ΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΤΙΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΤΟΥ

Το κορυφαίο σύγγραμμα πολιτικής φιλοσοφίας, η Πλάτωνος Πολιτεία, έχει εμπνεύσει αυτό κατ’ εξοχήν, έστω και με παρανοήσεις του, διάσημες στους νεότερους χρόνους πολιτικές θεωρίες είτε ιδεολογίες. Μάλιστα περίφημες θεωρίες για την οικονομία και την πολιτική, προβλημένες στους νεότερους χρόνους σαν πρωτότυπες, βρίσκονται πυκνά εκφρασμένες, και όχι άμετρα, στο κείμενο της Πολιτείας[1]. Εξάλλου, το κλασικό αυτό σύγγραμμα περιέχει και θεωρήματα εδραία φιλοσοφίας καθόλου, ενταγμένα στην αΐδια φιλοσοφία.[2] Η φήμη του η ευρύτερη, όμως, είναι ιδιαίτερα ως έργου πολιτικής φιλοσοφίας.

Ως έργο πολιτικής φιλοσοφίας η Πολιτεία, εκτός από γενική θεωρία της κοινωνίας και του πολιτισμού, ενέχει δυαδική πραγματεία: τυπολογία των πολιτειών της πραγματικότητας, δεοντολογία υπεραυ­στηρή της πολιτείας. Δηλαδή ο Πλάτων, ως θεωρητικός της κοινωνικής πραγματικότητας συνέγραψε κάτι σαν αρνητική πολιτειολογία, με την περιγραφή τεσσάρων τύπων «ημαρτημένων πολιτειών»: τιμοκρατίας (545b-548c), ολιγαρχίας (550a-552e), δημοκρατίας (555d-558c), τυραννίδας (565d-569c),[3] ως φιλόσοφος οραματιστής συνέγραψε απαράμιλλο σχέδιο πολιτείας, ομόλογο ακέραια προς τη δικαιοσύνη.[4]

Το ηθικότατο αυτό σχέδιο πολιτείας, ονομασμένο στο ευρύ κοινό «πολιτεία του Πλάτωνος», παρουσιάζεται, συχνά πολύ σχηματικά έως παραμορφωτικά, με συνέπεια και σφαλερές αξιολογήσεις του. Έχω από καιρού[5] επισημάνει και ανασκευάσει τα σφάλματα ιστορικών της φιλοσοφίας για τη σύσταση και την αξία του άριστου αυτού σχεδίου πολιτείας. Απέδειξα ότι δεν είναι απλώς ουτοπία και δεν ενέχει θεσμό δουλείας ούτε διάκριση κοινωνικών τάξεων· ότι αποτελεί ριζική λύση κοινωνικού προβλήματος και ακέραιη λύση του πολιτικού προβλήματος με γνώμονα τη δικαιοσύνη και ιδιαίτερα την αξιοκρατία.

Σε πρόσφατο άρθρο έγκριτης γερμανικής εφημερίδας (Die Zeit, 7-2009), μνημονεύεται η πολύκροτη, και αβάσιμη, κριτική της πολιτικής φιλοσοφίας του Πλάτωνος από τον εκλεκτό καθηγητή, επιστημολόγο προπάντων, Karl Popper, η δημοσιευμένη πριν από εξήντα χρόνια και πλέον με το βιβλίο του The Open Society and its Enemies I, Plato[6] αλλά και, όχι με αξιώσεις πρωτοτυπίας, αναγράφεται: «Αμφισβητείται αν ο Πλάτων ήθελε το πολιτικό σύστημά του εξουσίας των σοφών συντελεστεί στην πραγματικότητα ή απλώς να συνιστά ουτοπικό πείραμα στοχασμών». Αντίκρυ, λοιπόν, και στην πρόσφατη αυτή πρόκληση, αλλά και προς όσα παρόμοια έχουν γραφεί επί αιώνες, είναι σκόπιμο να αναφερθούμε σε όσα ο ίδιος ο Πλάτων έχει εκφράσει για να χαρακτηρίσει την πολιτεία του, και στην ίδια την Πολιτεία και σε μεταγενέστερα έργα του.

