ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1366a-1367b)

Επιδεικτικός λόγος: κεφ. 9

[IX] Μετὰ δὲ ταῦτα λέγωμεν περὶ ἀρετῆς καὶ κακίας καὶ καλοῦ καὶ αἰσχροῦ· οὗτοι γὰρ σκοποὶ τῷ ἐπαινοῦντι καὶ ψέγοντι· συμβήσεται γὰρ ἅμα περὶ τούτων λέγοντας κἀκεῖνα δηλοῦν ἐξ ὧν ποιοί τινες ὑποληφθησόμεθα κατὰ τὸ ἦθος, ἥπερ ἦν δευτέρα πίστις· ἐκ τῶν αὐτῶν γὰρ ἡμᾶς τε καὶ ἄλλον ἀξιόπιστον δυνησόμεθα ποιεῖν πρὸς ἀρετήν. ἐπεὶ δὲ συμβαίνει καὶ χωρὶς σπουδῆς καὶ μετὰ σπουδῆς ἐπαινεῖν πολλάκις οὐ μόνον ἄνθρωπον ἢ θεὸν ἀλλὰ καὶ ἄψυχα καὶ τῶν ἄλλων ζῴων τὸ τυχόν, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ περὶ τούτων ληπτέον τὰς προτάσεις, ὥστε ὅσον παραδείγματος χάριν εἴπωμεν καὶ περὶ τούτων.

Καλὸν μὲν οὖν ἐστιν ὃ ἂν δι᾽ αὑτὸ αἱρετὸν ὂν ἐπαινετὸν ᾖ, ἢ ὃ ἂν ἀγαθὸν ὂν ἡδὺ ᾖ, ὅτι ἀγαθόν· εἰ δὲ τοῦτό ἐστι τὸ καλόν, ἀνάγκη τὴν ἀρετὴν καλὸν εἶναι· ἀγαθὸν γὰρ ὂν ἐπαινετόν ἐστιν. ἀρετὴ δ᾽ ἐστὶ μὲν δύναμις ὡς δοκεῖ ποριστικὴ ἀγαθῶν καὶ φυλακτική, καὶ δύναμις εὐεργετικὴ πολλῶν καὶ μεγάλων, καὶ πάντων

[1366b] περὶ πάντα· μέρη δὲ ἀρετῆς δικαιοσύνη, ἀνδρεία, σωφροσύνη, μεγαλοπρέπεια, μεγαλοψυχία, ἐλευθεριότης, φρόνησις, σοφία. ἀνάγκη δὲ μεγίστας εἶναι ἀρετὰς τὰς τοῖς ἄλλοις χρησιμωτάτας, εἴπερ ἐστὶν ἡ ἀρετὴ δύναμις εὐεργετική. διὰ τοῦτο τοὺς δικαίους καὶ ἀνδρείους μάλιστα τιμῶσιν· ἡ μὲν γὰρ ἐν πολέμῳ, ἡ δὲ καὶ ἐν πολέμῳ καὶ ἐν εἰρήνῃ χρήσιμος ἄλλοις. εἶτα ἐλευθεριότης· προΐενται γὰρ καὶ οὐκ ἀνταγωνίζονται περὶ τῶν χρημάτων, ὧν μάλιστα ἐφίενται ἄλλοι. ἔστι δὲ δικαιοσύνη μὲν ἀρετὴ δι᾽ ἣν τὰ αὑτῶν ἕκαστοι ἔχουσι, καὶ ὡς ὁ νόμος· ἀδικία δὲ δι᾽ ἣν τὰ ἀλλότρια, οὐχ ὡς ὁ νόμος. ἀνδρεία δὲ δι᾽ ἣν πρακτικοί εἰσι τῶν καλῶν ἔργων ἐν τοῖς κινδύνοις, καὶ ὡς ὁ νόμος κελεύει, καὶ ὑπηρετικοὶ τῷ νόμῳ· δειλία δὲ τοὐναντίον. σωφροσύνη δὲ ἀρετὴ δι᾽ ἣν πρὸς τὰς ἡδονὰς τὰς τοῦ σώματος οὕτως ἔχουσιν ὡς ὁ νόμος κελεύει· ἀκολασία δὲ τοὐναντίον. ἐλευθεριότης δὲ περὶ χρήματα εὐποιητική, ἀνελευθερία δὲ τοὐναντίον. μεγαλοψυχία δὲ ἀρετὴ μεγάλων ποιητικὴ εὐεργετημάτων [μικροψυχία δὲ τοὐναντίον], μεγαλοπρέπεια δὲ ἀρετὴ ἐν δαπανήμασι μεγέθους ποιητική, μικροψυχία δὲ καὶ μικροπρέπεια τἀναντία. φρόνησις δ᾽ ἐστὶν ἀρετὴ διανοίας καθ᾽ ἣν εὖ βουλεύεσθαι δύνανται περὶ ἀγαθῶν καὶ κακῶν τῶν εἰρημένων εἰς εὐδαιμονίαν.

