Theodor Lessing: Η ψυχολογία της ιστορίας

«Ψάχνω το μαύρο της αλήθειας στόμα και των κακών την ρίζα και το χώμα, τον πόνο στην πηγή του να γευτώ κι αν λύτρωση δεν εύρω, τι μ’ αυτό». -Spittcler

Η ιστορία είναι η αυτοσυνειδησία του ανθρώπινου γένους. Άρα όσοι ψυχολογικοί νόμοι ισχύουν για την ατομική συνείδηση των προσωπικών βιοτικών διαδρομών πρέπει να ισχύουν και για την ζώσα μέσα στην ιστορία συλλογική συνείδηση.

 

Το πιο σημαντικό είναι εδώ το εξής, ότι η μνήμη ουδέποτε αποκαλύπτεται ως απλή πρόσληψη ευχάριστων και απόλυση δυσάρεστων στοιχείων αλλά πάντοτε εκδηλώνει, ανεπιγνώστως έστω, μία δημιουργικότητα: ένα παραμυθητικό ευφημισμό και εξωραϊσμό, μία μετάπλαση και -ανάπλαση, προ παντός δε μία ιαματική και κατευναστική λήθη των ιστορικών γεγονότων.

 

Άρα, στο βάθος της ιστορίας δεν βρίσκεται ποτέ η νηφάλια ανάκληση και διακράτηση του παρελθόντος αλλά μία ανεξερεύνητη επιστημονικά, μία, μυστηριώδης μεν τελεσφόρα δε, δραστηριότητα της φαντασίας, την οποία οιστρηλατούν το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και η δύναμη της αυτοθεραπείας, ως επίσης πόθοι -ευσεβείς ή μη- και ελπίδες.

 

Η ιστορική πληροφορία

Οι ιστορικές μαρτυρίες

«Είθισται οι άνθρωποι να πιστεύουν ό,τι θέλουν» – Καίσαρ

 

Ο Pierre Simon Laplace στο έργο του Theorie analytique des propabilitites (1812) κρίνει ως εξής την πιθανότητα ή μη των ιστορικών πληροφοριών:

«Έστω ότι ένα γεγονός μας παραδίδεται από 20 μάρτυρες εκ των οποίων ο πρώτος πληροφόρησε τον δεύτερο, ο δεύτερος τον τρίτο κ.ο.κ. Αν υποθέσουμε, τώρα, ότι η πιθανότητα κάθε μαρτυρίας είναι 9/10, έπεται ότι η πιθανότητα του γεγονότος είναι 1/8. Η απομείωση αυτή της πιθανότητας είναι ευθέως ανάλογη με την ελάττωση της σαφήνειας των αντικειμένων, όταν ανάμεσα στον παρατηρητή και σ’ αυτά παρεμβάλλονται πολλά κάτοπτρα- ακόμη κι ένας μικρός αριθμός κατόπτρων μπορεί να ελαττώσει την θέα κάποιου αντικειμένου που ένα και μόνο κάτοπτρο αρκεί για να το αντιληφθούμε με σαφήνεια. Η γνώμη μου είναι πως οι ιστορικοί δεν έχουν δείξει την δέουσα προσοχή σ’ αυτήν την απομείωση της πιθανότητας των πραγμάτων λόγω ακριβώς της διαδικασίας μετάδοσής τους από γενιά σε γενιά- ορισμένα ιστορικά γεγονότα -αληθινά, υποτίθεται- θα γίνουν αν μη τι άλλο αμφίβολα, ευθύς ως υποβληθούν σε έναν τέτοιο έλεγχο.»

Ένα τυχαίο παράδειγμα για την αβεβαιότητα και της απλούστερης ακόμα ιστορικής πληροφορίας: Διαθέτουμε μεγάλη βιβλιογραφία σχετικά με το χρώμα των ματιών και της γενειάδας του Ναπολέοντος Γ’· μολονότι, όμως, δεν πάνε πολλά χρόνια από τον θάνατο του εν λόγω αυτοκράτορα, μολονότι είναι ακόμη εν ζωή (1914) τόσο η χήρα του όσο και πολλά άλλα πρόσωπα που έζησαν δίπλα του, δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση στο ερώτημα , για το χρώμα των ματιών και της γενειάδας του. Εμπεριστατωμένες έρευνες που περιελάμβαναν π.χ. την διάδοση φανταστικών ή πλαστών ειδήσεων και την παρατήρηση των νόμων της μεταβολής τους, έδειξαν πως στο υπέδαφος της επίγνωσης του πραγματικού εγκαταβιούν και δρουν ανεπίγνωστες δυνάμεις βουλητικές ή, τέλος πάντων, συμβαίνουν κάποιες αλλοιώσεις, παραχαράξεις ή διαστρεβλώσεις γεγονότων.

Εκτός αυτής της ροπής προς την κατά βούληση διασκευή της συνείδησης της ιστορικής πραγματικότητας, υπάρχει μια δεύτερη, σημαντικότερη και ανεξιχνίαστη ακόμη πηγή σκανδάλων: το πάθος να δώσεις υπόσταση και μορφή στα βιώματά σου. Αυτό το πάθος να θέλεις να δεις  κατ ‘ ιδίαν ή ενώπιον και άλλων— σχηματοποιημένο κάποιο βίωμα  στους δαιδάλους του οποίου βρέθηκες, είναι μάλιστα, κατά μέσο  όρο, εντονότερο από το ένστικτο της περιπέτειας, ακόμη και από  αυτό τούτο το βίωμα.