Αρνείται ο Πλάτων ρητά, ήδη στο κείμενο της Πολιτείας, ότι δήθεν πολιτεία του είναι διανοητικό απλώς κατασκεύασμα, χωρίς προορισμό για πραγμάτωσή της· ενώ, εξάλλου, αναγνωρίζει ότι ενέχει μεγάλη δυσχέρεια η πραγμάτωσή της, βεβαιώνει όμως για δυνατότητα με κάποιο τρόπο να επιτευχθεί.[7] Επιπλέον, στο κείμενο της Πολιτείας και διευκρινίζεται ότι, αν και ουδαμού επί γης ευρίσκεται η κατά λόγον σχεδιασμέ αυτή πολιτεία, όμως αποτελεί πρότυπο ιδεατό για όποιον θέλει να προσβλέπει σ’ αυτήν και με την έμπνευσή του από αυτήν να ρυθμίζει τι εαυτόν του, και ότι αυτής μόνο οι κανόνες πρέπει να τηρούνται και άλλης ουδεμιάς, και είναι αδιάφορο είτε υπάρχει αυτή κάπου είτε θα υπάρξει.[8]

Και στους Νόμους όμως, έργο τελευταίο του Πλάτωνος, συγγραμμένο είκοσι πέντε χρόνια και πλέον ύστερα από τη συγγραφή της Πολιτείας, εκφράζεται η εμμονή του φιλοσόφου καταρχήν στην «ἀρίστην πολιτείαν» και η παραίνεση για κατά προσέγγιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επιδί­ωξή της.[9] Είχε άλλωστε ήδη στην Πολιτεία υποδηλωθεί, ως κανών πραξιολογίας ευρύτερης ισχύος, ότι επίτευξη του ορθού στην πράξη ολιγώτερο κατορθώνεται παρ’ όσον έκφρασή του με λέξεις·[10] αλλά είχε διατυπωθεί και το συμπέρασμα του πραξιολογικού αυτού κανόνα: ότι δεν απαιτείται ακέραιη σύμπτωση της πρακτικής προς τους σχεδιασμένους θεσμούς, αλλά και η κατά μεγάλη προσέγγιση επίτευξή των ως εφικτή επαρκεί, ώστε να καταδείξει ότι δεν πρόκειται για ευχολόγιο απλώς.[11]

Εξάλλου, παρά την εμμονή καταρχήν στην «ἀρίστην πολιτείαν», ο πραγματιστής, και όχι μόνο ιδανιστής, φιλόσοφος προβαίνει, όταν συγγράφει τους Νόμους, στον σχεδιασμό «δευτέρως τιμίας» πολιτείας· αφού διαπίστωσε ότι καίριος θεσμός της «ἀρίστης πολιτείας», η κοινοκτημοσύνη, δεν είναι δεκτικός για τήρηση γόνιμη στην εποχή εκείνη, κα­θώς υπερέβαινε την ηθική αντοχή των τότε ανθρώπων, τέτοιοι που ήταν από τη γένεση, ανατροφή και παιδεία τους.[12]

Ο Πλάτων, λοιπόν, ως πολιτικός φιλόσοφος, δεν υπήρξε συγγραφεύς ουτοπιών, αλλά φιλόσοφος γνήσιος με ακέραιο πολιτικό ήθος, δηλαδή ταγμένος στην καθοδήγηση της ανθρωπότητας προς εμπέδωση κοινωνίας ουσιαστικής δικαιοσύνης.

Εκφραστικότατο είναι το χωρίο 328c της Ζ' Επιστολής, όπου ο Πλάτων, απολογητικά για την αποτυχημένη στην πολιτική των Συρακουσών παρέμβασή του, δηλώνει: «ταύτῃ μέν δη τῇ διανοίᾳ τε καί τόλμῃ ἀπῆα οἴοθεν, οὐχ ᾖ τινες ἐδόξαζον, ἀλλ’ αἰσχυνόμενος μέν ἐμαυτόν τό μέγιστον, μή δόξαιμί ποτέ ἐμαυτῷ παντάπασι λόγος μόνον ἀτεχνῶς εἶναί τις, ἔργου δέ οὐδενός ἄν ποτε ἑκών ἀνθαψάσθαι».

Ο Πλάτων, όταν σχεδίαζε, στο σύγγραμμά του Νόμοι, τη «δευτέρως τιμίαν» πολιτείαν, υποκατάστατο κάπως της πάντοτε ασπαστής από αυτόν «ἀρίστης πολιτείας»,[13] υπαγορεύει τρεις ύπατες πολιτικές αξίες στον «νομοθέτην», δηλαδή στον συνταγματικό νομοθέτη κατά νεωτερική ορολογία.