Περὶ μὲν οὖν ἀρετῆς καὶ κακίας καθόλου καὶ περὶ τῶν μορίων εἴρηται κατὰ τὸν ἐνεστῶτα καιρὸν ἱκανῶς, περὶ δὲ τῶν ἄλλων οὐ χαλεπὸν ἰδεῖν· φανερὸν γὰρ ὅτι ἀνάγκη τά τε ποιητικὰ τῆς ἀρετῆς εἶναι καλά (πρὸς ἀρετὴν γάρ) καὶ τὰ ἀπ᾽ ἀρετῆς γινόμενα, τοιαῦτα δὲ τά τε σημεῖα τῆς ἀρετῆς καὶ τὰ ἔργα· ἐπεὶ δὲ τὰ σημεῖα καὶ τὰ τοιαῦτα ἅ ἐστιν ἀγαθοῦ ἔργα ἢ πάθη καλά, ἀνάγκη ὅσα τε ἀνδρείας ἔργα ἢ σημεῖα ἀνδρείας ἢ ἀνδρείως πέπρακται καλὰ εἶναι, καὶ τὰ δίκαια καὶ τὰ δικαίως ἔργα (πάθη δὲ οὔ· ἐν μόνῃ γὰρ ταύτῃ τῶν ἀρετῶν οὐκ ἀεὶ τὸ δικαίως καλόν, ἀλλ᾽ ἐπὶ τοῦ ζημιοῦσθαι αἰσχρὸν τὸ δικαίως μᾶλλον ἢ τὸ ἀδίκως), καὶ κατὰ τὰς ἄλλας δὲ ἀρετὰς ὡσαύτως. καὶ ἐφ᾽ ὅσοις τὰ ἆθλα τιμή, καλά.

Καὶ ἐφ᾽ ὅσοις τιμὴ μᾶλλον ἢ χρήματα. καὶ ὅσα μὴ αὑτοῦ ἕνεκα πράττει τις τῶν αἱρετῶν, καὶ τὰ ἁπλῶς ἀγαθά, ὅσα τε ὑπὲρ πατρίδος τις ἐποίησεν παριδὼν τὸ αὑτοῦ, καὶ τὰ τῇ φύσει ἀγαθά, καὶ ἃ μὴ αὐτῷ

[1367a] ἀγαθά· αὑτοῦ γὰρ ἕνεκα τὰ τοιαῦτα. καὶ ὅσα τεθνεῶτι ἐνδέχεται ὑπάρχειν μᾶλλον ἢ ζῶντι· τὸ γὰρ αὑτοῦ ἕνεκα μᾶλλον ἔχει τὰ ζῶντι. καὶ ὅσα ἔργα τῶν ἄλλων ἕνεκα· ἧττον γὰρ αὑτοῦ. καὶ ὅσαι εὐπραγίαι περὶ ἄλλους ἀλλὰ μὴ περὶ αὑτόν. καὶ περὶ τοὺς εὖ ποιήσαντας· δίκαιον γάρ. καὶ τὰ εὐεργετήματα· οὐ γὰρ εἰς αὑτόν. καὶ τὰ ἐναντία ἢ ἐφ᾽ οἷς αἰσχύνονται· τὰ γὰρ αἰσχρὰ αἰσχύνονται καὶ λέγοντες καὶ ποιοῦντες καὶ μέλλοντες, ὥσπερ καὶ Σαπφὼ πεποίηκεν, εἰπόντος τοῦ Ἀλκαίου

θέλω τι εἰπῆν, ἀλλά με κωλύει
αἰδώς,
αἱ δ᾽ ἦχες ἐσθλῶν ἵμερον ἢ καλῶν
καὶ μή τι εἰπῆν γλῶσσ᾽ ἐκύκα κακόν
αἰδώς κέν σε οὐκ εἶχεν ὄμματ᾽,
ἀλλ᾽ ἔλεγες περὶ τῶ δικαίω.

