§1. Η έννοια: η έννοια-όρος «προσωκρατικός» αναφέρεται στην αρχαιότερη φάση της ελληνικής φιλοσοφίας (6ο και 5ο αιώνας π.Χ.) και ταυτόχρονα σε μια πολύ ετερογενή ομάδα στοχαστών. Περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα φιλοσόφων, πέραν εκείνων που προηγήθηκαν του Σωκράτη, και πιο συγκεκριμένα εκείνους από τους συγχρόνους του που δεν περιλαμβάνονται στην κλασική φάση της ελληνικής φιλοσοφίας που εκπροσωπείται από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Κοινό εξωτερικό στοιχείο όλων αυτών των προσωκρατικών στοχαστών είναι ότι μόνο αποσπάσματα των έργων τους έχουν διασωθεί.
§2. Η απαρχή της σκέψης: τον 6ο αιώνα π.Χ. ο ελληνικός κόσμος γνώρισε βαθιές ανατροπές. Οι παραδοσιακές μορφές διακυβέρνησης αμφισβητήθηκαν, όπως και οι παραδοσιακές μυθικές κοσμοθεωρίες. Η δημοκρατικοποίηση των πολιτευμάτων, η επέκταση του εμπορίου και η περαιτέρω διάδοση της γραφής συνέβαλαν στην ανάδειξη της φιλοσοφίας ως κοινού τόπου για την ορθολογική ερμηνεία του κόσμου και την ανταλλαγή ριζοσπαστικών εν-νοημάτων και επιχειρημάτων. Οι πρώτοι προσωκρατικοί εμφανίστηκαν στις ιωνικές ακτές της Μικράς Ασίας. Έθεσαν το ερώτημα για τις ύστατες αρχές του σύμπαντος, τις οποίες συνδύασαν με το ερώτημα της «αρχής», της αρχέγονης ύλης του κόσμου. Για τον Θαλή αυτή ήταν νερό, για τον Αναξίμανδρο ήταν το άπειρο και για τον Αναξιμένη ο αέρας. Ο Εμπεδοκλής, που καταγόταν από τη Σικελία, είδε τη «ρίζα όλων των πραγμάτων» στα τέσσερα στοιχεία: γη, νερό, φωτιά και αέρα. Ο σύγχρονος του Αναξαγόρας άσκησε μεγάλη επιρροή στη μεταγενέστερη μεταφυσική του Αριστοτέλη με την έννοια του «νου», του καθαρού άπειρου πνεύματος ως πρωταρχή του κόσμου.
§3. Η εξέλιξη της σκέψης: τρεις άλλοι, πολύ διαφορετικοί στοχαστές έγιναν ακόμη πιο σημαντικοί για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη: ο Πυθαγόρας, ο Ηράκλειτος και ο Παρμενίδης. Ο Πυθαγόρας, ο οποίος είναι διάσημος ως μαθηματικός μέχρι και σήμερα, πίστευε ότι η τάξη του Κόσμου μπορούσε να εκφραστεί συμβολικά σε αριθμητικές αναλογίες και υιοθέτησε, από τις ανατολίτικες διδασκαλίες, την ιδέα της μετεμψύχωσης των ψυχών. Ο Ηράκλειτος κατανοούσε τον κόσμο ως μια συνεχή διαδικασία αλλαγής που προκαλείται από τη σύγκρουση των αντιθέτων και γι' αυτό θεωρείται ο πατέρας της διαλεκτικής. Ο Χέγκελ έχει πει σχετικά: «ούτε μια λέξη του Ηράκλειτου δεν υπάρχει που να μην την έχω συμπεριλάβει στη Λογική μου». Ωστόσο, πίστευε επίσης ότι αυτές οι αλλαγές βασίστηκαν στον Λόγο, έναν παγκόσμιο Λόγο που λειτουργεί σύμφωνα με τους νόμους. Ο Παρμενίδης από την Ελέα, ο ιδρυτής της «ελεατικής» σχολής, θεωρούσε κάθε αλλαγή ως απλή εμφάνιση και υποστήριζε ότι η αληθινή ύπαρξη είναι αιώνια και αμετάβλητη. Αυτή η ιδέα ενός αμετάβλητου, αιώνιου όντος επηρέασε κατευθείαν τη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα. Μετά τον Ηράκλειτο και τον Παρμενίδη, η προσπάθεια εξήγησης της «αλλαγής» έγινε κεντρικό μέλημα της κλασικής μεταφυσικής.
§4. Διαφωτισμός και Σοφιστές: ένας Διαφωτισμός με τη μορφή θρησκευτικής κριτικής είναι ήδη αισθητός τον 6ο π.Χ. αιώνα από τον Ξενοφάνη τον Κολοφώνιο, ο οποίος ερμήνευσε τις θρησκευτικές παραστάσεις και αντιλήψεις που έχουν οι άνθρωποι για τους θεούς ως προβολές του ανθρώπινου κόσμου. Με τους σοφιστές, τους Έλληνες φιλοσόφους του Διαφωτισμού του 5ου αιώνα π.Χ., που συκοφαντήθηκαν από τον Πλάτωνα ως «στρεψόδικοι», η φιλοσοφία/σκέψη στράφηκε στους ανθρώπους και τις πράξεις τους. Η πρόταση του Πρωταγόρα έγινε προγραμματική: «Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων. Η διάκριση μεταξύ των φυσικών νόμων και των νόμων που έγιναν από τους ανθρώπους άνοιξε το δρόμο για μια ορθολογική κριτική του αδικαιολόγητου κανόνα». Ενάντια σε μια ελιτίστικη άποψη της φιλοσοφίας, οι σοφιστές έβλεπαν τους εαυτούς τους ως επαγγελματίες φιλόσοφους που διαμορφώνουν τον δημόσιο λόγο μέσα από μια διαδικασία επίπονης άσκησης του κάθε ατόμου ως τέτοιου. Δημιούργησαν τη ρητορική ως τεχνική επιχειρηματολογίας, την οποία ο καθένας μπορούσε να μάθει.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου