όσιρης) – Ίσιδα. Η λατρεία των δυο θεών δεν ξεχωρίζεται, σε όλα τα Σαράπεια υπάρχει χώρος για την Ίσιδα. Η λατρεία εξαπλώνεται στον Ελληνικό χώρο με σπουδαιότερο κέντρο λατρείας την Δήλο. Η Ίσιδα ταυτίζεται με την Δήμητρα προστάτιδα της Γεωργίας, αλλά και με την Αφροδίτη, θεά του έρωτα, του γάμου και προστάτιδα των γυναικών.

Στη ρωμαϊκή εποχή η λατρεία των δύο θεών εξαπλώνεται σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου και δύο μεγάλα ιερά ιδρύονται στο Ίσειο της Πομπηίας και στο Benevento.

Δύο ήταν οι μεγάλες γιορτές που είχαν καθιερωθεί προς τιμή της θέας κατά την ρωμαϊκή εποχή: τα Πλοιαφέσια που γιορταζόταν το Μάρτη και κατά τα οποία μεγάλη πομπή κατέληγε στην ακτή όπου έριχναν το πλοίο της Ίσιδας στη θάλασσα για να εγκαινιάσουν τη νέα περίοδο της ναυσιπλοΐας και τα Ίσεια το Νοεμβρη όπου γιορταζόταν η αναζήτηση και εύρεση του Όσιρη, ο θάνατος δηλαδή και η ανάστασή του με χορούς, τραγούδια στους δρόμους και συμπόσια.

Πρόκειται για ένα μεγάλο πολυτελές συγκρότημα που περιλαμβάνει το ιερό των Αιγυπτίων Θεών, Βαλάνειο (πολυτελές συγκρότημα λουτρών) και άλλα κτίσματα.

Το ιερό περικλείει τετράπλευρος περίβολος (60,5×64,6μ). Επάλληλοι διάδρομοι οδηγούν σε μία κατασκευή στο κέντρο του πιθανόν βαθμωτή πυραμίδα, διαστάσεων 10×10μ και ύψους 3,5 περίπου μέτρων, στην οποία θα πρέπει να υπήρχε ο ναΐσκος του. Σήμερα σώζονται 3 από τις βαθμίδες της πυραμίδας από πώρινες λιθόπλιθους.

Η είσοδος στο ναό γινόταν από 4 πρόπυλα φρουριακού χαρακτήρα, ένα στο μέσο κάθε πλευράς του περιβόλου σε Βορρά, Νότο, Ανατολή και Δύση. Τα πρόπυλα αποτελούνταν από 2 ορθογώνιους πύργους (5,75×5,6μ) που έχουν κτισθεί με αργούς λίθους και πλίνθους και πιθανόν έφεραν μαρμάρινη επένδυση ανάμεσα στους οποίους υπήρχε η είσοδος.

Κάθε πρόπυλο κοσμούσαν 4 μεγάλα αγάλματα, 2 στην εσωτερική πλευρά και 2 στην εξωτερική έμπροσθεν των πύργων σε ζευγάρια: η θεάΊσιδα ως Δήμητρα ή Αφροδίτη και ο Όσιρης με τη μορφή του Αντίνοου, του νεαρού φίλου του Αυτοκράτορα Ανδριανού που πνίγηκε στο Νείλο. Μέχρι σήμερα 10 από αυτά τα κλασσικής αιγυπτιακής τεχνοτροπίας αγάλματα έχουν έλθει στο φως ενώ γύψινα αντίγραφα τοποθετούνται στον αρχαιολογικό χώρο προσδίδοντας στην αναπαράσταση του χώρου.

Σύγχρονο του ναού είναι το βαλάνειο σε απόσταση 40 περίπου μέτρων του ιερού. Η κατεύθυνση του ήταν τέτοια ώστε όλη την ημέρα να το βλέπει ο ήλιος. Είχε πολυτελή είσοδο στην ανατολική πλευρά του προς τη θάλασσα ενώ στο κέντρο του δεσπόζει η μεγάλη ελλειψοειδής αίθουσα με θερμαινόμενη δεξαμενή για νερό, δάπεδο καλυμμένο από μαρμαρόπλακες, και μεγάλα ανοίγματα προς τη θάλασσα. Τέτοιου είδους δεξαμενές (πισίνες) συναντούνται μόνο σε λουτρά πολύ πλούσιων αρχόντων, εξ ου και η συσχέτιση με τον Ηρώδη τον Αττικό. Υπάρχουν συνολικά 18 χώροι (άλλες 2 κυκλικές δεξαμενές) και η όλη κατασκευή ήταν εξαιρετικά πολυτελής.