Καὶ περὶ ὧν ἀγωνιῶσι μὴ φοβούμενοι· περὶ γὰρ τῶν πρὸς δόξαν φερόντων ἀγαθῶν τοῦτο πάσχουσιν. καὶ αἱ τῶν φύσει σπουδαιοτέρων ἀρεταὶ καλλίους καὶ τὰ ἔργα, οἷον ἀνδρὸς ἢ γυναικός. καὶ αἱ ἀπολαυστικαὶ ἄλλοις μᾶλλον ἢ αὐτοῖς· διὸ τὸ δίκαιον καὶ ἡ δικαιοσύνη καλόν. καὶ τὸ τοὺς ἐχθροὺς τιμωρεῖσθαι καὶ μὴ καταλλάττεσθαι· τό τε γὰρ ἀνταποδιδόναι δίκαιον, τὸ δὲ δίκαιον καλόν, καὶ ἀνδρείου τὸ μὴ ἡττᾶσθαι. καὶ νίκη καὶ τιμὴ τῶν καλῶν· αἱρετά τε γὰρ ἄκαρπα ὄντα, καὶ ὑπεροχὴν ἀρετῆς δηλοῖ. καὶ τὰ μνημονευτά, καὶ τὰ μᾶλλον μᾶλλον. καὶ ἃ μὴ ζῶντι ἕπεται, καὶ οἷς τιμὴ ἀκολουθεῖ, καὶ τὰ περιττά, καὶ τὰ μόνῳ ὑπάρχοντα, καλλίω· εὐμνημονευτότερα γάρ. καὶ κτήματα ἄκαρπα· ἐλευθεριώτερα γάρ. καὶ τὰ παρ᾽ ἑκάστοις δὲ ἴδια καλά, καὶ ὅσα σημεῖά ἐστιν τῶν παρ᾽ ἑκάστοις ἐπαινουμένων, οἷον ἐν Λακεδαίμονι κομᾶν καλόν· ἐλευθέρου γὰρ σημεῖον· οὐ γάρ ἐστιν κομῶντα ῥᾴδιον οὐδὲν ποιεῖν ἔργον θητικόν. καὶ τὸ μηδεμίαν ἐργάζεσθαι βάναυσον τέχνην· ἐλευθέρου γὰρ τὸ μὴ πρὸς ἄλλον ζῆν. ληπτέον δὲ καὶ τὰ σύνεγγυς τοῖς ὑπάρχουσιν ὡς ταὐτὰ ὄντα καὶ πρὸς ἔπαινον καὶ πρὸς ψόγον, οἷον τὸν εὐλαβῆ ψυχρὸν καὶ ἐπίβουλον καὶ τὸν ἠλίθιον χρηστὸν ἢ τὸν ἀνάλγητον πρᾶον, καὶ ἕκαστον δ᾽ ἐκ τῶν παρακολουθούντων ἀεὶ κατὰ τὸ βέλτιστον, οἷον τὸν ὀργίλον καὶ τὸν μανικὸν ἁπλοῦν καὶ τὸν αὐθάδη

[1367b] μεγαλοπρεπῆ καὶ σεμνόν, καὶ τοὺς ἐν ταῖς ὑπερβολαῖς ὡς ἐν ταῖς ἀρεταῖς ὄντας, οἷον τὸν θρασὺν ἀνδρεῖον καὶ τὸν ἄσωτον ἐλευθέριον· δόξει τε γὰρ τοῖς πολλοῖς, καὶ ἅμα παραλογιστικὸν ἐκ τῆς αἰτίας. εἰ γὰρ οὗ μὴ ἀνάγκη κινδυνευτικός, πολλῷ μᾶλλον ἂν δόξειεν ὅπου καλόν, καὶ εἰ προετικὸς τοῖς τυχοῦσι, καὶ τοῖς φίλοις· ὑπερβολὴ γὰρ ἀρετῆς τὸ πάντας εὖ ποιεῖν.