Η ένταξη της ελευθερίας ως πρώτης αξίας στην τριάδα των ύπατων πολιτικών αξιών είναι ιδιαίτερα σημαντική, ως ενδεικτική της ιεραρχίας των πολιτικών αξιών στη συνείδηση του Πλάτωνος, συγγραφέως των Νόμων. Ιδιαίτερα σημαντική επίσης είναι η μη καταπίστευση της ελευθερίας μόνης, αλλά η συμπερίληψη και δύο άλλων στην τριάδα των ύστατων πολιτικών αξιών: της φιλίας και της νουνέχειας.

Με το αίτημα η πόλις να είναι «φίλη ἑαυτή» εννοεί ο Πλάτων ότι πρέπει να υπάρχει μεταξύ των πολιτών ηθική σύμπνοια, δηλαδή ομοφροσύνη όσο το δυνατόν και προπάντων αλληλεγγύη ακέραιη, και όχι να υπάρχουν αντιθέσεις μεταξύ των πολιτών, ενταγμένων σε τάξεις χωριστές με αντικρουόμενα συμφέροντα, όπως ειδικά συμβαίνει στην «ολιγαρχίαν», δεύτερο τύπο «ημαρτημένης πολιτείας».[14]

Αλλά έχει ο Πλάτων επίγνωση της ανεπάρκειας και της δυάδας μόνης των πολιτικών αξιών, ελευθερίας και ηθικής σύμπνοιας των πολιτών, για την άρτια προς ορθή λειτουργία συγκρότηση της έστω «δευτέρως τίμι­ας» πολιτείας.

Ως φιλόσοφος, γνωρίζει άριστα για την ελευθερία, το υπαρξιακό αυτό ιδίωμα του ανθρώπου, το διακριτικό του από τα ζώα, ότι με την κοινωνική προέκτασή της - δηλαδή ως δικαίωμα του ανθρώπου προς ανεμπόδιστο από τους άλλους ανθρώπους αυτοκαθορισμό της συμπεριφοράς του εντός ευρύτατων ορίων- είναι μεν ύπατη πολιτική αξία, όχι όμως και πηγή αυτόδοτων λύσεων για τα προβλήματα ζωής του ανθρώπου και λειτουργίας της πολιτείας.

Επισημαίνει, λοιπόν, ο κορυφαίος φιλόσοφος ότι πρέπει να είναι η πό­λις και «έμφρων» ή, με άλλη έκφραση, να έχει και νουν («καί νοῦν ἕξει» «καί ἔμφρονα»)·.Ύπατη αξία λοιπόν για τη «δευτέρως τιμίαν» πολιτείαν είναι, πλην των άλλων, και η πολιτική φρόνηση, δηλαδή των αρχόντων προπάντων αλλά και των απλώς πολιτών (πρβλ. 668e6-7).

Και αξίζει να εξαρθεί το σοβαρό αυτό πρόσθεμα στη δυάδα των κορυφαίων πολιτικών αξιών, «ελευθερίας» και «φιλίας», το αίτημα δηλαδή για πολιτική νουνέχεια των φορέων της πολιτικής εξουσίας, κάτι παραμελημένο από τους νεότερους θεωρητικούς της πολιτικής, καθώς εμπιστεύονται απλώς την πλειοψηφία λαού, δηλαδή την πλειονότητα θελήσεων των πολιτών, ή και τη θέληση των αρχόντων.

Εξάλλου, αξιοπρόσεχτο είναι ότι δεν προβαίνει ο Πλάτων σε μνεία της ισότητας μεταξύ των ύπατων πολιτικών αξιών. Και η παράλειψη αυτή μιας από τις τρεις εμβληματικές αξίες του από δύο αιώνων και πλέον γνώριμου δημοκρατικού πολιτεύματος ξενίζει και προβληματίζει. Εξηγείται όμως από τη γνώμη του Πλάτωνος για την ισότητα, ως κανονιστική των διανθρωπίνων σχέσεων, και άρα ως πολιτική αξία.