 

Κάποιος ιστορικός που πολέμησε εθελοντικά γράφει σχετικώς (Φθινόπωρο 1914):

«Παρατήρησα πως ακόμη και στις προσωπικές μας εμπειρίες δίνουμε περισσότερη βάση, όταν τις βλέπουμε τυπωμένες επάνω στο χαρτί-δεν είναι  μάλιστα όσοι περιμένουν τις επίσημες στρατιωτικές ανακοινώσεις ή τις εφημερίδες για να πληροφορηθούν τι τέλος πάντων πράγματι έπραξαν ή έπαθαν κι αυτά τα διατηρούν εφεξής μέσα  τους έτσι, όπως ακριβώς τα έχει καταγράψει ένας τυχαίος παρατηρητής. Η τάση να στρογγυλεύονται τα ιστορικά γεγονότα συχνά υποσκελίζει τα ίδια τα γεγονότα. Θα μπορούσε να έχει συμβεί  κάτι ή θα θέλαμε να έχει συμβεί κάτι, άρα έχει συμβεί!

Έτσι λοιπόν ο άνθρωπος στενάζει περισσότερο από ποτέ κάτω από τον ζυγό των εφημερίδων κι ίσως τούτος ο πόλεμος να μη είναι παροδικό τους κατασκεύασμα… Όσο ευρεία αντίληψη κι αν διαθέτεις όσο αντικειμενικός κι αν είναι ο συμμετέχων σε ένα ιστορικό γεγονός, σε μία μεγάλη καταστροφή, σε ένα έγκλημα, σε μια κρίσιμη ενέργεια, πράγματι είναι πιο στενόμυαλος και πιο υποκειμενικός από ό,τι φανερώνεται στην ιστορική του μαρτυρία καθώς όποια και όσα προβλήματα, ταλαιπωρίες, κινδύνους, περιπέτειες κι αν βιώνει, δεν παύουν να είναι απλώς τα δικά του προβλήματα, κίνδυνοι, περιπέτειες; σε τελευταία, μάλιστα, ανάλυση την πλήρη ιστορική ευθύνη μπορεί να αναλάβει μόνον όποιο καταγράφει ψυχολογικά απλώς και βιογραφικά στοιχεία.

Η βιογραφία, όμως, ή η ψυχολογία δεν είναι ιστορία αλλά ως ιστορική πηγή συχνά υπονομεύει την προσπάθεια του ιστορικού να εξακριβώσει την ιστορική πραγματικότητα, είτε επειδή συγχέει  κι ασύγχυτα είτε επειδή απλοποιεί τα πολλαπλά… Όταν ένας στρατιώτης στον πόλεμο ή όταν το μέλος ενός μαζικού κινήματος, πράττει το χρέος του, ακόμη κι αν βρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχίας, έχει τόσες μέριμνες, περισπασμούς, ασχολίες, ενδιαφέροντα -τα οποία πολλές φορές εξαντλούνται στην ικανοποίηση μιας στιγμιαίας ανάγκης, στην προστασία, αίφνης, από την βροχή, το κρύο ή την υγρασία, στον ύπνο, την τροφή, την πέψη- ώστε όντας εν ενεργεία να μη έχει περιθώρια για περισυλλογή, ενατένιση, αναλογισμό.

Γι’ αυτό και το Γενικό Επιτελείο ή οι εφημερίδες στα μετόπισθεν γνωρίζουν τα καθέκαστα του πολέμου πολύ καλύτερα από όσους βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Είναι εντελώς απίστευτο το πόσο λίγα πράγματα βλέπεις και βιώνεις στον πόλεμο, εκτός, φυσικά, από τα όσα τραβάς και υποφέρεις ο ίδιος προσωπικά. Ο πολεμιστής δεν ξέρει καν τι γίνεται σε απόσταση μιλίου βόρεια ή νότια από το σημείο που είναι ο ίδιος, πληροφορείται τα διατρέξαντα πάντοτε εκ των υστέρων και από απόντες. Είσαι τόσο απορροφημένος στον εαυτό σου, τόσο αφοσιωμένος στην «ρουτίνα την καθημερινή» ώστε δεν ξέρεις καλά-καλά ποιος είναι ο διπλανός σου που τον βλέπεις να ζη και να πεθαίνει.»

Δεδομένου ότι η στάση του καθενός είναι πέρα για πέρα εγωκεντρική  ισχύει εν τελεί για την ιστορική αλήθεια η παράδοξη πρόταση  ότι την πλέον αντικειμενική άποψη για την ιστορία σχηματίζει, ο πλέον αμέτοχος σ’ αυτήν. Η απάντηση που  δίνει ο ιστοριογράφος Έφορος στον Αλέξανδρο τον  Μέγα, όταν εκείνος τον καλεί να λάβει μέρος στην εκστρατεία του  ως αυτόπτης μάρτυς, είναι κάθε άλλο παρά επιπόλαια.

«Μόνο από το σπίτι μου μπορώ να γράψω την ιστορία σου».

Theodor Lessing, Ιστορία, Πώς τα παράλογα γίνονται λογικά