***
[9] Ύστερα από αυτά ας μιλήσουμε για την αρετή και την κακία, για το όμορφο και το άσχημο, τους στόχους δηλαδή του ρήτορα που επαινεί ή ψέγει. Καθώς θα μιλούμε γι᾽ αυτά, την ίδια στιγμή ο λόγος μας θα φανερώσει παρεμπιπτόντως όλα αυτά μέσω των οποίων θα θεωρηθούμε πρόσωπα με κάποιες συγκεκριμένες ιδιότητες στον χαρακτήρα μας (κάτι που, όπως λέγαμε, είναι ένα ακόμη μέσο πειθούς). Ο λόγος είναι ότι με τα ίδια μέσα θα κάνουμε και τον εαυτό μας και κάθε άλλο πρόσωπο αξιόπιστο ως προς την αρετή. Δεδομένου όμως ότι συχνά συμβαίνει να επαινούμε, στ᾽ αστεία ή στα σοβαρά, όχι μόνο κάποιον άνθρωπο ή κάποιον θεό, αλλά και πράγματα άψυχα ή το πρώτο τυχαίο ζώο, θα πρέπει να έχουμε προτάσεις και γι᾽ αυτά τα θέματα με τον ίδιο τρόπο. Ας μιλήσουμε λοιπόν και γι᾽ αυτά τα θέματα όσο για να δώσουμε ένα παράδειγμα.

Όμορφο λοιπόν είναι αυτό που, όντας επιθυμητό γι᾽ αυτό που είναι, είναι άξιο επαίνου, ή αυτό που, όντας κάτι καλό, είναι ευχάριστο, ακριβώς γιατί είναι κάτι καλό. Αν αυτό είναι το όμορφο, η αρετή δεν μπορεί παρά να είναι κάτι το όμορφο· γιατί όντας κάτι καλό, είναι άξιο επαίνου. Η αρετή είναι, κατά τη γενική εκτίμηση, μια δύναμη που εξασφαλίζει καλά πράγματα και τα διαφυλάσσει, μια δύναμη που πραγματοποιεί πολλές και μεγάλες καλές πράξεις, κάθε είδους και

[1366b] σε κάθε περίσταση. Επιμέρους αρετές είναι η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η εγκράτεια, η μεγαλοπρέπεια, η μεγαλοψυχία, η ελευθεριότητα, η πραότητα, η φρόνηση, η σοφία. Αφού η αρετή είναι δύναμη που πραγματοποιεί καλές πράξεις, οι πιο μεγάλες αρετές δεν μπορεί παρά να είναι οι πιο χρήσιμες στους άλλους. Αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι απονέμουν τη μεγαλύτερη τιμή στους δίκαιους και στους ανδρείους: η ανδρεία είναι χρήσιμη στους άλλους σε καιρό πολέμου, ενώ η δικαιοσύνη και στον καιρό του πολέμου και στον καιρό της ειρήνης. Αμέσως μετά έρχεται η ελευθεριότητα, γιατί οι άνθρωποι αυτοί είναι ανοιχτοχέρηδες και δεν ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον για τα χρήματα, που άλλοι τα επιθυμούν τόσο πολύ. Η δικαιοσύνη είναι η αρετή χάρη στην οποία ο καθένας έχει τα δικά του αγαθά, σύμφωνα με όσα ορίζει ο νόμος· με την αδικία παίρνει κανείς τα ξένα πράγματα, αντίθετα με ό,τι ορίζει ο νόμος. Η ανδρεία είναι η αρετή που κάνει τους ανθρώπους να πράττουν όμορφες πράξεις μέσα στους κινδύνους του πολέμου και όπως ο νόμος ορίζει· ακόμη να υπηρετούν τον νόμο· το αντίθετο είναι η δειλία. Η εγκράτεια είναι η αρετή που κάνει τους ανθρώπους να συμπεριφέρονται ως προς τις σωματικές ηδονές με τον τρόπο που ορίζει ο νόμος. Το αντίθετο είναι η ακολασία. Ελευθεριότητα είναι η αρετή που έχει την τάση να κάνει καλές πράξεις με τα χρήματα. Το αντίθετο είναι η ανελευθερία. Η μεγαλοψυχία είναι η αρετή που κάνει τον άνθρωπο ικανό για μεγάλες ευεργεσίες [το αντίθετο είναι η μικροψυχία], ενώ η μεγαλοπρέπεια είναι η αρετή που προχωρεί σε δαπάνες που αποπνέουν μεγαλείο. Τα αντίθετα είναι η μικροψυχία και η μικροπρέπεια. Η φρόνηση είναι αρετή του μυαλού, η οποία κάνει τον άνθρωπο ικανό να σκέφτεται σωστά για τα καλά και κακά που είπαμε ότι σχετίζονται με την ευτυχία του.