Λίγα χιλιόμετρα μακριά στην κοιλάδα της Αυλώνας, στη θέση η μάντρα της γριάς, ο Ηρώδης ο Αττικός διέθετε μεγάλο αγρόκτημα από το οποίο διασώζονται μόνο λείψανα της περίφραξης και ανάγλυφη πέτρα από το τόξο μνημειακής πύλης (φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο του Μαραθώνα).

Βόρεια του λουτρού ανακαλύφθηκε επίσης μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα.

Ταυτόχρονα, η αποκάλυψη μεγάλου τμήματος ελλειψοειδούς οικοδομήματος (120μ), εσωτερικά του περιφραγμένου χώρου, που συνεχίζει και εσωτερικά της περίφραξης, προσέθεσε νέα στοιχεία για το μέγεθος και τη σπουδαιότητα συνολικά του συγκροτήματος. Πρόκειται πιθανότατα για ιχθυοτροφείο (κάτι που συνηθιζόταν πολύ στις ρωμαϊκές βίλες αλλά είναι σπανιότατο στον Ελλαδικό χώρο) ή για τεχνητή λίμνη αντίγραφο αυτής που είχε η Βίλα του Αδριανού στο Τίβολι.

 Τα ευρήματα από τον αρχαιολογικό χώρο της Μπρεξίζας εκτίθενται τα περισσότερα στο μουσείο του Μαραθώνα και περιλαμβάνουν:

 – υπερμεγέθη μαρμάρινα αγάλματα της Ίσιδας, ως Δήμητρα με στάχυα και ως Αφροδίτη με 3 μικρά τριαντάφυλλα στο δεξί της χέρι

– αγάλματα του Όσιρη – Αντίνοου – Σαράπη με την γνωστή ιερατική κίνηση των αιγυπτιακών αγαλμάτων και το επίσημο ένδυμα των Φαραώ

– μια ακέραιη μαρμάρινη σφίγγα και μία ακόμη κομμένη στα 2 από γκρίζο λίθο

– υπέρθυρα των πρόπυλων

– λύχνους της ρωμαϊκής εποχής, εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων, με ανάγλυφες παραστάσεις της Ίσιδας και του Όσιρη και όλοι τους χρησιμοποιημένοι, όπως δείχνουν τα ίχνη αιθάλης

– νομίσματα της εποχής του Αδριανού αλλά και ένας μικρός θησαυρός, πολύ μεταγενέστερος, με νομίσματα του 4ου και του 5ου μ.X. αιώνα.

ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

Η λατρεία της Ίσιδας είχε διαδοθεί σε όλο το ρωμαϊκό κόσμο κατά την Ελληνιστική Περίοδο και είναι αξιοσημείωτο ότι κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, οι περισσότεροι ιερείς της εκτός Αιγύπτου ήταν Έλληνες. Το ιερό με τα γύρω κτίρια, ένα πολυτελές βαλανείο (λουτρό) και μια μεγάλη πισίνα-ιχθυοτροφείο, πρέπει να αποτελούσε ένα από τα σπουδαιότερα θρησκευτικά κέντρα της εποχής.

Ερχόμενος λοιπόν κατά την αρχαιότητα ο επισκέπτης εδώ θα έπρεπε να καθαρθεί. Η πρώτη κάθαρση είναι κατά παράδοση με νερό. Στη νοτιοανατολική γωνία του εξωτερικού περιβόλου είχαν βρεθεί εδώ και πολλά χρόνια τα λουτρά. Οι είσοδοι έχουν ακριβή προσανατολισμό, ανατολής-δύσης και βορρά-νότου.

Η κεντρική είσοδος ήταν στην ανατολή, στην πλευρά της θάλασσας. Το βεβαιώνει το μόνο θραύσμα που έχει απομείνει το υπέρθυρο που παριστά τον ηλιακό δίσκο με δυο κόμπρες, ένα σύμβολο που βρίσκουμε στις εισόδους πολλών αιγυπτιακών ιερών. Σε αυτή την περίπτωση ο ηλιακός δίσκος συμβόλιζε τον Ώρο, το μοναχογιό που συνέλαβε η Ίσιδα από το νεκρό Όσιρι, αυτόν που έδιωξε τα σκοτάδια και χάρισε τη λύτρωση.

Ο μαρμαροστρωμένος διάδρομος οδηγούσε στο κεντρικό κτίριο. Τρία σκαλοπάτια ανέβαζαν τον επισκέπτη στην πρώτη αυλή που περιέβαλε το οικοδόμημα. Στη συνέχεια υπήρχε σε ένα πιο χαμηλό επίπεδο ένας πομπικός διάδρομος στεγασμένος με κεραμίδια. Σήμερα είναι γεμάτος με θραύσματα από τα αρχαία κεραμίδια καθώς επίσης έχουν βρεθεί και κάποιες από τις Ιωνικές κολώνες που στήριζαν τη στέγη.