Στο κείμενο ήδη του κλασικού έργου του Πλάτωνος Πολιτεία υπάρχει, για την ήκιστα, πιστεύω, στη συνείδησή του «ημαρτημένη» πολιτεία, δηλαδή τη λεγόμενη «δημοκρατία», χαρακτηρισμός.[15] Αναλυτικά όμως πραγματεύεται ο Πλάτων για την ισότητα ως πολιτική αξία στο χρονικά τελευταίο έργο του Νόμοι, όπου άλλωστε και ο σχεδιασμός της «δευτέρως τιμίας» πολιτείας. Υπενθυμίζει εκεί ότι ηθική σύμπνοια των πολιτών δεν υπάρχει δίχως ισότητα μεταξύ των' αλλά και τονίζει, ο ύπατος φιλόσοφος και μεταπερικλειανός πολτειολόγος, ότι πρέπει να αποσαφηνισθεί η έννοια της αληθινής ισότητας,[16] ενώ στη συνέχεια[17] εξαίρει την αληθινή ισότητα, δυσδιάγνωστη ή μάλλον δυσεπινόητη, καθώς ενέχει αίτημα συμμετρίας της παροχής προς το αξιακό μέγεθος του δικαιούχου της. και ιδιαίτερα στην απονομή πολιτικών αξιωμάτων όπου ισχύει αίτημα συμμετρίας προς τον βαθμό «ἀρετῆς» είτε «αρετής τε και παιδείας» του καταπιστευτέου με αυτά (σε νεωτερική έκφραση: αξιοκρατία, με κριτήριο το μείζον ή έλαττον «ἀρετῆς τε καί παιδείας», δηλαδή πνευματικών ικανοτήτων και ηθικού σθένους)· και χαρακτηρίζει ως ομώνυμή της απλώς την ισοπεδωτική ισότητα, ευχερέστατη να τηρηθεί από κάθε «πόλιν» και από κάθε «νομοθέτην», με χρήση κλήρου στη διενέργεια των διανομών.

Στη συνέχεια του ίδιου χωρίου, επισημαίνει ο Πλάτων ήδη τη σύμφυση της πολιτικής με το δίκαιο στην ουσία του· και συνακόλουθα κάπως υπαγορεύει το καθήκον των ιδρυτών πόλεων να τείνουν προς την ουσία του δικαίου και να εμπνέονται από την αληθινή ισότητα, ως αξία ταυτιζόμενη με το δίκαιον.

Ως πραγματιστής όμως, και όχι μόνο ιδανιστής, ο Πλάτων υπολογίζει και τη δυστροπία μερίδας του λαού προς τήρησιν της αληθινής ισότητας, ώστε ανέχεται και τη χρήση της υπηρετούμενης με τον κλήρο ισοπεδωτικής ισότητας, προς αποφυγή κοινωνικών αναστατώσεων με την εξέγερση μερίδας του λαού' και συνοδεύει την ανοχή αυτή με την ευχή να οδηγήσει ο κλήρος προς τη δικαιότατη εκλογή.

Και συγκεφαλαιώνει ο Πλάτων με την παραδοχή και των δύο ισοτήτων ως αξιών, κατευθυντικών της πολιτικής, με προτίμησιν όμως της αληθινής ισότητας: «Οὕτω δή χρηστέον ἀναγκαίως μέν τοῖν ἰσοτήτοιν ἀμφοῖν, ὡς δ’ ὅτι μάλιστα ἐπ’ ὀλιγίστοις τῇ ἑτέρᾳ, τῇ τῆς τύχης δεόμενῃ».
-----------------------------
[1] Κ. I. Δεσποτόπουλος (21982).

[2] Κ. I. Δεσποτόπουλος (1997).

[3] Κ. I. Δεσποτόπουλος (21982), 141-166.

[4] Στο ίδιο, 53-140.

[5] Πριν ήδη από το 1957, όταν πρωτοεκδόθηκε το βιβλίο μου Πολιτική Φιλοσοφία του Πλάτωνος.

[6] Βλ. για τον Karl Popper και το έργο του αυτό, Κ. Δεσποτόπουλος (2007), 233-23

[7] Πλάτωνος, Νόμοι, 540d.

[8] Στο ίδιο, 592b.

[9] Στο ίδιο, 739e.

[10] Πλάτωνος, Πολιτεία, 437a.

[11] Στο ίδιο, 437ab.

[12] Πλάτωνος, Νόμοι, 740a.

[13] Στο ίδιο, 739e.

[14] Πλάτωνος, Πολιτεία, 551d-e.

[15] Πλάτωνος, Πολιτεία, 558c.

[16] Πλάτωνος, Νόμοι, 757a. Βλ και Άριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, 1168b8, όπου η ρήση «ίσότης φιλότης».

[17] Πλάτωνος, Νόμοι, 757b-c, αλλά και στο ίδιο, 733b-c, και στο Πλάτωνος, Γοργίας, 508a. Ο Αριστοτέλης, επίσης, στο Βιβλίο Ε' των Ηθικών Νικομαχείων διακρί­νει «γεωμετρικήν αναλογίαν» και αριθμητικήν αναλογίαν, αντίστοιχα προς την πλατωνική διάκριση των δύο ισοτήτων. Βλ. Κ. Δεσποτόπουλος, (1980), 92-100.