Αρκετά όσα είπαμε στην παρούσα περίσταση για την αρετή και την κακία, είτε μιλώντας γενικά είτε μιλώντας για τις επιμέρους μορφές τους — και φυσικά δεν είναι καθόλου δύσκολο να δούμε τις λογικές συνέπειες αυτών που είπαμε· γιατί είναι φανερό ότι και αυτά που παράγουν την αρετή δεν μπορεί παρά να είναι όμορφα (αφού τείνουν στην αρετή), όπως επίσης και όσα είναι παράγωγα της αρετής: τέτοια είναι και τα σημάδια και τα έργα της αρετής. Δεδομένου λοιπόν ότι τα σημάδια της αρετής αλλά και όλα όσα είναι πράξεις ή αποτελέσματα της αρετής είναι ωραία, δεν μπορεί παρά να είναι ωραία και όσα είναι πράξεις ή σημάδια ανδρείας ή έχουν πραχθεί με ανδρείο τρόπο· το ίδιο και τα δίκαια πράγματα και οι πράξεις που έγιναν με δίκαιο τρόπο (δεν μπορεί όμως να λεχθεί το ίδιο και για όσα έχει υπομείνει κανείς δικαίως: η δικαιοσύνη είναι η μόνη αρετή στην οποία το «δικαίως» δεν είναι πάντοτε ωραίο, αφού στην περίπτωση που έχει τιμωρηθεί κανείς το «δικαίως» είναι πιο άσχημο από το «αδίκως»). Έτσι και στις υπόλοιπες αρετές.

Ωραίες είναι επίσης οι πράξεις που αμείβονται με τιμές. Και αυτές που αμείβονται μάλλον με τιμές παρά με χρήματα. Μεταξύ, επίσης, των πράξεων που αποτελούν αντικείμενο επιλογής και προτίμησης αυτές που κάνει κανείς όχι για τον ίδιο τον εαυτό του. Επίσης τα με απόλυτο τρόπο καλά πράγματα, και όσα έκανε κανείς για την πατρίδα του, παραβλέποντας το προσωπικό του συμφέρον. Επίσης τα καλά που έχει κανείς με την ίδια του τη γέννηση. Και όσα δεν είναι καλά σε προσωπικό επίπεδο·

[1367a] γιατί αυτού του τελευταίου είδους τα πράγματα έχουν καθαρά προσωπικά κίνητρα. Επίσης όσα μπορούν να ανήκουν σε έναν άνθρωπο ύστερα από τον θάνατό του παρά στη διάρκεια της ζωής του· γιατί στα δεύτερα υπάρχει μεγαλύτερη ιδιοτέλεια. Επίσης οι πράξεις που γίνονται για το καλό των άλλων· γιατί μέσα σ᾽ αυτές υπάρχει σε μικρότερο βαθμό το προσωπικό όφελος. Ό,τι καλό επίσης πετυχαίνει κανείς για τους άλλους, όχι για τον εαυτό του. Ό,τι καλό κάνει επίσης κανείς σ᾽ αυτούς που του έχουν κάνει καλό· γιατί αυτό είναι δίκαιο. Επίσης οι ευεργεσίες· γιατί αυτές δεν είναι για το συμφέρον αυτού που τις κάνει. Ωραία είναι, επίσης, όσα είναι αντίθετα με αυτά που μας κάνουν να ντρεπόμαστε: ντρεπόμαστε όταν λέμε ή κάνουμε ή σκοπεύουμε να κάνουμε πράγματα που φέρνουν ντροπή, όπως ακριβώς η Σαπφώ, όταν ο Αλκαίος έγραψε τον στίχο:

θέλω κάτι να πω, μα μ᾽ εμποδίζει η ντροπή,
εκείνη απάντησε:

 αν η λαχτάρα σου ήταν για κάτι όμορφο ή καλό,
κι αν η γλώσσα σου δεν σάλευε να πει κάτι κακό,
τα μάτια σου δεν θα τα σκέπαζε η ντροπή,
κι ο λόγος σου θα ήταν, θαρρώ, για το σωστό.