Τρίτο και τελευταίο ακολουθεί ένα πλάτωμα (άνδηρο) γύρω από το ιερό. Το ιερό στο κέντρο ήταν μια συμπαγής βαθμιδωτή κατασκευή. Μπορεί να ήταν μια πυραμίδα; Πολύ πιθανόν. Δεν έχει βρεθεί πουθενά κάτι αντίστοιχο και έτσι μόνο εικασίες μπορούν να διατυπωθούν.

Αυθαιρετώντας, να σημειώσω ότι μου θυμίζει το ιερογλυφικό του αρχέγονου λόφου (Primordial Hill), αυτού που οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι αναδύθηκε από τα νερά του χάους και δημιούργησε γη. Άλλωστε πιστεύουν ότι αυτό το σχέδιο έδωσε την έμπνευση για το σχεδιασμό των πυραμίδων.



 Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

Πιθανόν λοιπόν σε μια τελετουργική διαδικασία να περιφερόντουσαν στους διαδρόμους που κυκλώνουν το ιερό και να χρησιμοποιούσαν τις πύλες μιμούμενοι τις κινήσεις του ήλιου και συγκεκριμένων πλανητών.

Ας μην λησμονούμε ότι οι Αιγύπτιοι είχαν ταυτόχρονα σε χρήση 3 ημερολόγια. Ένα ηλιακό, ένα σεληνιακό και ένα που ξεκινούσε με το θερινό ηλιοστάσιο, όταν στον ορίζοντα ανέτειλε το λαμπρότερο αστέρι του νυχτερινού ουρανού τους, ο Σείριος.

Στην πύλη της Δύσης θα συναντήσουμε την Ίσιδα ως Αφροδίτη να μας προσφέρει τα τριαντάφυλλα που κρατά στο χέρι της.

Η αρχαιολόγος μου θύμισε τις Μεταμορφώσεις του Απουλήιου, που είναι γνωστές και ως ο «Χρυσός Όνος». Ο Λούκιος Απουλήιος, ο επιλεγόμενος Πλατωνικός και Σοφιστής, ήταν ιερέας της Ίσιδας και του Όσιρι και σύγχρονος του Ηρώδη του Αττικού.

Το σχετικό βιβλίο του είναι μια αλληγορία πάνω την πορεία του ανθρώπου που επιθυμεί να σταθεί στα πόδια του και να μυηθεί στα μυστήρια της θεάς. Έτσι, ως γάιδαρος, ο ήρωας υπομένει τα πάνδεινα ώσπου να τον λυπηθεί η ίδια η Ίσιδα. Τον στέλνει σε έναν κήπο να φάει τριαντάφυλλα, τα ιερά λουλούδια της Αφροδίτης, που του ξαναδίνουν την ανθρώπινη μορφή.

Έχοντας κατακτήσει πλέον την υπόστασή του είναι έτοιμος να προχωρήσει στην πορεία των μυστηρίων. Αυτά τα τριαντάφυλλα μας προσφέρει το άγαλμα της Δύσης. (Κοιτάζω κλεφτά γύρω μου. Παρατηρώ το πρόσωπό μου να καθρεφτίζεται στη φωτογραφική μηχανή. Όχι δεν βλέπω κάποιο γαϊδουράκι – ή μήπως έχω λησμονήσει την τέχνη της όρασης;)

Στη νότια και τελευταία άρτια πύλη η Ίσιδα εμφανίζεται ως Δήμητρα. Ο άξονας βορρά-νότου αντιστοιχούσε στα δυο ηλιοστάσια, τις δυο ηλιοστατικές πύλες. Ο Πορφύριος στο Εν Οδυσσεία άντρο των Νυμφών μας λέει ότι από τον Καρκίνο, τη Βόρεια πύλη του θερινού ηλιοστασίου, κατέβαιναν οι ψυχές στη γη, ο δε Αιγόκερως ήταν η νότια πύλη που διάβαιναν στην ανάβασή τους όχι οι θεοί, αλλά οι μυημένοι «αθάνατοι».

Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο όταν η γη άγγιζε το βαθύτερο σκοτάδι γιόρταζαν το μυητικό θάνατο και την ανάσταση του Διόνυσου και της φύσεως όταν «δια της σήψεως αναγεννούντο», όπως έλεγαν και οι αλχημιστές.

Τι θα μπορούσε να συμβολίσει πιο παραστατικά αυτήν τη διαδικασία από την Κυρά των Μυστηρίων, τη Δήμητρα ή οποία κρατώντας στο χέρι τα στάχυα υπενθύμιζε τη μυητική εικόνα: ο καρπός πρέπει να σαπίσει μέσα στη γη, το σταφύλι πρέπει να συνθλιβεί για να μπορέσει να γεννηθεί το καινούργιο.