Όλα, επίσης, αυτά για τα οποία παλεύουν οι άνθρωποι με αγωνία, όχι όμως με φόβο: έτσι αντιδρούν οι άνθρωποι ενσχέσει με τα αγαθά που συμβάλλουν στο καλό τους όνομα. Οι αρετές, επίσης, και τα έργα εκείνων που είναι εκ φύσεως ανώτεροι είναι ωραιότερα· του άντρα π.χ. παρά της γυναίκας. Το ίδιο και οι αρετές που προκαλούν μεγαλύτερη ευχαρίστηση στους άλλους παρά σε μας τους ίδιους· αυτός είναι ο λόγος που το δίκαιο και η δικαιοσύνη είναι κάτι το ωραίο. Η τιμωρία, επίσης, των εχθρών και η μη συνδιαλλαγή μαζί τους· γιατί και η ανταπόδοση του ίσου είναι κάτι το δίκαιο (και ό,τι είναι δίκαιο είναι ωραίο) και γνώρισμα του ανδρείου είναι το να μη δέχεται να νικηθεί. Η νίκη, επίσης, και η τιμή είναι ωραία πράγματα: οι άνθρωποι τα ποθούν και όταν ακόμη δεν τους αποδίδουν κανέναν καρπό· επιπλέον, δείχνουν υπεροχή αρετής. Επίσης τα αξιομνημόνευτα πράγματα· τα περισσότερο μάλιστα ακόμη πιο πολύ. Πιο ωραία είναι επίσης αυτά που μας ακολουθούν ύστερα από τον θάνατό μας, αυτά που συνοδεύονται από τιμή, τα έξω από τα συνήθη και αυτά που τα έχουμε μόνο εμείς· γιατί αυτά είναι πιο αξιομνημόνευτα. Επίσης ό,τι έχουμε στην κατοχή μας που δεν φέρνει καρπούς· γιατί τα πράγματα αυτά ταιριάζουν πιο πολύ στον ελεύθερο πολίτη. Ωραία είναι επίσης όσα υπάρχουν στον κάθε λαό ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, καθώς και όσα φανερώνουν τί επαινείται στον κάθε επιμέρους τόπο· στη Σπάρτη π.χ. θεωρείται ωραίο το να έχει κανείς μακριά μαλλιά, γιατί είναι σημάδι ελεύθερου πολίτη· δεν είναι, πράγματι, εύκολο, έχοντας μακριά μαλλιά να κάνει κανείς οποιαδήποτε δουλειά δούλου. Ωραίο είναι επίσης το να μην ασκεί κανείς χειρωνακτικό επάγγελμα· γιατί ένας ελεύθερος άνθρωπος δεν ζει εξαρτημένος από άλλους.

Για τον έπαινο όμως και για τον ψόγο πρέπει να λάβουμε ως ίδιες προς τις υπάρχουσες ιδιότητες και όλες εκείνες που βρίσκονται πάρα πολύ κοντά σ᾽ αυτές· για τον επιφυλακτικό, π.χ., άνθρωπο να πούμε ότι είναι ψυχρός και επίβουλος, για τον αφελή πως είναι καλός άνθρωπος ή για τον αναίσθητο πως είναι πράος, και —γενικά— για το κάθε επιμέρους άτομο να διαλέγουμε ανάμεσα στις ιδιότητες που το συνοδεύουν πάντοτε την πιο καλή· τον οργίλο π.χ. και τον ευέξαπτο άνθρωπο να τον λέμε ευθύ και ειλικρινή, τον αλαζόνα

[1367b] υψηλόφρονα και σοβαρό, και αυτούς που βρίσκονται στον χώρο της υπερβολής να τους λέμε ανθρώπους που κατέχουν την αντίστοιχη αρετή· τον θρασύ π.χ. ανδρείο και τον άσωτο ελευθέριο: πρώτον γιατί αυτό θα το θεωρήσουν σωστό οι περισσότεροι άνθρωποι, και την ίδια στιγμή είναι ένα λανθασμένο συμπέρασμα που έχει συναχθεί «από την αιτία». Γιατί αν ένας βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του όταν δεν υπάρχει καμιά ανάγκη, θα θεωρηθεί ότι θα κάνει το ίδιο αυτό πράγμα πολύ περισσότερο σε μια ωραία περίσταση· το ίδιο, αν ξοδεύει χρήματα για τους πρώτους τυχόντες, τότε πολύ περισσότερο για τους φίλους του· γιατί το να ευεργετεί κανείς τους πάντες είναι υπερβολή αρετής.